Faizan e sunnat.gujarati (ફૈઝાને સુન્નત)

ViÍkLku MkwLLkík
ÞkË Ëk~ík
ËkihkLku {wíkk-÷yk ÍYhíkLk yLzh ÷kRLk fersÞu, Rþkhkík r÷¾ fh
MkVnk LkBçkh Lkkux Vh{k ÷ersÞu. RÕ{ {U íkh¬e nkuøke.
WLðkLk MkVnk WLðkLk MkVnk

ViÍkLku MkwLLkík
WLðkLk MkVnk WLðkLk MkVnk

ViÍkLku MkwLLkík
{wÂ^íkÞkLku rfhk{
fe
íkfkheÍu s÷e÷k

ViÍkLku MkwLLkík
íkfheÍu s÷e÷
{kunrMkLku Ëk’ðíku RM÷k{e, ykr÷{u çkk y{÷, nÍhík yÕ÷k{k {ki÷kLkk
{wnB{Ë RM{kE÷ fkrËhe h-Íðe Lkqhe
(þi¾w÷nËeMkðhEMkuËkÁ÷R^íkkËkÁ÷W÷q{y{srËGÞkçkkçkw÷{ËeLkkfhk[e)
y{ehu yn÷u MkwLLkík çkkrLkÞu Ëk’ðíku RM÷k{e yÕ÷k{k {ki÷kLkk {wnB{Ë
RÕÞkMk y¥kkh fkrËhe Mkkrnçk fe rfíkkçku {wMíkíkkçk ViÍkLku MkwLLkík
rsÕË yÔð÷ ({íçkqyk 1427 rn.) {w÷k-nÍk fhLku fk þhV nkrMk÷ nwðk òu
fu [kh yçðkçk Ãkh {w~íkr{÷ ni. {kiMkqV fe ËeLke r¾Ë{kík fk yuf Í{kLkk
{ku’íkrhV ni, ykÃk fe MkyTÞu Ãkin{ Mku ÷k¾kU çku y{÷ {wMkÕ{kLk ¾wMkqMkLk Lkki
sðkLk Lk rMkVo ¾wË Lkufe fe hkn Ãkh økk{ÍLk nku økyu çkÕfu {wçkÂÕ÷øk çkLk fh
ËqMkhkU fku hknu MkwLLkík fe íkhV {kR÷ fhLku ÷øku. Þune ðsn ni fu yks {wÕf
ykih çkiYLku {wÕf Ëk’ðíku RM÷k{e fu {-ËLke fkrV÷u MkVh fhíku rË¾kE Ëuíku nI.
{uhe ykr¾he {k’÷q{kík fu {wíkkrçkf RMk ðõík íkfheçkLk 60 {w{kr÷f {U
Ëk’ðíku RM÷k{e fk Ãkiøkk{ ÃknkU[ [wfk ni.
nÍhík Lku RMk rfíkkçk {U ðkun çkuþ fe{ík {ðkË sBy rfÞk ni òu
MkUfzkU rfíkkçkkU fu {wíkk-÷yu fu çkk’Ë ne nkrMk÷ nku Mkfíkk ni, Þun rfíkkçk
çk-Þf ðõík {MkkR÷u þhRGÞk fe rLkþkLk Ëune fu MkkÚk MkkÚk íkMkÔðwV ð
rnõ{ík fu r÷Þu ¼e {wVeË ni. . ËhsLkkU {kiÍqykík Ãkh Ãkuþ fËko
ykÞkíku fwhykLke, ynkËeMku Lk-çkðe ð yõðk÷u yfkrçkheLk fu MkkÚk MkkÚk
rË÷[MÃk rnfkÞkík Lku RMk rfíkkçk fu nwMLk {U {ÍeË RÍkVk fh rËÞk ni.
ynkËeMk ð rhðkÞkík ykih rVõne {MkkR÷ fu nðk÷k òík fe ík¾hes Lku
RMk rfíkkçk fku W-÷{k fu r÷Þu ¼e {wVeË íkh çkLkk rËÞk ni. RMk çkkík Mku
çknwík ¾wþe nwE fu nÍhík Lku {w-íkyÆË {fk{kík Ãkh yfkrçkheLku yn÷u
MkwLLkík fk rÍ¢u ¾ih ¼e rfÞk ni, rsMk Mku RLk fe yÃkLku W-÷{kyu
yfkrçkheLkMkuðkr÷nkLkk{nççkíkÍkrnhnkuíkeni.RMkrÍ¢u¾ihfkyufVkyuËk
Þun¼enifun{kheykLkuðk÷eLkM÷UyÃkLkuyM÷kVMku{w-íkykrhVnkuíkehnUøke.
yÕ÷kníkyk÷kRMkrfíkkçkfkuyÃkLkeçkkhøkkn{Ufçkqr÷GÞík
Mku MkhVhkÍ Vh{kyu ykih nh {wMkÕ{kLk fku RMk fk {wíkk-÷yk
fhLku ykih n¥k÷ ðMy RMk Mku ËMko ËuLku fe íkkiVef Ëu.
íkfheÍ
17 {wnho{w÷ nhk{ 1428
6-2-2007

ViÍkLku MkwLLkík
íkfheÍu s÷e÷
þ-hVur{Õ÷ík,WMíkkÍw÷W-÷{knÍhíkyÕ÷k{k{ki÷kLkk{wnB{Ë
yçËw÷ nfe{ þhV fkrËhe
nËeMk þheV {U ni :
rsMk þÏMk Lku n{khe yiMke MkwLLkík fku hkRs
rfÞk rsMku íkfo fh rËÞk økÞk nku WMk fu r÷Þu Mkku þneËkU fk Mkðkçk ni. RMk
nËeMku {wçkkhf fe hkuþLke {U yLËkÍk fersÞu fu y{ehu Ëk’ðíku RM÷k{e nÍhík
{ki÷kLkk yÕ÷k{k {wnB{Ë RÕÞkMk y¥kkh fkrËhe h-Íðe ykih
Ëk’ðíku RM÷k{e fu {wçkÂÕ÷økeLk fku rfíkLku þneËkU fk Mkðkçk r{÷uøkk rsLk fe
{MkkRÞu s{e÷k Mku ÷k¾kU yVhkË Lk rMkVo Lk{kÍe çkLk økyu nI çkÕfu Mkhfkhu
Ëku yk÷{ fe MkwLLkíkkU Ãkh y{÷ Ãkihk nku økyu nI. RMk
fkBÞkçke {U snkt nÍhík y{ehu Ëk’ðíku RM÷k{e fe þçkku hkuÍ
fkurþþkU ykih RLk fu çkÞkLkkík fk ËÏ÷ ni ðnkt ViÍkLku MkwLLkík fk ¼e çkzk
y{÷ ËÏ÷ ni, ViÍkLku MkwLLkík Vfeh fu yLËkÍu fu {wíkkrçkf ÃkkrfMíkkLk {U Mkçk
Mku rÍÞkËk þkyuy nkuLku ðk÷e rfíkkçk ni. RMk fe ÍçkkLk yk{ Vn{ ykih
yLËkÍ LkkrMknkLkk ykih {wçkÂÕ÷økkLkk ni. RMk ðõík {uhu Mkk{Lku 1427 rn.
fu AÃku nwyu yuzeþLk fe Ãkn÷e rsÕË ni. Þun rsÕË [kh yçðkçk Ãkh {w~íkr{÷ ni :
(1) ViÍkLku rçkÂM{Õ÷kn (2) ykËkçku íkyk{ (3) Ãkux fk fw^÷u {ËeLkk (4)
ViÍkLku h-{ÍkLk
RMk yuzeþLk {U fkrçk÷u fÿ fk{ Þun nwðk fu nðk÷kU fe ík¾hes fe
økE ni. fwhykLku Ãkkf, ynkËeMku {wçkk-hfk ykih rVõne RÂõíkçkkMkkík fu
nðk÷kU Lku RMk fe yVkrËGÞík {U fE økwLkk RÍkVk fh rËÞk ni.
yks sçk fu hkuþLk ¾Þk÷e ykih yu’ríkËk÷ ÃkMkLËe fu ytÄuhu [kh
Mkq Vi÷ hnu nI ykih ÃkkrfMíkkLk {U rnLËwðkLkk yfkRË íknÍeçk ð MkfkVík fu
Vi÷kLku fe ¼hÃkqh {wrn{ [÷kE ò hne ni, {wMkÕ{kLkkU fu r÷Þu Mkhfkhu Ëku
yk÷{ fe íkk’÷e{kík ykih MkwLLkíkkU Mku ðkçkMíkøke ykih
RLk fe Rþkyík fe ÍYhík Ãkn÷u Mku fE Mkku økwLkk çkZ økE ni.
íkfheÍ

ViÍkLku MkwLLkík
íkfheÍu s÷e÷
ÏðksyuRÕ{kuVLk,¾iÁ÷yÂÍTfÞk,WMíkkÍw÷W-÷{kyuð÷{þkR¾,ò{uyu{k’fq÷ð{Lfq÷
nÍhíku yÕ÷k{k ð {ki÷kLkk Ïðkò {wÍ^Vh nwMkiLk Mkkrnçk
þi¾w÷nËeMkËkÁ÷W÷q{LkqÁ÷nf,[hn{wnB{ËÃkqh,ViÍykçkkË,ÞqÃke,y÷rnLË
. Vfeh fku Þun þhV ð MkykËík nkrMk÷ ni fu Vfeh Lku
çknwík Mku W-÷{kyu yn÷u MkwLLkík fe çkuþ çknk fwíkwçk Ãkh íkfkheÍ íknheh
fª. ¾wMkqMkLk V¾úw÷ y{krMk÷, çknTÁ÷ W÷q{ nÍhíku yÕ÷k{k {w^íke yVÍ÷
nwMkiLk Mkkrnçk {qtøkuhe MkwB{ ÃkkrfMíkkLke (Mkkrçkf MkËÁ÷ {wËŠhMkeLk
{LÍhu RM÷k{, çkhu÷e þheV) fe rnLËqMíkkLk Mku þkyuy nkuLku ðk÷e íkfheçkLk
ík{k{ fwíkwçk Ãkh Vfeh fku íkfkheÍ íknheh fhLku fk þhV nkrMk÷ hnk ni.
Ëk’ðíkuRM÷k{efe {sr÷Mku hkrçkíkk rçk÷W-÷{kyuð÷{þkR¾fu rLkøkhkLk
Lku sçk “ViÍkLku MkwLLkík” rsÕË yÔð÷ (1427 rn.) fk sËeË yuzeþLk
çk øk-hÍu {wíkk-÷yk ð íkfheÍ nkrÍh rfÞk íkku {uhu rË÷ fe fr÷Þkt r¾÷ WXª
ykih f÷{ çkhËk~íkk Þun íknheh nkrÍh fe.
fwhykLku fhe{ òu fu yuf {wfB{÷ Íkrçkíkyu nÞkík ni, rsMk {U
rMkhkíku {wMíkfe{ fe rnËkÞík fu r÷Þu ò çkò “y{ú ð LknTÞ” fe þBy
hkuþLk fh Ëe økE ni. ykih (íkh-s-{yu
fLÍw÷ E{kLk : çkuþf íkwBnU hMkq÷wÕ÷kn fe Ãkihðe çkuníkh ni )
Vh{k fh yuf çkuníkheLk Lkw{qLkyu y{÷ fe rLkþkLk Ëune fh fu WLk fe Ãkihðe
fku swÍðu nÞkík fhkh rËÞk økÞk ni. Þk’Lke fwhykLku fhe{ yuf rfíkkçk ni
ykih nwÍqh MkhkÃkk Lkqh fu fki÷ ð Vu’÷ økkuÞk RMk rfíkkçk fe
y-{÷e íkVMkeh ni. rsMk Ãkh y{÷ fh fu RLMkkLk ¾kf Mku çkw÷LË nku fh
{-÷fqíke rMkVkík fk nkr{÷ çkLk òíkk ni. hMkq÷wÕ÷kn fu
Þun yõðk÷ ð yVyk÷ rsLnU MkwLLkík fníku nI, ynkËeMku fhe{k, yõðk÷u
{þkR¾ ykih W-÷{kyu rfhk{ fe rfíkkçkkU {U Vi÷u nwyu Úku. nÍkhkU nÍkh
VÍ÷ku fh{ fe çkhMkkík nku y{ehu yn÷u MkwLLkík çkkLke ð y{ehu Ëk’ðíku
RM÷k{e ykrþfu {ËeLkk nÍhíku yÕ÷k{k ð {ki÷kLkk {wnB{Ë RÕÞkMk y¥kkh
fkrËhe h-Íðe rÍÞkE Ãkh fu WLnkU Lku RLk ÷k’÷ ð sðkrnh
ykih økkunh ÃkkhkU fku [wLk [wLk fh Þõò Vh{k rËÞk ykih “ViÍkLku MkwLLkík” fu
nMkeLk Lkk{ Mku {kiMkq{ fh fu ÞkËu Lkçke {U ÄzfLku ðk÷u rË÷kU
fe r¾Ë{ík {U Ãkuþ Vh{kÞk. ÍçkkLk ð çkÞkLk fe hðkLke ykih íkÍuo íknheh fe
þeheLke fu MkkÚk sçk Þun rfíkkçk Mkk{Lku ykE íkku ÷kuøk RMku çkhMkíke ykt¾kU ykih
íkhMkíku rË÷kU fu MkkÚk ÃkZLku ykih RMk Ãkh y{÷ fhLku ÷øku.
íkfheÍ

ViÍkLku MkwLLkík
çkLËyu Lkk[eÍ ¾wË ¼e RMk rfíkkçk Mku RíkLkk {w-íkyÂMMkh nwðk fu
sçk RMk fk Ãkn÷k yuzeþLk {wÍu r{÷k íkku çkk ðwÍq ¼eøke ykt¾kU Mku hunT÷ Ãkh
h¾ fh ÃkZíkk hnk ykih çkkh çkkh ÃkZíkk hnk. ykih yçk íkku Þun sËeË
yuzeþLk fwA ykih ne ¾qrçkÞkU fu MkkÚk çkLk Mktðh fh Mkk{Lku ykÞk ni. nðk÷k
òík Mku {whMMky, ík¾heòík Mku ykhkMíkk ykih {ÍeË RÍkVkík Mku Mkò
nwðk ni. LkeÍ RMk rfíkkçk fe yuf ¾kMk ykih yAqíke ¾qçke Þun ni fu RMk {U
søkn çk søkn íkç÷eøku fwhykLkku MkwL™ík fe yk÷{økeh økih rMkÞkMke íknhef,
Ëk’ðíkuRM÷k{e fuMkwLLkíkkUfeíkhrçkGÞíkfu{-ËLkefkrV÷kUfe“E{kLkyVhkuÍ
çknkhU” yÃkLke ¾w~çkqyut ÷wxk hne nI.
{uhe {k’÷q{kík fu {wíkkrçkf fMkeÁ÷ Rþkyík nkuLku fu yu’ríkçkkh Mku
Þun Ãkn÷e WËqo rfíkkçk ni òu ÃkkrfMíkkLk {U AÃke ykih rVh Ëu¾íku ne Ëu¾íku
ËwLÞk fu fE {w{kr÷f {U ÃknkU[ økE. MkwLkLku {U ykÞk ni fu Ëk’ðíku RM÷k{e {U
yiMku yiMku ËeðkLku ¼e nI fu íkfheçkLk MkkZu ÃkLËhn Mkku MkVnkík Ãkh {w~íkr{÷
rfíkkçk ViÍkLku MkwLLkík (rsÕË yÔð÷) RLk {U Mku rfMke Lku 12 rËLk {U íkku rfMke
Lku Vfík Mkkík yGÞk{ {U {wfB{÷ ÃkZ ÷e. RMk çkkík Mku RMk rfíkkçku {wMíkíkkçk
fe ¾qrçkÞkU ykih íknhehu rË÷ ÃkÍeh fe [kÂ~LkÞkU fk çk¾qçke yLËkÍk ÷økkÞk
ò Mkfíkk ni. {uhe yÃke÷ ni fu ÷kuøk RMku ¾heË fh yÃkLku ½h fu nh íkkf Ãkh
Mkòyu h¾U íkkfu snkt Mku S [knu RMku nkrMk÷ fh fu ÃkZíku hnU. ËkuMíkkU fku
çkíkkihu íkkunVk ¾heË fh Ãkuþ fhU. çknLk, çkuxe fe þkËe fu {kify Ãkh çkíkkihu
snuÍ RMk rfíkkçk fku RLkkÞík fhU. rçk÷ ¾wMkqMk yn÷u Mkhðík RMk rfíkkçk
fku ¾heË fh {MkkrsË, {ËkrhMk ykih ¾kLkfknkU {U ðõV fhU. ík{k{
{wçkÂÕ÷økeLk ð {wçkÂÕ÷økkíku Ëk’ðíku RM÷k{e ykih yðk{ ð ¾ðkMk ¼e
RMk fk ËMko ½h ½h, {ÂMsË {ÂMsË, ËwfkLk ËwfkLk, fkh¾kLkkU, çkkÍkhkU ykih
[kifkU Ãkh òhe fhU.
nËeMk þheV {U ykÞk ni fu òu n{khe íkfo þwËk rfMke MkwLLkík fku hkRs
fhu, WMk fu r÷Þu Mkku þneËkU fk Mkðkçk ni. ykRÞu n{ ykih ykÃk íkfo þwËk
MkwLLkíkkU Ãkh y{÷ fhLku ykih RMk fku hkRs fhLku fk ynTË fhU ykih RMk ynTË
fku rLkçkkn fh Mkku þneËkU fk Lknª çkÕfu nÍkhkU þneËkU fk Mkðkçk nkrMk÷ fhU.
Ïðkò {wÍ^Vh nwMkiLk h-Íðe, 26, {wnho{w÷ nhk{ rMk. 1428 rn.
þi¾w÷nËeMkËkÁ÷W÷q{LkqÁ÷nf,[hn{wnB{ËÃkqh,ViÍykçkkË(ÞqÃke,y÷rnLË)
íkfheÍ

ViÍkLku MkwLLkík
“ÞkyÕ÷kn!ViÍkLkuMkwLLkíkyk{nkuòyu”fu íkuEMk nwYV
fe rLkMçkík Mku RMk rfíkkçk fku ÃkZLku fe 23 rLkGÞíkU
Vh{kLku {wMíkVk :
“{wMkÕ{kLk fe rLkGÞík WMk fu y{÷ Mku çkuníkh ni.”
Ëku2
{-ËLke Vq÷ : (1) rçkøkih yåAe rLkGÞík fu rfMke ¼e y-{÷u
¾ih fk Mkðkçk Lknª r{÷íkk.
(2) rsíkLke yåAe rLkGÞíkU rÍÞkËk, WíkLkk Mkðkçk ¼e rÍÞkËk.
1 nh çkkh nBË ð 2 Mk÷kík ykih 3 íkyÔðwÍ ð 4 íkÂM{GÞk
Mku ykøkkÍ fYtøkk. (RMke MkVnu Ãkh QÃkh Ëe nwE Ëku2
y-hçke Rçkkhkík
ÃkZ ÷uLku Mku [khkU4
rLkGÞíkkU Ãkh y{÷ nku òyuøkk) 5 rhÍkyu R÷kne
fu r÷Þu RMk rfíkkçk fk yÔð÷ íkk ykr¾h {wíkk-÷yk fYtøkk
6 n¥k÷ ðMy RMk fk çkk ðwÍq ykih 7 rfç÷k Y {wíkk-÷yk fYtøkk
8 fwhykLke ykÞkík ykih9 ynkËeMku {wçkk-hfk fe rÍÞkhík fYtøkk
10 snkt snkt “yÕ÷kn” fk Lkk{u Ãkkf ykyuøkk ðnkt ykih
11 snkt snkt “Mkhfkh” fk RM{u {wçkkhf ykyuøkk ðnkt
ÃkZqtøkk  12 RMk rhðkÞík
“ Þk’Lke Lkuf ÷kuøkkU fu rÍ¢ fu ðõík hn{ík
LkkrÍ÷ nkuíke ni.” Ãkh y{÷ fhíku nwyu

ViÍkLku MkwLLkík
RMk rfíkkçk {U rËÞu økyu çkwÍwøkkoLku ËeLk fu ðkrfykík ËqMkhkU fku MkwLkk fh
rÍ¢u Mkkr÷neLk fe çk-h-fíkU ÷qxqtøkk 13 (yÃkLku Íkíke LkwM¾u Ãkh)
RLËÍTÍYhík ¾kMk ¾kMk {fk{kík Ãkh yLzh ÷kRLk fYtøkk14(yÃkLku
Íkíke LkwM¾u fu) “ÞkË Ëk~ík” ðk÷u MkVnu Ãkh ÍYhe rLkfkík r÷¾qtøkk15
ËqMkhkU fku Þun rfíkkçk ÃkZLku fe íkhøkeçk rË÷kŸøkk 16 RMk nËeMku
Ãkkf “ Þk’Lke yuf ËqMkhu fku íkkunVk Ëku ykÃkMk {U {nççkík
çkZuøke.” Ãkh y{÷ fe rLkGÞík Mku (yuf Þk
nMçku íkkiVef) Þun rfíkkçk ¾heË fh ËqMkhkU fku íkkunTVíkLk Ëqtøkk (W-÷{k ð
yRB{k fku rçk÷ ¾wMkqMk Ãkuþ fersÞu, Mkðkçk rÍÞkËk r{÷uøkk)
17 RMk rfíkkçk fu {wíkk-÷yk fk Mkðkçk Mkkhe WB{ík fku EMkk÷ fYtøkk
18 rfíkkçkík ðøkihk {U þh-E øk-÷íke r{÷e íkku LkkrþheLk fku íknhehe
íkkih Ãkh {w¥k÷y fYtøkk ({wMkÂLLkV Þk LkkrþheLk ðøkihk fku rfíkkçkkU fe
yø÷kík rMkVo ÍçkkLke çkíkkLkk ¾kMk {wVeË Lknª nkuíkk) 19 RMk rfíkkçk
Mku ËMko rËÞk fYtøkk20 nh Mkk÷ yuf çkkh Þun rfíkkçk Ãkqhe ÃkZk fYtøkk
21 òu {My÷k Mk{Í {U Lknª ykyuøkk RMk fu r÷Þu ykÞíku fhe{k
“ íkh-s-{yu fLÍw÷ E{kLk : íkku yi
÷kuøkku RÕ{ ðk÷kU Mku ÃkqAku yøkh íkwBnU RÕ{ Lknª.” Ãkh
y{÷ fhíku nwyu W-÷{k Mku Ásqy fYtøkk22 rsMk {My÷u {U Ëw~ðkhe
nkuøke WMk fku çkkh çkkh ÃkZqtøkk 23 òu Lknª òLkíku WLnU rMk¾kŸøkk.

ViÍkLku MkwLLkík
Ãkuþu ÷^Í
yÍ : þi¾u íkhefík, y{ehu yn÷u MkwLLkík, çkkrLkÞu Ëk’ðíku RM÷k{e nÍhíku yÕ÷k{k {ki÷kLkk
yçkq rçk÷k÷ {wnB{Ë RÕÞkMk y¥kkh fkrËhe h-Íðe
yÕ÷kn fu {nçkqçk, ËkLkkyu økwÞqçk, {wLkÍTÍnwLk yrLk÷ WÞqçk
fk Vh{kLku sLLkík rLkþkLk ni : òu þÏMk {uhe WB{ík íkf fkuE
RM÷k{e çkkík ÃknkU[kyu íkkfu WMk Mku MkwLLkík fkR{ fe òyu Þk WMk Mku çkË {Ínçke
Ëqh fe òyu íkku ðkun sLLkíke ni. íkç÷eøku fwhykLkku MkwLLkík fe
yk÷{økeh økih rMkÞkMke íknhef Ëk’ðíku RM÷k{e fu {-ËLke fk{kU {U Mku yuf {-ËLke
fk{ Þun ¼e ni fu nh RM÷k{e ¼kE hkuÍkLkk Ëku ËMko ({ÂMsË, ½h ðøkihk {U) Ëu Þk
MkwLku. RMk ËMko ðk÷u {-ËLke fk{ fu r÷Þu yåAe yåAe rLkGÞíkkU fu MkkÚk ViÍkLku MkwLLkík
(rsÕË yÔð÷) nkrÍh fhLku fe MkykËík nkrMk÷ fe ni. RMk rfíkkçku {wMíkíkkçk fu
Íheyu ¾qçk ËMko ËersÞu Þk’Lke ÃkZ ÃkZ fh {wMkÕ{kLkkU fku MkwLkkRÞu yøkh rfMke fk
rË÷ [kux ¾k økÞk ykih ðkun fwhykLkku MkwLLkík fe hkn Ãkh yk økÞk íkku
ykÃk fk ¼e çkuzk Ãkkh nku òyuøkk. {eXu {eXu ykfk, {¬e {-ËLke {wMíkVk
fk Vh{kLku VÍe÷ík rLkþkLk ni : “yøkh yÕ÷kn
íkuhu Íheyu rfMke yuf þÏMk fku ¼e rnËkÞík Ëu íkku ðkun íkuhu r÷Þu Mkw¾o ŸxkU
Mku çkuníkh ni.”
ViÍkLku MkwLLkík (rsÕË yÔð÷) [kh yçðkçk ykih íkfheçkLk 1572 MkVnkík
Ãkh {w~íkr{÷ ni. Ëk’ðíku RM÷k{e yuf yiMke MkwLLkíkkU ¼he íknhef ni rsMk {U
W-÷{k ð Íw-y{k fu MkkÚk MkkÚk yðk{ fk ¼e yuf sB{u økVeh ni. yðk{ fe
Mknq÷ík fku {Æu LkÍh h¾íku nwyu ViÍkLku MkwLLkík (rsÕË yÔð÷) fku n¥k÷ RBfkLk
ykMkkLk Ãkihkyu {U r÷¾Lku fe MkyTÞ (Þk’Lke fkurþþ) fe ni ykih fE {fk{kík Ãkh
fMËLk Ëfef (Þk’Lke {wÂ~f÷) yÕVkÍ r÷¾ fh rn÷k÷iLk {U WMk fu {k’Lkk ¼e r÷¾
rËÞu nI íkkfu f{ ÃkZu r÷¾u RM÷k{e ¼kRÞkU ykih RM÷k{e çknLkkU fku Ëeøkh RM÷k{e

ViÍkLku MkwLLkík
fwíkwçk fk {wíkk-÷yk fhLku {U {ËË nkrMk÷ nku. rfíkkçku nkÍk fku yø÷kík Mku çk[kLku
fe çknwík fkurþþ fe økE ni íkkn{ {wÂBfLk ni fu øk-÷ríkÞkt hn økE nkU. r÷nkÍk RMk
{U yøkh fkuE þh-E øk-÷íke Ãkkyut íkku çkhkyu {unhçkkLke {wÍu ÍYh íknhehe íkkih
Ãkh ¾çkhËkh Vh{kyut ykih ¾wË fku Mkðkçk fk nfËkh çkLkkyut. Mkøku
{ËeLkk fku nxÄ{o Lknª þwr¢Þk fu MkkÚk Ásqy fhLku ðk÷k Ãkkyutøku.
ykr¾h {U MkwLLke ykr÷{kU Ãkh {çLkeËk’ðíkuRM÷k{e fu yuf yn{ þku’çku,
y÷ {ËeLkíkw÷ RÂÕ{GÞk fu W-÷{kyu rfhk{ fk çkunË þw¢ økwÍkh nqt fu
WLnkU Lku rçk÷RMíkeykçk (Þk’Lke nVo çk nVo) íkVíkeþ Vh{kE, rhðkÞkík fe ík¾hes
fe ykih søkn çk søkn nðk÷k òík Mku {wÍGÞLk fh fu ViÍkLku MkwLLkík (rsÕË yÔð÷)
fku Ëk’ðíkuRM÷k{e fu {wçkÂÕ÷økeLk ð {wçkÂÕ÷økkík fu MkkÚk MkkÚk W-÷{k ð ðkRÍeLk,
¾w-íkçkk ð {wfŠhheLk ykih {wMkÂLLkVeLk ð {wyÂÕ÷VeLk fu r÷Þu {wVeË íkheLk çkLkk
rËÞk. (Þk’Lke:yÕ÷kníkyk÷kn{kheíkhVMkun{khu
W-÷{k fku yåAe sÍk yíkk Vh{kyu).
Ëwykyu y¥kkh
Þk hççku {wMíkVk ! òu fkuE 163 yGÞk{ fu yLËh yLËh ViÍkLku
MkwLLkík (rsÕË yÔð÷) fku {wfB{÷ ÃkZ ÷u WMku E{kLk Ãkh RÂMíkfk{ík, Mkfhkík {U
Mkhðhu fkyuLkkík fe rÍÞkhík, fçkú ð n~h {U hkník ykih
yÃkLke hn{ík Mku çku rnMkkçk {ÂøVhík Mku LkðkÍ fh sLLkíkw÷ rVhËkiMk {U yÃkLku
{-ËLke nçkeçk fk ÃkzkuMk RLkkÞík Vh{k ykih Mkøku {ËeLkk
, {wykrðLkeLk, {wVr¥kþeLk W-÷{kyu rfhk{, rLkøkhkLk ð yhkfeLku {sr÷Mku
{f-ík-çkíkw÷ {ËeLkk ykih {f-ík-çkíkw÷ {ËeLkk fu {-ËLke y{÷u fu nf {U ¼e Þun
ík{k{ Ëwykyut fçkq÷ fh ykih Mkkhe WB{ík fe {ÂøVhík Vh{k.
øk{u {ËeLkk ð çkfey ð rçk÷k rnMkkçk
{ÂøVhík ð sLLkíkw÷ rVhËkiMk
{U Mkhfkh fu ÃkzkuMk fk
ík÷çk økkh y¥kkhu økwLknøkkh
11 h-{ÍkLkw÷ {wçkkhf rMk. 1427 rn.

ViÍkLku MkwLLkík
Mkkiøkkíku y¥kkh
Þk hççku {wMíkVk ! ViÍkLku MkwLLkík (rsÕË yÔð÷) fku
yÃkLkeçkkhøkknuy-Í{ík{Ufçkq÷Vh{kykihRMkfkMkðkçk{uhuLkkrfMk
y{÷ fu {wíkkrçkf Lknª yÃkLke fkr{÷ hn{ík fu þkÞkLku þkLk {no{ík
Vh{k. Þk yÕ÷kn ! RMk fk Mkðkçk {uhe íkhV Mku yÃkLku {-ËLke
nçkeçk fkuRLkkÞíkVh{k. ÞkyÕ÷kn !RMk fk
Mkðkçk sLkkçku rhMkk÷ík {ykçk fu íkwVi÷ swB÷k
yÂBçkÞk ð {wh-Mk÷eLk , Mknkçkk ð íkkrçkELk
,ykRB{yu{wßíkrnËeLk,W-÷{kyufkr{÷eLk,{þkR¾u
ykr{÷eLk ykih ík{k{ çkwÍwøkkoLku ËeLk fku ÃknkU[k.
Þk yÕ÷kn ! RMk fk Mkðkçk yRB{yu {Íkrnçku yh-çkyk,
ÃkuþðkÞkLkuMk÷krMk÷uyh-çkyk ¾wMkqMkLkMkÂGÞËwLkkR{k{u
yk’Í{ , MkÂGÞËwLkk økkiMku yk’Í{ ,
MkÂGÞËwLkk {wsrÆËu yk’Í{ R{k{ yn{Ë hÍk ¾kLk ,
MkÂGÞËeð{wŠþËefwíçku{ËeLkk{ki÷kLkkrÍÞkWÆeLk{-ËLke ,
{uhu ðkr÷ËiLku fhe{iLk , {wÂ^íkÞu Ëk’ðíku RM÷k{e
y÷nks y÷ nkrVÍ {wnB{Ë VkYf y÷ y¥kkrhGÞw÷ {-ËLke
, çkw÷çkw÷u hkiÍyu hMkq÷ nkS {wnB{Ë {w~íkkf y¥kkhe
ykih ík{k{ Vkiík þwËk Ëk’ðíku RM÷k{e ðk÷kU ykih ðkr÷ÞkU
ykih nh {wMkÕ{kLk rsLLk ð RLMk fku ÃknkU[k. Þk yÕ÷kn ! rçk÷
¾wMkqMk RMk fk Mkðkçk Ëk’ðíkuRM÷k{e fu nh WMk {wçkÂÕ÷øk ð {wçkÂÕ÷økk
fku ÃknkU[k òu f{ yÍ f{ 40 hkuÍ íkf ViÍkLku MkwLLkík (rsÕË yÔð÷) Mku
hkuÍkLkk Ëku2
ËMko ËuLku fe MkykËík nkrMk÷ fhu.
øk{u {ËeLkk ð çkfey ð rçk÷k
rnMkkçk {ÂøVhík ð
sLLkíkw÷ rVhËkiMk {U
Mkhfkh fu ÃkzkuMk fk
ík÷çk økkh y¥kkhu økwLknøkkh
11 h{ÍkLkw÷ {wçkkhf rMk. rn. 1427

ViÍkLku MkwLLkík
“{wÍu Ëk’ðíku RM÷k{e Mku ÃÞkh ni” fu çkkEMk nwYV fe
rLkMçkík Mku ËMkuo ViÍkLku MkwLLkík fu 22 {-ËLke Vq÷
Vh{kLku {wMíkVk : òu þÏMk {uhe WB{ík íkf fkuE
RM÷k{e çkkík ÃknkU[kyu íkkfu WMk Mku MkwLLkík fkR{ fe òyu Þk WMk Mku çkË
{Ínçke Ëqh fe òyu íkku ðkun sLLkíke ni.
Mkhfkhu {ËeLkk Lku RþkoË Vh{kÞk : “yÕ÷kn íkyk÷k
WMk fku íkhku íkkÍk h¾u òu {uhe nËeMk fku MkwLku, ÞkË h¾u ykih ËqMkhkU íkf
ÃknkU[kyu.”
nÍhíku MkÂGÞËwLkk RËheMk fu Lkk{ {wçkkhf fe yuf
rnõ{ík Þun ¼e ni fu ykÃk yÕ÷kn fu yíkk fËko MkneVu
÷kuøkkU fku fMkhík Mku MkwLkkÞk fhíku Úku. r÷nkÍk ykÃk fk Lkk{ ne
RËheMk (Þk’Lke ËMko ËuLku ðk÷k) nku økÞk.(
, ¾ÍkRLkw÷ RhVkLk, Mk. 556, rÍÞkW÷ fwhykLk Ãkç÷efuþLÍ)
nwÍqhu økkiMku Ãkkf Vh{kíku nI :
(Þk’Lke {I RÕ{u ËeLk fk ËMko ÷uíkk hnk Þnkt íkf fu {fk{u fwÂíçkGÞík Ãkh
VkRÍ nku økÞk) (fMkeËyu økkirMkÞk)
ViÍkLku MkwLLkík Mku ËMko ËuLkk ¼e Ëk’ðíku RM÷k{e fk yuf {-ËLke fk{ ni. ½h,
{ÂMsË, ËwfkLk, Mfq÷, fkì÷us, [kif ðøkihk {U ðõík {wfhoh fh fu hkuÍkLkk ËMko
fu Íheyu ¾qçk ¾qçk MkwLLkíkkU fu {-ËLke Vq÷ ÷wxkRÞu ykih ZuhkU Mkðkçk f{kRÞu.
ViÍkLku MkwLLkík Mku hkuÍkLkk f{ yÍ f{ Ëku ËMko ËuLku Þk MkwLkLku fe MkykËík
nkrMk÷ fersÞu.
Ãkkhn 28 Mkq-híkw¥knThe{ fe Axe ykÞík {U RþkoË nkuíkk ni :
Vh{kLku {wMíkVk : {wÍ Ãkh ËwYË þheV ÃkZku yÕ÷kn íkw{ Ãkh hn{ík
¼usuøkk.
ËMko fk íkhefk
1
2
3
4
5
6
7

ViÍkLku MkwLLkík
(íkh-s-{yu fLÍw÷ E{kLk : yi E{kLk ðk÷ku yÃkLke òLkkU ykih yÃkLku ½h ðk÷kU fku WMk
ykøk Mku çk[kyku.) yÃkLku ykÃk fku ykih yÃkLku ½h ðk÷kU fku ËkuÍ¾ fe ykøk Mku
çk[kLku fk yuf Íheyk ViÍkLku MkwLLkík fk ËMko ¼e ni. (ËMko fu R÷kðk MkwLLkíkkU
¼hu çkÞkLk Þk {-ËLke {wÍkfhu fk hkuÍkLkk yuf furMkx ¼e ½h ðk÷kU fku MkwLkkRÞu)
rÍB{kËkh ½ze fk ðõík {wfhoh fh fu hkuÍkLkk [kifËMko fk yunrík{k{
fhU. {-Mk÷Lk hkík 9 çksu {ËeLkk [kif (MkkZu Lkð çksu) çkøkËkËe [kif {U
ðøkihk. Awèe ðk÷u rËLk yuf Mku rÍÞkËk {fk{kík Ãkh [kifËMko fk
yunrík{k{ fersÞu. ({økh nwfqfu ykB{k ík÷V Lk nkU {-Mk÷Lk {wMkÕ{kLkkU fk
hkMíkk Lk Áfu ðhLkk økwLknøkkh nkUøku).
ËMko fu r÷Þu ðkun Lk{kÍ {wLík¾çk fersÞu rsMk {U rÍÞkËk Mku rÍÞkËk
RM÷k{e ¼kE þhef nku MkfU.
ËMko ðk÷e Lk{kÍ WMke {ÂMsË fe Ãkn÷e MkV {U íkõçkehu Q÷k fu MkkÚk çkk
s{kyík yËk Vh{kRÞu.
{unhkçk Mku nx fh (MkunTLk ðøkihk {U) fkuE yiMke søkn ËMko fu r÷Þu {ÏMkqMk fh
÷ersÞu snkt Ëeøkh Lk{krÍÞkU ykih rík÷kðík fhLku ðk÷kU fku Ëw~ðkhe Lk nku.
Íi÷e rLkøkhkLk fku [krnÞu fu yÃkLke {ÂMsË {U Ëku ¾ih Ïðkn {wfhoh fhu òu
ËMko (ð çkÞkLk) fu {kify Ãkh òLku ðk÷kU fku Lkh{e Mku hkufU ykih Mkçk fku
fheçk fheçk rçkXkyut.
ÃkËuo {U ÃkËko rfÞu Ëku2
ÍkLkq çkiX fh ËMko ËersÞu. yøkh MkwLkLku ðk÷u rÍÞkËk
nkU íkku ¾zu nku fh Þk {kEf Ãkh ËuLku {U ¼e nhs Lknª sçkfu Lk{krÍÞkU
ðøkihk fku ík~ðeþ Lk nku.
ykðkÍ rÍÞkËk çkw÷LË Lk nku, n¥k÷ RBfkLk RíkLke ykðkÍ Mku ËMko ËersÞu
fu rMkVo nkrÍheLk MkwLk MkfU. çknh Mkqhík Lk{krÍÞkU fku íkõ÷eV Lknª nkuLke
[krnÞu.
ËMko n{uþk Xnh Xnh fh ykih Äe{u yLËkÍ {U ËersÞu.
òu fwA ËMko ËuLkk ni Ãkn÷u WMk fk f{ yÍ f{ yuf çkkh {wíkk-÷yk fh
÷ersÞu íkkfu øk-÷ríkÞkt Lk nkU.
ViÍkLku MkwLLkík fu {wyhoçk yÕVkÍ yu’hkçk fu {wíkkrçkf ne yËk fersÞu RMk
íkhn ík÷^VwÍ fe ËwÁMík yËkRøke fe ykËík çkLkuøke.
¼usuøkk.
ËMko fk íkhefk
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17

ViÍkLku MkwLLkík
nBË ð Mk÷kík, ËwYËku Mk÷k{ fu [khkU Mkeøku, ykÞíku ËwYË ykih RÂÏíkíkk{e
ykÞkík ðøkihk rfMke MkwLLke ykr÷{ Þk fkhe fku ÍYh MkwLkk ËersÞu. RMke
íkhn y-hçke Ëwykyut ðøkihk sçk íkf W-÷{kyu yn÷u MkwLLkík fku Lk MkwLkk ÷U
yfu÷u {U ¼e Lk ÃkZk fhU.
ViÍkLku MkwLLkík fu R÷kðk {f-ík-çkíkw÷ {ËeLkk Mku þkyuy nkuLku ðk÷u {-ËLke
hMkkR÷ Mku ¼e ËMko Ëu Mkfíku nI.1
ËMko çk{y RÂÏíkíkk{e Ëwyk Mkkík r{Lkx fu yLËh yLËh {wfB{÷ fh
÷ersÞu.
nh {wçkÂÕ÷øk fku [krnÞu fu ðkun ËMko fk íkhefk, çkk’Ë fe íkhøkeçk ykih
RÂÏíkíkk{e Ëwyk ÍçkkLke ÞkË fh ÷u.
ËMko fu íkhefu {U RM÷k{e çknLkU nMçku ÍYhík íkh{e{ fh ÷U.
ViÍkLku MkwLLkík Mku ËMko ËuLku fk íkhefk
íkeLk çkkh RMk íkhn yu’÷kLk Vh{kRÞu : fheçk fheçk íkþheV ÷kRÞu.
ÃkËuo {U ÃkËko rfÞu Ëku ÍkLkq çkiX fh RMk íkhn RÂçíkËk fersÞu :
RMk fu çkk’Ë RMk íkhn ËwYËku Mk÷k{ ÃkZkRÞu :
yøkh {ÂMsË {U nI íkku RMk íkhn yu’ríkfkV fe rLkGÞík fhðkRÞu :
(íkhs{k : {I Lku MkwLLkíku yu’ríkfkV fe rLkGÞík fe)
rVh RMk íkhn frnÞu ! {eXu {eXu RM÷k{e ¼kRÞku ! fheçk fheçk
yk fh ËMko fe íkk’Íe{ fe rLkGÞík Mku nku Mkfu íkku Ëku ÍkLkq çkiX òRÞu yøkh Úkf
òyut íkku rsMk íkhn ykÃk fku ykMkkLke nku WMke íkhn çkiX fh rLkøkknU Lke[e
rfÞu íkðßòun fu MkkÚk ViÍkLku MkwLLkík fk ËMko MkwrLkÞu fu ÷k Ãkhðkne fu MkkÚk
RÄh WÄh Ëu¾íku nwyu, Í{eLk Ãkh ôøk÷e Mku ¾u÷íku nwyu, r÷çkkMk çkËLk Þk
Vh{kLku {wMíkVk : {wÍ Ãkh fMkhík Mku ËwYËu Ãkkf ÃkZku çkuþf íkwBnkhk {wÍ Ãkh ËwYËu
Ãkkf ÃkZLkk íkwBnkhu økwLkknkU fu r÷Þu {ÂøVhík ni.
1 : y{ehu yn÷u MkwLLkík fu hMkkR÷ fu R÷kðk rfMke ykih rfíkkçk Mku ËMko fe
RòÍík Lknª. {foÍe {sr÷Mku þqhk
ËMko fk íkhefk
18
19
20
21
22

ViÍkLku MkwLLkík
çkk÷kU ðøkihk fku Mkn÷kíku nwyu MkwLkLku Mku RMk fe çk-h-fíkU ÍkR÷ nkuLku fk
yLËuþk ni. (çkÞkLk fu ykøkkÍ {U ¼e RMke yLËkÍ {U íkhøkeçk rË÷kRÞu) Þun
fnLku fu çkk’Ë ViÍkLku MkwLLkík Mku Ëu¾ fh ËwYË þheV fe yuf VÍe÷ík çkÞkLk
fersÞu. rVh frnÞu,
òu fwA r÷¾k nwðk ni ðkune ÃkZ fh MkwLkkRÞu. ykÞkík ð y-hçke Rçkkhkík fk
rMkVo íkhs{k ÃkrZÞu. rfMke ¼e ykÞík Þk nËeMk fk yÃkLke hkÞ Mku nhrøkÍ
¾w÷kMkk {ík fersÞu fu yiMkk fhLkk nhk{ ni.
ËMko fu ykr¾h {U RMk íkhn íkhøkeçk rË÷kRÞu
(nh {wçkÂÕ÷øk fku [krnÞu fu ÍçkkLke ÞkË fh ÷u ykih ËMko ð çkÞkLk fu
ykr¾h {U rçk÷k f{e ð çkuþe RMke íkhn íkhøkeçk rË÷kÞk fhu.)
íkç÷eøku fwhykLkku MkwLLkík fe yk÷{økeh økih rMkÞkMke
íknhef Ëk’ðíku RM÷k{e fu {nfu {nfu {-ËLke {knku÷ {U çk fMkhík MkwLLkíkU
Mke¾e ykih rMk¾kE òíke nI. (yÃkLku Þnkt fu n^íkkðkh Rsrík{ky fk yu’÷kLk
RMk íkhn fersÞu {-Mk÷Lk yn{ËykçkkË ðk÷u fnU) nh sw{k’hkík fku r{hÍkÃkqh
ºke fkurLkÞk çkøke[u fu ÃkkMk ViÍkLku {ËeLkk {U Rþk fe Lk{kÍ fu çkk’Ë nkuLku ðk÷u
MkwLLkíkkU ¼hu Rsrík{ky {U Mkkhe hkík økwÍkhLku fe {-ËLke RÂÕíkò ni.
ykrþfkLku hMkq÷ fu {-ËLke fkrV÷kU {U MkwLLkíkkU fe íkhrçkGÞík fu r÷Þu MkVh
ykih hkuÍkLkk rV¢u {ËeLkk fu Íheyu {-ËLke RLyk{kík fk fkzo Ãkwh fh fu nh
{-ËLke {kn fu RÂçíkËkE ËMk rËLk fu yLËh yLËh yÃkLku Þnkt fu rÍB{kËkh
fku sBy fhðkLku fk {k’{q÷ çkLkk ÷ersÞu. RMk fe çk-h-fík Mku
ÃkkçkLËu MkwLLkík çkLkLku, økwLkknkU Mku LkVhík fhLku ykih E{kLk fe rnVkÍík fu
r÷ÞufwZLku fkÍunTLkçkLkuøkk.nhRM÷k{e¼kEyÃkLkkÞunÍunTLkçkLkkyufu{wÍu
yÃkLke ykih Mkkhe ËwLÞk fu ÷kuøkkU fe RM÷kn fe fkurþþ fhLke ni
Vh{kLku {wMíkVk : òu {wÍ Ãkh yuf ËwYË þheV ÃkZíkk ni yÕ÷kn WMk fu
r÷Þu yuf fehkík y@ r÷¾íkk ni ykih fehkík WnwË Ãknkz rsíkLkk ni.
ËMko fk íkhefk

ViÍkLku MkwLLkík
yÃkLke RM÷kn fe fkurþþ fu r÷Þu {-ËLke RLyk{kík Ãkh y{÷
ykih Mkkhe ËwLÞk fu ÷kuøkkU fe RM÷kn fe fkurþþ fu r÷Þu1
{-ËLke fkrV÷kU {U
MkVh fhLkk ni.
yÕ÷kn fh{ yiMkk fhu íkwÍ Ãku snkt {U
yi Ëk’ðíku RM÷k{e íkuhe Äq{ {[e nku
ykr¾h {U ¾wþqy ð ¾wÍqy (¾wþqy Þk’Lke çkËLk fe ykrsÍe ykih
¾wÍqy Þk’Lke rË÷ ð rË{køk fe nkrÍhe) fu MkkÚk Ëwyk {U nkÚk WXkLku fu
ykËkçk çkò ÷kíku nwyu rçk÷k f{e ð çkuþe RMk íkhn Ëwyk {ktrøkÞu :
Þk hççku {wMíkVk ! çk íkwVi÷u {wMíkVk
n{khe, n{khu {kt çkkÃk fe ykih Mkkhe WB{ík fe {ÂøVhík Vh{k. Þk yÕ÷kn
! ËMko fe øk-÷ríkÞkt ykih ík{k{ økwLkkn {wykV Vh{k, y{÷ fk
sÍçkk Ëu, n{U ÃkhnuÍ økkh ykih {kt çkkÃk fk Vh{kt çkhËkh çkLkk. Þk yÕ÷kn
! n{U yÃkLkk ykih yÃkLku {-ËLke nçkeçk fk
{wÂÏ÷Mk ykrþf çkLkk. n{U økwLkknkU fe çke{krhÞkU Mku rþVk yíkk Vh{k. Þk
yÕ÷kn ! n{U {-ËLke RLyk{kík Ãkh y{÷ fhLku, {-ËLke fkrV÷kU
{U MkVh fhLku ykih RÂLVhkËe fkurþþ fu Íheyu ËqMkhkU fku ¼e {-ËLke fk{kU
fe íkhøkeçk rË÷ðkLku fk sÍçkk yíkk Vh{k. Þk yÕ÷kn ! {wMkÕ{kLkkU
fku çke{krhÞkU, fÍo ËkrhÞkU, çku YÍøkkrhÞkU, çku yki÷krËÞkU, çku ò {wfÆ{k
çkkrÍÞkU ykih íkhn íkhn fe ÃkhuþkrLkÞkU Mku Lkòík yíkk Vh{k. Þk yÕ÷kn
! RM÷k{ fk çkku÷ çkk÷k fh ykih Ëw~{LkkLku RM÷k{ fk {wtn fk÷k fh.
Þk yÕ÷kn ! n{U Ëk’ðíku RM÷k{e fu {-ËLke {knku÷ {U RÂMíkfk{ík
yíkk Vh{k. Þk yÕ÷kn ! n{U Íuhu økwBçkËu ¾Íhk sÕðyu {nçkqçk
{U þnkËík,sLLkíkw÷çkfey{U {ËVLk ykih sLLkíkw÷
Vh{kLku {wMíkVk : rsMk Lku rfíkkçk {U {wÍ Ãkh ËwYËu Ãkkf r÷¾k íkku sçk íkf {uhk
Lkk{ WMk {U hnuøkk rVrh~íku WMk fu r÷Þu RÂMíkøVkh fhíku hnUøku.
ËMko fk íkhefk
1 : Þnkt RM÷k{e çknLk fnu, “½h fu {ËkuO fku {-ËLke fkrV÷kU {U MkVh fhðkLkk ni.”

ViÍkLku MkwLLkík
rVhËkiMk {U yÃkLku {-ËLke nçkeçk fk ÃkzkuMk LkMkeçk
Vh{k. Þk yÕ÷kn ! {ËeLku fe ¾w~çkqËkh XLze XLze nðkykut fk
ðkrMkíkk n{khe òRÍ Ëwykyut fçkq÷ Vh{k.
fníku hníku nI Ëwyk fu ðkrMkíku çkLËu íkuhu
fh Ëu Ãkqhe ykhÍq nh çku fMkku {sçkqh fe
þu’h fu çkk’Ë Þun ykÞíku ËwYË ykih Ëwyk fe RÂÏíkíkk{e ykÞkík ÃkrZÞu :
Mkçk ËwYË þheV ÃkZ ÷U rVh ÃkrZÞu :
ËMko fe f{kE ÃkkLku fu r÷Þu (¾zu ¾zu Lknª çkÕfu) çkiX fh ¾LËk
ÃkuþkLke fu MkkÚk ÷kuøkkU Mku {w÷kfkík fersÞu, [LË Lkyu RM÷k{e ¼kRÞkU fku
yÃkLku fheçk rçkXk ÷ersÞu ykih RÂLVhkËe fkurþþ fu Íheyu WLnU {-ËLke
RLyk{kík ykih {-ËLke fkrV÷kU fe çk-h-fíkU Mk{ÍkRÞu.
íkwBnU yi {wçkÂÕ÷øk Þun {uhe Ëwyk ni
rfÞu òyku íki íkw{ íkh¬e fk ÍeLkk
Ëwykyu y¥kkh : Þk yÕ÷kn ! {uhe ykih ÃkkçkLËe fu MkkÚk ViÍkLku
MkwLLkík Mku hkuÍkLkk f{ yÍ f{ Ëku ËMko yuf ½h {U ykih ËqMkhk {ÂMsË,
[kif Þk Mfq÷ ðøkihk {U ËuLku ykih MkwLkLku ðk÷u fe {ÂøVhík Vh{k ykih
n{U nwMLku yÏ÷kf fk Ãkifh çkLkk.
{wÍu ËMkuo ViÍkLku MkwLLkík fe íkkiVef
r{÷u rËLk {U Ëku2
{íkoçkk Þk R÷kne

ViÍkLku rçkÂM{Õ÷kn
yÕ÷kn fu {nçkqçk, ËkLkkyu „wÞqçk, {wLkÍTÍnwLk
yrLk÷ WÞqçk Vh{kíku nI, “òu {wÍ …h
yuf çkkh ËwYË ¼usu yÕ÷kn íkyk÷k WMk …h ËMk10
çkkh
hn{ík LkkrÍ÷ Vh{kyu„k.”
yÄqhk fk{ : Mkhfkhu {¬yu {wfho{k, MkhËkhu {ËeLkyu
{wLkÔðhn Lku Vh{kÞk, “òu ¼e yn{ fk{
fu MkkÚk þwYy Lknª rfÞk òíkk ðkun yÄqhk
hn òíkk ni.”
rçkÂM{Õ÷kn…ZuòRÞu:{eXu{eXuRM÷k{e¼kRÞku!¾kLku
r¾÷kLku,…eLkur…÷kLku,h¾LkuWXkLku,ÄkuLku …fkLku,…ZLku…ZkLku,
[÷Lku („kze ð„ihk) [÷kLku, WXLku WXkLku, çkiXLku rçkXkLku, çk¥ke
s÷kLku, …t¾k [÷kLku, ËMíkh ÏðkLk rçkAkLku çkZkLku, rçkAkuLkk
Vh{kLku {wMíkVk : rsMk Lku {wÍ Ãkh yuf çkkh ËwYËu Ãkkf ÃkZk yÕ÷kn WMk
Ãkh ËMk hn{íkU ¼usíkk ni.
1

÷…uxLkurçkAkLku,ËwfkLk¾ku÷LkuçkZkLku,íkk÷k¾ku÷Lku÷„kLku,íku÷
zk÷LkuRºk÷„kLku,çkÞkLkfhLkuLkk’íkþheVMkwLkkLku,sqíke…nLkLku
R{k{k MkòLku, ËhðkÍk ¾ku÷Lku çkLË Vh{kLku, y÷ „hÍ nh
òRÍ fk{ fu þwYy {U (sçk fu fkuE {kLkuyu þh-E Lk nku)
…ZLkufeykËíkçkLkkfhRMkfeçk-h-fíkut÷qxLkk
yiLk MkykËík ni.
rsLLkkík Mku Mkk{kLk fe rnVkÍík fk íkhefk : nÍhíku
MkÂGÞËwLkk Mk^ðkLk rçkLk Mkw÷i{ Vh{kíku nI,
“RLMkkLk fu MkkÍku Mkk{kLk ykih {ÕçkqMkkík fku rsLLkkík
RÂMík’{k÷ fhíku nI. r÷nkÍk íkw{ {U Mku sçk fkuE þÏMk f…zk
(…nLkLku fu r÷Þu) WXkyu Þk (Wíkkh fh) h¾u íkku “rçkÂM{Õ÷kn
þheV” …Z r÷Þk fhu. RMk fu r÷Þu yÕ÷kn íkyk÷k fk Lkk{
{kunh ni.” (Þk’Lke rçkÂM{Õ÷kn …ZLku Mku rsLLkkík RLk f…zkut fku
RÂMík’{k÷ Lknª fhU„u.)
{eXu {eXu RM÷k{e ¼kRÞku ! RMke íkhn nh [eÍ h¾íku
WXkíku …ZLkufeykËíkçkLkkLke[krnÞu.
þheh rsLLkkík fe ËMík çkwËo Mku rnVkÍík nkrMk÷ nku„e.
rçkÂM{Õ÷kn ËwÁMík …rZÞu : …ZLku {U
ËwÁMík {¾krhs Mku nwYV fe yËkyu„e ÷krÍ{e ni. ykih f{
yÍ f{ RíkLke ykðkÍ ¼e ÍYhe ni fu Áfkðx Lk nkuLku fe
Mkqhík {U y…Lku fkLkkut Mku MkwLk MkfU. sÕË çkkÍe {U çkk’Í ÷ku„
Vh{kLku {wMíkVk : òu þÏMk {wÍ Ãkh ËwYËu Ãkkf ÃkZLkk ¼q÷ økÞk ðkun sLLkík fk
hkMíkk ¼q÷ økÞk.
2

nwYV [çkk òíku nI. òLk çkqÍ fh RMk íkhn …ZLkk {BLkqy ni
ykih {k’Lkk VkrMkË nkuLku fe Mkqhík {U „wLkkn. r÷nkÍk sÕËe
sÕËe …ZLku fe ykËík fe ðsn Mku òu ÷ku„ „÷ík …Z zk÷íku
nI ðkun y…Lke RM÷kn fh ÷U LkeÍ snkt …qhe …ZLku fe fkuE
¾kMk ðsn {kisqË Lk nku ðnkt rMkVo “rçkÂM{Õ÷kn” fn ÷U
íkçk ¼e ËwÁMík ni.
¾Õçk÷e {[ „E : nÍhíku MkÂGÞËwLkk òrçkh rçkLk
yçËwÕ÷kn Lku Vh{kÞk, “sçk
LkkrÍ÷ nwE íkku çkkË÷ {þrhf fe MkBík Ëkizu nðkyut MkkrfLk
nku „#, Mk{wLËh òuþ {U yk „Þk, [ki…kÞkut Lku „kih Mku MkwLkLku
fu r÷Þu y…Lku fkLk ÷„k rËÞu ykih þiíkkLkkut fku ykM{kLkkut Mku
…ÚÚkh {khu „yu ykih yÕ÷kn Lku Vh{kÞk, “{wÍu {uhe
RÍTÍíkku s÷k÷ fe fMk{ ! rsMk þi …h …Ze
„E {it WMk {U çk-h-fík Ëqt„k.”
…khn 19 MkqhíkwLLkB÷ fe íkeMkðª
ykÞík fk rnMMkk ¼e ni ykih fwhykLku {SË fe yuf …qhe
ykÞíku {wçkk-hfk ¼e òu fu Ëku Mkqhíkkut fu {kçkiLk1
VkrMk÷u fu
r÷Þu Wíkkhe „E.
1. Þk’Lke Ëhr{ÞkLk.
Vh{kLku {wMíkVk : rsMk fu ÃkkMk {uhk rÍ¢ nwðk ykih WMk Lku {wÍ Ãkh ËwYËu Ãkkf
Lk ÃkZk íknfef ðkun çkË çkÏík nku økÞk.
3

rçkÂM{Õ÷knfe“ ”feò{uRGÞík:yÕ÷kn
Lku çkk’Í yÂBçkÞk …h MknkRV ykih fwíkwçk LkkrÍ÷
Vh{k# rsLk fe íkk’ËkË 104 ni. RLk {U Mku 50 MkneVu nÍhíku
MkÂGÞËwLkk þeMk Ãkh, 30 MkneVu nÍhíku
MkÂGÞËwLkk RËheMk ,) 10 MkneVu nÍhíku
MkÂGÞËwLkk Rçkúkne{ Ãkh, 10 MkneVu nÍhíku
MkÂGÞËwLkk {qMkk f÷e{wÕ÷kn Ãkh íkkihkík
þheV WíkhLku Mku fç÷ LkkrÍ÷ nwyu LkeÍ Þun [kh çkze rfíkkçkU
LkkrÍ÷nw#:(1) íkkihkíkþheVnÍhíkuMkÂGÞËwLkk{qMkkf÷e{wÕ÷kn
Ãkh (2) ÍçkqhþheVnÍhíku MkÂGÞËwLkk ËkðqË
Ãkh (3) RLS÷u {wfÆMk nÍhíku MkÂGÞËwLkk
EMkk YnwÕ÷kn Ãkh ykih (4) fwhykLku {wçkeLk
sLkkçku hnT{íkwÂÕ÷÷ yk-÷{eLk Ãkh.
RLk
ík{k{ rfíkkçkkU ykih swB÷k MknkRV fk {íkLk ykih {Ík{eLk
fwhykLku {SË {U ykih Mkkhu fwhykLku {SË fk {Í{qLk Mkqhyu
Vkríknk {U Mkqhíku Vkríknk fk Mkkhk {Í{qLk {U
ykih fk Mkkhk {Í{qLk RMk fu nVo “ ” {U
{kisqË ni, ykih RMk fu {k’Lkk Þun nI fu
(Þk’Lke òu fwA ¼e ni {wÍ (Þk’Lke
yÕ÷kn ) ne Mku ni ykih òu fwA nkuøkk {wÍ (Þk’Lke yÕ÷kn
Vh{kLku {wMíkVk : rsMk Lku {wÍ Ãkh ËMk {híkçkk Mkwçn ykih ËMk {híkçkk þk{
ËwYËu Ãkkf ÃkZk WMku rfÞk{ík fu rËLk {uhe þVkyík r{÷uøke.
4

) ne Mku nkuøkk.)
RM{u yk’Í{ :nÍhíku MkÂGÞËwLkk yçËwÕ÷kn RçLku yççkkMk
Mku rhðkÞík ni fu y{eÁ÷ {wyr{LkeLk nÍhíku
MkÂGÞËwLkk WM{kLk RçLku y^VkLk Lku LkrçkÞkut fu
MkwÕíkkLk, Mkhðhu ÍeþkLk, MkhËkhu Ëku2
snkLk
Mku (fe VÍe÷ík) fu çkkhu {U RÂMík^Mkkh rfÞk,
íkkuyÕ÷kn fu{nçkqçk,ËkLkkyu„wÞqçk,{wLkÍTÍnwLk,yrLk÷
WÞqçk Lku Vh{kÞk, “Þun yÕ÷kn fu
Lkk{kut {ut Mku yuf Lkk{ ni ykih yÕ÷kn fu RM{u yk’Í{
ykih RMk fu Ëhr{ÞkLk yiMkk ne fwçko ni siMku ykt¾ fe rMkÞkne
(…wík÷e) ykih MkVuËe {U.”
RM{u yk’Í{ fu MkkÚk Ëwyk fçkq÷ nkuíke ni : {eXu
{eXu RM÷k{e ¼kRÞku ! “RM{u yk’Í{”fe çknwík çk-h-fíkU
nI, RM{u yk’Í{ fu MkkÚk òu Ëwyk fe òyu ðkun fçkq÷ nku
òíke ni. Mkhfkhu yk’÷k nÍhík fu ðkr÷Ëu
{krsË nÍhík hEMkw÷ {w-ík-fÂÕ÷{eLk {ki÷kLkk Lkfe y÷e
¾kLk Vh{kíku nI, çkk’Í W-÷{k Lku
fku RM{u yk’Í{ fnk. Mkhfkhu çk„ËkË nwÍqhu „kiMku …kf
Mku {Lfq÷ ni, rçkÂM{Õ÷kn ÍçkkLku ykrhV
Vh{kLku {wMíkVk : rsMk fu ÃkkMk {uhk rÍ¢ nwðk ykih WMk Lku {wÍ Ãkh ËwYË þheV
Lk ÃkZk WMk Lku sVk fe.
5

(ykrhV Þk’Lke yÕ÷kn fku …n[kLkLku ðk÷k) Mku yiMke
ni siMku f÷k{u ¾kr÷f Mku “fwLk”. (“fwLk” Þk’Lke “nku
ò.”) (ynTMkLkw÷ rðyky, Mk. 1)
{eXu {eXu RM÷k{e ¼kRÞku ! y…Lku Lkuf ykih òRÍ
fk{kut {U çk-h-fík Ëkr¾÷ fhLku fu r÷Þu n{U …n÷u
ÍYh …Z ÷uLkk [krnÞu. y„h yk… çkkík
çkkík …h …ZLku fe ykËík çkLkkLku fu ykhÍq
{LË nI íkku Ëk’ðíku RM÷k{e fu MkwLLkíkkut fe íkhrçkGÞík fu
{-ËLke fkrV÷kut {U ykrþfkLku hMkq÷ fu MkkÚk MkwLLkíkkut ¼hu
MkVh fku y…Lkk {k’{q÷ çkLkk ÷ersÞu. Ëk’ðíku
RM÷k{e fu {-ËLke fkrV÷kut {U Ëwykytu fhLku ðk÷kut fu {MkkR÷
n÷ nkuLku fu {w-íkyÆË ðkrfykík r{÷íku hníku nI. [wLkkL[u
xuZe Lkkf : yuf RM÷k{e ¼kE fk çkÞkLk y…Lku yLËkÍ {U
…uþ fhLku fe MkyTÞ fhíkk nqt, {uhe Lkkf fe nœe xuZe Úke,
ykt¾ktu ykih Mkh fk ËËo ¼e …eAk Lknª Akuzíkk Úkk. {I Lku
{ËeLkíkw÷ ykir÷Þk {w÷íkkLk þheV {U ðkfuy rLk~íkh {urzf÷
yM…íkk÷ {U ykì…huþLk fhðkLku fk RhkËk rfÞk Úkk. RMk Mku
fç÷ ykrþfkLku hMkq÷ fu MkwLLkíkkut fe íkhrçkGÞík fu {-ËLke fkrV÷u
fu MkkÚk …kf …ííkLk þheV fu MkwLLkíkkut ¼hu MkVh fe MkykËík
nkrMk÷ nwE. …n÷u ne Mku MkwLk h¾k Úkk fu {-ËLke fkrV÷u {U
Ëwykytu fçkq÷ nkuíke nI r÷nkÍk {I Lku çkkh„knu ¾wËk ðLËe
Vh{kLku {wMíkVk : òu {wÍ Ãkh hkuÍu sw{wyk ËwYË þheV ÃkZuøkk {I rfÞk{ík fu rËLk
WMk fe þVkyík fYtøkk.
6

{U Ëwyk fe, “Þk yÕ÷kn ! Ëk’ðíku RM÷k{e fu {-ËLke
fkrV÷u fe çk-h-fík Mku {uhe Lkkf fe nœe ËwÁMík Vh{k Ëu.” {-
ËLke fkrV÷u Mku ðk…Mke fu [LË hkuÍ çkk’Ë òu Lkkf fe nœe fku
çk„kih Ëu¾k íkku {uhe ¾wþe fe RÂLíknk Lk hne õÞqtfu ykrþfkLku
hMkq÷ fu fwçko {U hn fh {-ËLke fkrV÷u fu MkËfu {kt„e nwE Ëwyk
fe fçkqr÷GÞík ¾w÷e ykt¾ktu Mku LkÍh yk hne Úke ykih ðkun Þqt fu
{uhe Lkkf fe xuZe nœe rçkÕfw÷ ËwÁMík nku [wfe Úke !
Mke¾Lku MkwLLkíkU fkrV÷u {U [÷ku ÷qxLku hn{íkut fkrV÷u {U [÷ku
÷uLku fku çk-h-fíkU fkrV÷u {U [÷ku …kyku„u hkníkU fkrV÷u {U [÷ku
xuZe nkut nÂœÞkt nkut„e MkeÄe r{Þkt ËËo Mkkhu r{xU fkrV÷u {U [÷ku
{eXu {eXu RM÷k{e ¼kRÞku ! çkuþf {wMkkrVhkut fe Ëwyk
fçkq÷ ni ykih rVh hknu ¾wËk fk {wMkkrVh nku ykih {ÍeË
ykrþfkLku hMkq÷ fu fwçko {U Ëwyk {kt„e òyu ðkun õÞqt Lk fçkq÷
nku„e. Mkhfkhu yk’÷k nÍhík fu ðkr÷Ëu {krsË
hEMkw÷ {w-íkfÂÕ÷{eLk nÍhíku {ki÷kLkk Lkfe y÷e ¾kLk
“ynTMkLkw÷ rðyky” MkVnk 57 …h Ëwyk fe
fçkqr÷GÞík fu ykËkçk {U Mku 23 ðkt “yËçk” çkÞkLk fhíku nwyu
Vh{kíku nI, ykir÷Þk ð W-÷{k fe {òr÷Mk”. (Þk’Lke rfMke
¼e ð÷e ykih MkwLLke ykr÷{ fe {nrV÷ {U Þk WLk fu fwçko {U
Ëwyk {kt„U„u íkku fçkq÷ nku„e.) RMk “yËçk”fu nkrþÞu {U Mkhfkhu
Vh{kLku {wMíkVk : {wÍ Ãkh ËwYËu Ãkkf fe fMkhík fhku çkuþf Þun íkwBnkhu r÷Þu
íknkhík ni.
7

yk’÷k nÍhík ykir÷Þk ð W-÷{k fu çkkhu {U
Vh{kíku nI, “hçk Mknen nËeMku fwËMke {U Vh{kíkk ni,
Þk’Lke “Þun ðkun ÷ku„ nI fu RLk
fu …kMk çkiXLku ðk÷k çkË çkÏík Lknª hníkk.”
({íçkqyk {f-ík-çkíkw÷ {ËeLkk, fhk[e)
(Þk’Lke ykir÷Þkyu rfhk{ fe ÷Bnk ¼h Mkkunçkík, Mkku100
Mkk÷
fe ¾kr÷Mk RçkkËík Mku çkuníkh ni.)
ð÷e Ïðkn nÞkíku Íkrnhe fu MkkÚk {w¥krMkV nku Þk
{Íkh þheV {U íkþheV Vh{k nku WMk fk fwçko fçkqr÷GÞíku
Ëwyk fk Mkçkçk ni. fhkuzkut þkrVRGÞkut fu …uþðk nÍhíku MkÂGÞËwLkk
R{k{u þkVuE Vh{kíku nI, “{wÍu sçk fkuE nksík
…uþ ykíke ni, Ëku2
hfTyík Lk{kÍ yËk fh fu R{k{u yk’Í{
yçkq nLkeVk fu {Íkhu …wh yLðkh …h ò fh Ëwyk
{kt„íkk nqt, yÕ÷kn {uhe nksík …qhe fh Ëuíkk ni.”
yk’÷k nÍhík fe fhk{ík : {k’÷q{ nwðk
{Íkhkíku ykir÷Þk …h ¼e Ëwykyut fçkq÷ nkuíkª,
RÂÕíkòyut MkwLke òíkª ykih {whkËU çkh ykíke nI. [wLkkL[u
Mkhfkhu yk’÷k nÍhík sçk 21 çkhMk fu Lkki sðkLk
Úku WMk ðõík fk ðkrfyk ¾wË WLk ne fe ÍçkkLke {w÷k-nÍk
Vh{kLku {wMíkVk : íkw{ snkt ¼e nku {wÍ Ãkh ËwYË ÃkZku fu íkwBnkhk ËwYË {wÍ íkf
ÃknkU[íkk ni.
8

nku, [wLkkL[u Vh{kíku nI, Mk¥khnðª þheV {knu Vkr¾h hçkeW÷
ykr¾h rMk. 1293 rn. {U, fu Vfeh fku R¬eMkðkt21
Mkk÷ Úkk.
yk’÷k nÍhík {w-MkÂLLkVu yÕ÷k{ MkÂGÞËwLk÷ ðkr÷Ë
ð nÍhíku {wrnççkwhoMkq÷ sLkkçk {ki÷kLkk {ki÷ðe
{wnB{Ë yçËw÷ fkrËh Mkkrnçk çkËkÞqLke fu
n{hknu rhfkçk nkrÍhu çkkh„knu çkufMk …Lkknu nwÍqhu …whLkqh
{nçkqçku R÷kne rLkÍk{w÷ n¬u ðÆeLk MkwÕíkkLkw÷ ykir÷Þk
nwðk. nwßhyu {wfÆMkk fu [kh íkhV {òr÷Mku
çkkrík÷k ÷nTðku MkwYË „{o Úkª. þkuhku „ku„k Mku fkLk …ze ykðkÍ
LkMkwLkkEËuíke.ËkuLkkutnÍhkíkuykr÷GÞkíky…Lkufw÷qçku{wí{RLLkk
fu MkkÚk nkrÍhu {wðk-s-nyu yõËMk nku fh {~„q÷ nwyu. RMk
Vfehu çku íkkifeh Lku nwsq{u þkuhku þh Mku ¾kríkh (Þk’Lke rË÷) {U
…huþkLke …kE. Ëhðk-Íyu {wíknTnhk …h ¾zu nku fh nÍhíku
MkwÕíkkLkw÷ ykir÷Þk Mku yÍo fe fu yi {ki÷k !
„w÷k{ rsMk fu r÷Þu nkrÍh nwðk, Þun ykðkÍU WMk {U ¾÷÷
yLËkÍ nI. (÷^Í Þune Úku Þk RLk fu fheçk, çknh nk÷ {Í{qLku
{k’YÍk Þune Úkk) Þun yÍo fh fu rçkÂM{Õ÷kn fn fh ËkrnLkk
…kWt Ëhðk-Íyu nwßhyu íkkrnhk {U h¾k rçkykiLku hççku fËeh
ðkun Mkçk ykðkÍU ËVTyíkLk „w{ Úkª. {wÍu „w{kLk nwðk fu
Þun ÷ku„ ¾k{kuþ nku hnu, …eAu rVh fh Ëu¾k íkku ðkune çkkÍkh
„{o Úkk. fË{, fu h¾k Úkk çkknh nxkÞk rVh ykðkÍkut fk
ðkune òuþ …kÞk. rVh rçkÂM{Õ÷kn fn fh ËkrnLkk …kWt
yLËh h¾k. rVh ðiMku ne fkLk XLzu Úku. yçk {k’÷q{
nwðk fu Þun {ki÷k fk fh{ ykih nÍhíku MkwÕíkkLkw÷ykir÷Þk
Vh{kLku {wMíkVk : rsMk Lku {wÍ Ãkh ËMk {híkçkk ËwYËu Ãkkf ÃkZk yÕ÷kn
WMk Ãkh Mkku hn{íkU LkkrÍ÷ Vh{kíkk ni.
9

fefhk{íkykihRMkçkLËyuLkk[eÍ …h hn{íkku
{QLkík ni. þw¢ çkò ÷kÞk ykih nkrÍhu {wðk-s-nyu
ykr÷Þk nku fh {~„q÷ hnk. fkuE ykðkÍ Lk MkwLkkE Ëe, sçk
çkknh ykÞk rVh ðkune nk÷ Úkk fu ¾kLkfknu yõËMk fu çkknh
rfÞk{ „kn íkf …nkut[Lkk Ëw~ðkh nwðk. Vfeh Lku Þun y…Lku
Q…h „wÍhe nwE „wÍkrhþ fe, fu yÔð÷ íkku ðkun Lku’{íku
R÷kne Úke ykih hçk Vh{kíkk ni,
y…Lku hçk fe Lku’{íkkut fku ÷ku„kut Mku
¾qçk çkÞkLk fh. {y nkÍk RMk {U „w÷k{kLku ykir÷Þkyu rfhk{
fu r÷Þu rçkþkhík ykih {wÂLfhkut …h çk÷k ð nMkhík
ni. R÷kne ! Mk-Ëfk y…Lku {nçkqçkkut( )
fk n{U ËwLÞk ð ykr¾hík ð fçkúku n~h {U y…Lku {nçkqçkkut
fu çk-hfkíku çku …kÞkt Mku çknhk {LË Vh{k.
(ynTMkLkw÷ rðyky r÷ ykËkrçkÆwyky, Mk. 60 íkk 61)
{eXu {eXu RM÷k{e ¼kRÞku ! Þun rnfkÞík “çkkEMk
Ïðkò fe [ki¾x Ëun÷e þheV” fe ni. RMk {U íkksËkhu Ëun÷e
nÍhíku MkÂGÞËwLkk Ïðkò {nçkqçku R÷kne rLkÍk{wÆeLk ykir÷Þk
fe Lkw{kÞkt fhk{ík ni. sçkfu {uhu ykfk yk’÷k
nÍhík fe ¼e Þun fhk{ík ne ni fu fçkúu yLðh
ðk÷u f{hu {U fË{ h¾íku Úku íkku WLnU Zku÷ çkkòut fe ykðkÍU Lk
MkwLkkE Ëuíke Úkª. RMk rnfkÞík Mku Þun ¼e {k’÷q{ nwðk fu
rçk÷VÍoy„h{Íkhkíkuykir÷Þk…hsw-n÷k„ihþh-En-hfkík
Vh{kLku {wMíkVk : rsMk fu ÃkkMk {uhk rÍ¢ nku ykih ðkun {wÍ Ãkh ËwYË þheV Lk
ÃkZu íkku ðkun ÷kuøkkU {U Mku fLsqMk íkheLk þÏMk ni.
10

fh hnu nkut ykih WLk fku hkufLku fe fwËhík Lk nku íkçk ¼e y…Lku
yk… fku yn÷wÕ÷kn fu Ëhçkkhkut fe nkrÍhe Mku
{nY{ Lk fhu. nkt {„h Þun ðkrsçk ni fu WLk ¾whkVkík fku
rË÷ Mku çkwhk òLku ykih RLk {U þkr{÷ nkuLku Mku çk[u. çkÕfu WLk
fe íkhV Ëu¾Lku Mku ¼e ¾wË fku çk[kyu.
…wh yMkhkh çkqZk ykih fk÷k rsLLk : {ÂMsËw
LLk-çkrðÂGÞ~þheV fe …wh çknkh VÍkykut {U
yuf çkkh y{eÁ÷ {wyr{LkeLk nÍhíku MkÂGÞËwLkk W{h VkYfu
yk’Í{ ykih Ëe„h Mknkçkyu rfhk{ {U fwhykLku
…kf fu VÍkR÷ …h {wÍk-fhn nku hnk Úkk. RMk ËkihkLk nÍhíku
MkÂGÞËwLkk y{ú rçkLk {k’Ëe fçko Lku yÍo rfÞk,
“Þk y{eh÷ {wyr{LkeLk ! yk… nÍhkík fu
yòRçkkík fku õÞqt ¼q÷ hnu nI, ¾wËk fe fMk{ !
çknwík ne çkzk ysqçkk ni, y{eÁ÷
{wyr{LkeLk nÍhíku MkÂGÞËwLkk W{h VkYfu yk’Í{
MkeÄu nku fh çkiX „yu ykih Vh{kLku ÷„u, “yi yçkq Mkkih !
(Þun nÍhíku MkÂGÞËwLkk y{ú rçkLk {k’Ëe fçko fe fwLÞík Úke) yk…
n{U fkuE ySçkk MkwLkkRÞu, [wLkkL[u nÍhíku MkÂGÞËwLkk y{ú
rçkLk {k’Ëe fçko Lku Vh{kÞk, “Í{kLkyu
òrnr÷GÞík Úkk, fnTík Mkk÷e fu ËkihkLk ík÷kþu rhÍTf fe ¾kríkh
{I yuf st„÷ Mku „wÍhk, Ëqh Mku yuf ¾i{u …h LkÍh …ze, fheçk
ne yuf ½kuzk ykih fwA {ðuþe ¼e LkÍh ykyu. sçk fheçk
…nkut[k íkku ðnkt yuf nMkeLkku s{e÷ ykihík ¼e {kisqË Úke
ykih ¾i{u fu MkunTLk {U yuf çkqZk þÏMk xuf ÷„k fh çkiXk nwðk
Vh{kLku {wMíkVk : WMk þÏMk fe Lkkf ¾kf yk÷qË nku rsMk fu ÃkkMk {uhk rÍ¢
nku ykih ðkun {wÍ Ãkh ËwYËu Ãkkf Lk ÃkZu.
11

Úkk.” {I Lku WMk fku Ä{fkíku nwyu fnk, “òu fwA íkuhu …kMk ni
{uhu nðk÷u fh Ëu !” WMk Lku fnk, “yi ykË{e ! y„h íkq
{un{kLke [kníkk ni íkku yk ò ykih y„h R{ËkË Ëhfkh ni
íkku n{ íkuhe {ËË fhU„u.”{I Lku fnk, “çkkíkU {ík çkLkk, íkuhu
…kMk òu fwA ni {uhu nðk÷u fh Ëu !” íkku ðkun çkqZk f{Íkuhkut fe
íkhn çk {wÂ~f÷ ík{k{ ¾zk nwðk ykih …Z
fh {uhu fheçk ykÞk ykih rLknkÞík Vwhíke Mku {wÍ …h Í…xk
ykih {wÍu …x¾ fh {uhu MkeLku …h [Z çkiXk ykih fnLku ÷„k,
“yçk çkku÷ ! {I íkwÍu Íçn fh Ëqt Þk Akuz Ëqt ?” {I Lku ½çkhk fh
fnk, “Akuz Ëku” ðkun {uhu MkeLku Mku nx „Þk. {I Lku rË÷ {U
y…Lku yk… fku {÷k{ík fe ykih fnk, “yi y{ú ! íkq yhçk
fk {~nqh þn Mkwðkh ni RMk f{Íkuh çkqZu Mku nkh fh ¼k„Lkk
Lkk {Ëeo ni. RMk rÍÕ÷ík Mku íkku {h òLkk ne çkuníkh ni.”
[wLkkL[u {I Lku rVh WMk Mku fnk, “íkuhu …kMk òu fwA ni {uhu
nðk÷u fh Ëu !” Þun MkwLkíku ne …Z fh ðkun
…wh yMkhkh çkqZk rVh {wÍ …h n{÷k ykðh nwðk ykih [~{u
ÍËLk {U {wÍu r„hk fh MkeLku …h Mkwðkh nku „Þk ykih fnLku
÷„k, “çkku÷, íkwÍu Íçn fh Ëqt Þk Akuz Ëqt ?” {I Lku fnk, “{wÍu
{wykV fh Ëku.” WMk Lku Akuz rËÞk {„h rVh {I Lku WMk Mku Mkkhu
{k÷ fk {wíkk-÷çkk fh rËÞk. WMk Lku …Z fh
rVh …Akz fh {wÍ …h fkçkq …k r÷Þk, {I Lku fnk, “{wÍu Akuz
Ëku !” WMk Lku fnk, “yçk íkeMkhe çkkh {I yiMku ne Lknª
Akuzqt„k” Þun fn fh WMk Lku …wfkh fh fnk, “yi fLkeÍ ! íkuÍ
Vh{kLku {wMíkVk : rsMk Lku {wÍ Ãkh hkuÍu sw{wyk Ëku Mkku çkkh ËwYËu Ãkkf ÃkZk WMk
fu Ëku Mkku Mkk÷ fu økwLkkn {wykV nkUøku.
12

ÄkhËkh ík÷ðkh ÷u yk !” ðkun ÷u ykE, WMk Lku {uhu Mkh fu
y„÷u rnMMku fe [kuxe fkx zk÷e ykih {wÍu Akuz rËÞk. n{
y-hçkkut {U hðks ni fu sçk rfMke fe [kuxe fu çkk÷ fkx rËÞu
òíku nI íkku ðkun Ëkuçkkhk W„Lku Mku fç÷ y…Lku ½h ðk÷kut fku
{wtn rË¾kíku nwyu þh{kíkk ni. (õÞqtfu [kuxe fx òLkk rþfMík
¾qËko fe y÷k{ík ni.) [wLkkL[u {I yuf Mkk÷ íkf WMk …wh yMkhkh
çkqZu fe r¾Ë{ík fk …kçkLË nku „Þk.
Mkk÷ …qhk nku òLku fu çkk’Ë ðkun {wÍu yuf ðkËe {U ÷u
„Þk. ðnkt WMk Lku çkw÷LË ykðkÍ Mku …Ze íkku
ík{k{ …rhLËu y…Lku ½kutMk÷kut Mku çkknh rLkf÷ fh Wz „yu,
Ëkuçkkhk2
RMke íkhn …ZLku …h ík{k{ ËrhLËu y…Lke y…Lke
…Lkkn „knkut Mku çkknh [÷u „yu. rVh íkeMkhe3
çkkh Íkuh Mku
…ZLku …h QLke r÷çkkMk {U {ÕçkqMk ¾sqh fu íkLku rsíkLkk ÷Bçkk
¾kiVLkkf fk÷k rsLLk Íkrnh nwðk, WMk fku Ëu¾ fh {uhu çkËLk
{U ÍwhÍwhe fe ÷nh Ëkiz „E. …wh yMkhkh çkqZu Lku fnk, “yi
y{ú ! rnB{ík h¾, y„h Þun {wÍ …h „-÷çkk …k ÷u íkku
fnLkk, yçk fe çkkh {uhk MkkÚke fe çk-h-fík
Mku „kr÷çk nku„k.” rVh ðkun …wh yMkhkh çkqZk ykih fk÷k
rsLLk ËkuLkkut „wÚÚk{ „wÚÚkk nku „yu, …wh yMkhkh çkqZk nkh
„Þk ykih fk÷k rsLLk WMk …h „kr÷çk yk „Þk. RMk …h {I
Lku fnk, “yçk fe çkkh {uhk MkkÚke ÷kík ð WÍTÍk (Þk’Lke
fkrVhkut fu RLk ËkuLkkut çkwíkkut) fe ðsn Mku Sík òyu„k. Þun MkwLk
fh …wh yMkhkh çkqZu Lku {wÍu yiMkk ÍkuhËkh ík{kt[k hMkeË rfÞk
¼usuøkk.
13

fu {wÍu rËLk Ënkzu íkkhu LkÍh yk „yu. ykih yiMkk {nMkqMk
nwðk fu y¼e {uhk Mkh W¾z fh Äz Mku swËk nku òyu„k. {I Lku
{k’rÍhík [kne ykih fnk fu Ëkuçkkhk yiMke n-h-fík Lknª
fYt„k. [wLkkL[u ËkuLkkut {U rVh {wfkçk÷k nwðk …wh yMkhkh çkqZk
WMk fk÷u rsLLk fku Ëçkku[Lku {U fkBÞkçk nku „Þk íkku {I Lku fnk,
“{uhk MkkÚke fe çk-h-fík Mku „kr÷çk yk
„Þk.” Þun fnLku fe Ëuh Úke fu …wh yMkhkh çkqZu Lku rLknkÞík
Vwhíke fu MkkÚk WMk fku Í{eLk {U ÷fze fe íkhn „kz rËÞk.
ykih rVh WMk fk …ux [eh fh WMk {U ÷k÷xuLk fe íkhn fkuE
[eÍ rLkfk÷e ykih fnk, “yi y{ú ! Þun RMk fk Äkufk ykih
fw£ ni.” {I Lku WMk …wh yMkhkh çkqZu Mku RÂMíkVMkkh rfÞk,
yk… fk ykih RMk fk÷u rsLLk fk rfMMkk õÞk ni ?” fnLku ÷„k,
“yuf LkMkhkLke rsLLk {uhk ËkuMík Úkk, WMk fe fki{ Mku nh Mkk÷
yuf rsLLk {uhu MkkÚk st„ ÷zíkk ni ykih yÕ÷kn
fe çk-h-fík Mku {wÍu Vín yíkk Vh{kíkk ni.”
rVh n{ yk„u çkZ „yu. yuf {fk{ …h ðkun …wh
yMkhkh çkqZk sçk „krV÷ nku fh Mkku „Þk íkku {kify …k fh {I
Lku WMk fe ík÷ðkh AeLk fh rLknkÞík Vwhíke fu MkkÚk WMk fe
®…zr÷Þkut …h yuf ÍkuhËkh ðkh rfÞk rsMk Mku ËkuLkkut xkt„U fx
fh rsM{ Mku swËk nku „#, ðkun [e¾Lku ÷„k, “yku „Ækh !
íkqLku {wÍu MkÏík Äkufk rËÞk ni !” {„h {I Lku WMk fku Mkt¼÷Lku fk
{kify ne Lk rËÞk, …i Ëh …i ðkh fh fu WMk fu xwfzu xwfzu fh
zk÷u ! rVh sçk {I ¾i{u {U ðk…Mk ykÞk íkku ðkun fLkeÍ çkku÷e,
“yi y{ú ! rsLLk Mku {wfkçk÷u fk õÞk çkLkk ? {I Lku fnk, “çkqZu
14

þi¾ fku rsLLkkík Lku fí÷ fh rËÞk ni.” ðkun fnLku ÷„e, “íkq
Íqx çkku÷ hnk ni. yku çku ðVk ! WMk fu fkrík÷ rsLLkkík Lknª
çkÕfu íkq ¾wË ni Þun fn fh WMk Lku çku fhkh ð y~fçkkh nku fh
y-hçke {U …kt[ y~ykh …Zu rsLk fk íkhs{k ni :
“(1) yi {uhe ykt¾ ! íkq WMk çknkËwh þn Mkwðkh …h
¾qçk hku ykih …i Ëh …i yktMkq çknk. (2) yi y{ú ! íkuhe rÍLË„e
…h yVMkkuMk ni, nk÷ktfu íkuhu ËkuMík fku rÍLË„e Lku {kiík fe
íkhV Äfu÷ rËÞk ni. (3) ykih (yi y{ú ! y…Lku ËkuMík fku y…Lku
nkÚkkut) fí÷ fhLku fu çkk’Ë íkq (y…Lku fçke÷u) çkLke ÍwçkiËk ykih
fw^Vkh (Þk’Lke Lkk þw¢kut) fu „whkin fu Mkk{Lku rfMk íkhn V¾ú fu
MkkÚk [÷ Mkfíkk ni. (4) {wÍu {uhe W{ú fe fMk{ ! (yi y{ú)
y„h íkq ÷zLku {ut ðkfuE Mkå[k nkuíkk (Þk’Lke rçk„ih Äkufk rËÞu
{ËkuO fe íkhn WMk Mku {wfkçk÷k fhíkk) íkku WMk fe íkhV Mku ÍYh
íkuÍ ÄkhËkh ík÷ðkh íkwÍ íkf …nkut[ fh hníke. (ykih íkuhk
fk{ ík{k{ fh Ëuíke). (5) (yi WMk çkqZu fku fí÷ fhLku ðk÷u !)
çkkËþknu nfefe (yÕ÷kn íkyk÷k) íkwÍu çkwhk ykih rÍÕ÷ík
ðk÷k çkË÷k Ëu (íkuhu sw{o fu çkË÷u {U) ykih íkwÍu ¼e WMk fe
íkhV Mku rÍÕ÷ík ð ÁMðkE ðk÷e rÍLË„e r{÷u (rsMk íkhn fu
íkqLku y…Lku ËkuMík fu MkkÚk rÍÕ÷ík ð ÁMðkE ðk÷k Mkw÷qf rfÞk ni).”
{I ÍÕ÷k fh fí÷ fhLku fu r÷Þu WMk …h [Z Ëkizk {„h
ðkun nihík yt„uÍ íkkih …h {uhe LkÍhkut Mku ykuÍ÷ nku „E
„kuÞk WMk fku Í{eLk Lku rLk„÷ r÷Þk.
15

{eXu {eXu RM÷k{e ¼kRÞku ! Ëu¾k yk… Lku
fe rfMk fËh nihík yt„uÍ çk-hfkík
nI. RLk çk-h-fíkkut fku ÷qxLku fe ykËík çkLkkLku fu r÷Þu Ëk’ðíku
RM÷k{e fu {-ËLke fkrV÷kut {U ykrþfkLku hMkq÷ fu MkkÚk MkVh
fe MkykËík nkrMk÷ fersÞu. yk… fu {MkkR÷ nihík
yt„uÍ íkkih …h n÷ nkut„u ykih yÕ÷kn fu VÍ÷ku fh{
Mku „içke R{ËkËut nkut„e.
rLkGÞík MkkV {ÂLÍ÷ ykMkkLk : ykrþfkLku hMkq÷ fk yuf
{-ËLke fkrV÷k f…zðts („wshkík, y÷ rnLË) …nkut[k
“y÷kfkE Ëkihk çkhkyu Lkufe fe Ëk’ðík” fu ËkihkLk yuf þhkçke
Mku {wz¼uz nku „E, ykrþfkLku hMkq÷ Lku WMk …h ¾qçk RÂLVhkËe
fkurþþ fe, sçk WMk Lku MkçÍ MkçÍ R{k{u ðk÷kut fe þ^fíkU
ykih ÃÞkh Ëu¾k íkku nkÚkktu nkÚk WLk fu MkkÚk [÷ …zk, ykrþfkLku
hMkq÷ fe Mkkunçkík fe çk-h-fík Mku „wLkknkut Mku íkkiçkk fe, ËkZe
{wçkkhf çkZk ÷e, MkçÍ R{k{u fk íkks ¼e Mkh …h Mks „Þk,
{-ËLke r÷çkkMk fk ¼e ÍunTLk çkLk „Þk, A6
rËLk íkf {-ËLke
fkrV÷u {U MkVh fe MkykËík nkrMk÷ fh Mkfk, {ÍeË 92 rËLk
fu r÷Þu {-ËLke fkrV÷u {U MkVh fe rLkGÞík fe {„h ÍkËu
fkrV÷k Þk’Lke MkVh fu y¾hkòík Lk Úku. yuf rËLk yuf
rh~íkuËkh Mku {w÷kfkík nku „E WMk Lku sçk {wyk-þhu fu çkËLkk{
ykih þhkçke fku ËkZe, MkçÍ MkçÍ R{k{u ykih {-ËLke r÷çkkMk
{U Ëu¾k íkku Ëu¾íkk hn „Þk, sçk WMk fku çkíkkÞk „Þk fu Þun
Mkçk {-ËLke fkrV÷u {U MkVh fe çk-h-fík ni ykih
16

yMçkkçk nku òLku fe Mkqhík {U {ÍeË 92 rËLk fu MkVh fk yÍ{u
{wMkB{{ ni. íkku WMk rh~íkuËkh Lku fnk, “…iMkkut fe rV¢ {ík
fhku. 92 rËLk fu {-ËLke fkrV÷u {U MkVh fk ¾[o {wÍ Mku fçkq÷
fh ÷ku ykih MkkÚk {U 92 rËLk íkf ½h fu y¾hkòík ¼e y…Lku
rÍB{u ÷uíkk nqt,” Þqt ðkun “ËeðkLkk” 92 rËLk fu r÷Þu {-ËLke
fkrV÷u fk {wMkkrVh çkLk „Þk.
„içke R{ËkË nku, ½h ¼e ykçkkË nku
[÷ fu ¾wË Ëu¾ ÷U, fkrV÷u {U [÷ku
rhÍTf fu Ëh ¾w÷U, çk-h-fíkU ¼e r{÷U
÷wíVu nf Ëu¾ ÷U, fkrV÷u {U [÷ku
…kt[ {-ËLke Vq÷ : nÍhíku MkrGÞËwLkk yçËwÕ÷kn rçkLk y{ú
rçkLk y÷ ykMk fk RþkoËu MkykËík çkwLÞkË ni,
“…kt[ ykËíkU yiMke nI fu fkuR WLnU RÂÏíkÞkh fh ÷u íkku ËwLÞk
ð ykr¾hík {U MkykËík {LË nku òyu. (1) ðõíkLk V ðõíkLk
fníkk hnu (2) sçk
rfMke {wMkeçkík {U {wçík÷k nku ({-Mk÷Lk : çke{kh nku Þk LkwfMkkLk
nku òyu Þk …huþkLke fe ¾çkh MkwLku) íkku
ykih …Zu. (3) sçk ¼e
Lku’{ík r{÷u íkku þw¢kLku {U fnu. (4) sçk
rfMke (òRÍ) fk{ fk yk„kÍ fhu íkku …Zu
17

ykih (5) sçk „wLkkn fh çkiXu íkku Þqt fnu,
(Þk’Lke {I y-Í{ík ðk÷u yÕ÷kn
Mku {ÂøVhík ík÷çk fhíku nwyu WMk fe íkhV íkkiçkk fhíkk nqt.)
siMkk ËhðkÍk ðiMke ¼ef : {wVÂMMkhu þneh nÍhíku {wVíke
yn{Ë Þkh ¾kLk Vh{kíku nI, “yÕ÷kn íkyk÷k
Lku {U y…Lku RM{u Íkík fu MkkÚk hn{ík fe Ëku2
rMkVkík fk çkÞkLk Vh{kÞk ni õÞqtfu yÕ÷kn fu Lkk{u
{wçkkhf {U niçkík Úke ykih hn{kLk ykih hne{ {U hn{ík.
yÕ÷kn fk Lkk{ MkwLk fh Lkuf çkLËkut fku ¼e fwA yÍo
fhLku fe swhyík Lk nkuíke Úke ÷urfLk hn{kLk ykih hne{ MkwLk
fh nh {wsrh{ ykih ¾íkkfkh fku ¼e yÍo fhLku fe rnB{ík
…ze ykih nfefík ¼e Þune ni, WMk fu s÷k÷ fu Mkk{Lku fkiLk
Ë{ {kh Mkfíkk ni ykih Íwnqhu s{k÷ fu ðõík nh yuf LkkÍ fh
Mkfíkk ni. “íkVMkehu fçkeh þheV” {uut RMk fu {k íknTík yuf
ySçk rnfkÞík r÷¾e ni fu yuf MkkR÷ yuf çknwík çkzu
{k÷Ëkh fu yÍe{w~þkLk ËhðkÍu …h ykÞk ykih fwA Mkwðk÷
rfÞk, {fkLk {U Mku {k’{q÷e Mke [eÍ ykE. Vfeh Lku ÷u ÷e
ykih [÷k „Þk. ËqMkhu rËLk yuf çknwík {Íçkqík Vkðzk ÷u fh
ykÞk ykih ËhðkÍk ¾kuËLku ÷„k, {kr÷f Lku …qAk, “Þun õÞk
fhíkk ni ?” Vfeh Lku fnk, “Þk íkku yíkk fku ËhðkÍu fu ÷kRf
18

fh Þk ËhðkÍk yíkk fu ÷kRf fh.” Þk’Lke sçk ËhðkÍk
RíkLkk çkzk çkLkkÞk ni íkku ÍYhe ni fu çkzu ËhðkÍu Mku çkze ne
¼ef r{÷k fhu õÞqtfu yíkk ËhðkÍu ykih Lkk{ fu ÷kRf ne
nkuLke [krnÞu. n{ Vfeh „wLkn„kh çkLËu ¼e yÍo fhíku nI,
“yi {ki÷k n{ fku n{khu ÷kRf Lk Ëu çkÕfu y…Lku sqËku
Mk¾k fu ÷kRf Ëu. çkuþf n{ „wLkn„kh nI ÷urfLk íkuhe „^Vkhe
n{khe „wLkn„khe Mku ðMkey ni.(íkVMkehu LkE{e …n÷k …khn Mk. 40)
„w-Lknu „Ëk fk rnMkkçk õÞk ðkun y„[ou ÷k¾ Mku nI rMkðk
{„h yi yVwÔð íkuhu y^ð fk Lk rnMkkçk ni Lk þw{kh ni
{eXu {eXu RM÷k{e ¼kRÞku ! yÕ÷kn ÞfeLkLk
hn{kLk ykih hne{ ni, òu WMk fe hn{ík …h LkÍh h¾u ykih
WMk fu MkkÚk y…Lkk nwMLku ÍLk fkR{ fhu ËkuLkkut2
snkt {U WMk fk çkuzk …kh ni, yÕ÷kn fe hn{ík Mku WMk
fku f¼e ¼e {nY{e Lknª nku Mkfíke. [wLkkL[u íkVMkehu LkE{e
…khn yÔð÷ Mk. 38 …h ni.
hn{ík ¼he rnfkÞík : Ëku2
¼kE Úku, yuf …hnuÍ „kh
ËqMkhk çkËfkh. sçk çkËfkh {hLku ÷„k íkku …hnuÍ „kh ¼kE
Lku fnk, “Ëu¾k íkwÍu {I Lku çknwík Mk{ÍkÞk {„h íkq y…Lku
„wLkknkut Mku çkkÍ Lk ykÞk, yçk çkku÷ íkuhk õÞk nk÷ nku„k ?
WMk Lku sðkçk rËÞk fu y„h rfÞk{ík fu hkuÍ {uhk hçk
{uhk ViMk÷k {uhe {kt fu rMk…wËo fh Ëu íkku çkíkkyku fu {kt {wÍu fnkt
19

¼usu„e ËkuÍ¾ {U Þk sLLkík {U ? …hnuÍ „kh ¼kE Lku fnk fu
{kt íkku ðkfuE sLLkík {U ne ¼usu„e. „wLkn„kh Lku sðkçk rËÞk.
“{uhk hçk “{uhe {kt Mku ¼e rÍÞkËk {unhçkkLk ni.” Þun
fnkykihRÂLíkfk÷nku„Þk.çkzu¼kELkuÏðkçk{UWMku rLknkÞík
¾wþnk÷ Ëu¾k, {ÂøVhík fe ðsn …qAe, fnk, “{híku ðõík
fe WMke çkkík Lku {uhu ík{k{ „wLkkn çkÏþðk rËÞu. yÕ÷kn
fe WLk …h hn{ík nku ykih WLk fu MkËfu n{khe {ÂøVhík nku.
n{ „wLkn„khkut …u íkuhe {unhçkkLke [krnÞu
Mkçk „wLkn Äw÷ òyut„u hn{ík fk …kLke [krnÞu
{eXu {eXu RM÷k{e ¼kRÞku ! ðkfuE yÕ÷kn fe
hn{ík çknwík çkze ni, ÍçkkLk Mku rLkf÷k nwðk “yuf ÷^Í”
{ÂøVhík fk Mkçkçk ¼e nku Mkfíkk ni ykih n÷kfík fk ¼e.
siMkk fu y¼e rnfkÞík {U yk… Lku MkwLkk fu yuf swB÷u Lku WMk
„wLkn„kh fk çkuzk …kh fhðk rËÞk. RMke íkhn n÷kfík fe
r{Mkk÷ Þun ni fu y„h fkuE ÍçkkLk Mku Mkhen fw£ çkf Ëu ykih
íkkiçkk rfÞu rçk„ih {h òyu íkku n{uþk fu r÷Þu snLLk{ WMk fk
{wfÆh ni. n÷kfík Mku ¾wË fku çk[kLku ykih {ÂøVhík …kLku fk
yuf çkuníkheLk Íheyk íkç÷e„u fwhykLkku MkwLLkík fe yk÷{„eh
„ih rMkÞkMke íknhef, Ëk’ðíku RM÷k{e fu {-ËLke fkrV÷kut {U
ykrþfkLku hMkq÷ fu MkkÚk MkwLLkíkkut ¼hk MkVh ¼e ni. y„h
MkVh fe Mkå[e rLkGÞík fh ÷e òyu ykih rfMke ðsn Mku MkVh
LkMkeçk Lk nku íkçk ¼e çkuzk …kh ni.
Vh{kLku {wMíkVk : rsMk Lku {wÍ Ãkh yuf çkkh ËwYËu Ãkkf ÃkZkyÕ÷kn WMk
20

{-ËLke fkrV÷u {U MkVh fe rLkGÞík fhLku ðk÷u yuf ¾wþ LkMkeçk
fe E{kLk yVhkuÍ rnfkÞík MkwrLkÞu ykih Íqr{Þu. [wLkkL[u
çkk„ fk Íq÷k : niËhykçkkË (çkkçkw÷ RM÷k{ rMkLÄ) fu yuf
{nÕ÷u{Uy÷kfkRËkihkçkhkyuLkufefeËk’ðíkMku{w-ík-yÂMMkh
nku fh yuf {kìzLko Lkki sðkLk {ÂMsË {U yk „Þk. çkÞkLk {U
{-ËLke fkrV÷kU {U MkVh fe íkh„eçk rË÷kE „E íkku WMk Lku {-ËLke
fkrV÷u {U MkVh fhLku fu r÷Þu Lkk{ r÷¾ðk rËÞk. y¼e {-ËLke
fkrV÷u {U WMk fe hðkLk„e {U fwA rËLk çkkfe Úku fu fÍkyu
R÷kne Mku WMk fk RÂLíkfk÷ nku „Þk. rfMke yn÷u
¾kLkk Lku {nqo{ fku Ïðkçk {U RMk nk÷ík {U Ëu¾k fu ðkun yuf
nrhÞk÷uçkk„{Un~þkþçk~þkþÍq÷kÍq÷hnkni.…qAk,“Þnkt
fiMkuyk„yu?”sðkçkrËÞk,“Ëk’ðíkuRM÷k{efu{-ËLkefkrV÷u
fu MkkÚk ykÞk nqt, yÕ÷kn fk çkzk fh{ nwðk ni, {uhe
{kt Mku fn ËuLkk fu ðkun {uhk „{ Lk fhu {I Þnkt çknwík [iLk Mku nqt.”
¾wÕË {U nkuøkk n{khk Ëkr¾÷k RMk þkLk Mku
Þk hMkq÷Õ÷kn fk Lkk’hk ÷økkíku òyutøku
21

økihu Lkçke fk Ïðkçk þheyík {U nwßsík Lknª {økh,
n{U yÕ÷kn fe hn{ík fe WB{eË h¾Lke [krnÞu ykih
MkkÚk ne MkkÚk WMkfe ¾w^Þk íkËçkeh Mku zhLkk ¼e [krnÞu.
Þun Mkçk yÕ÷kn fe {rþGÞík …h ni fu y„h
[knu íkku rfMke yuf „wLkkn …h „rh^ík Vh{k ÷u ykih [knu íkku
rfMke yuf Lkufe …h LkðkÍ Ëu. Þk {nTÍ y…Lku VÍ÷ku fh{ Mku Þqt
ne LkðkÍ Ëu. [wLkkL[u …khn 24 Mkq-híkÍTÍw{h fe ykÞík LkBçkh
53 {U ¾wËkyu hn{kLk fk Vh{kLku {ÂøVhík rLkþkLk ni,
íkh-s-{yu fLÍw÷ E{kLk : íkw{
Vh{kyku, yi {uhu ðkun çkLËku
rsLnkut Lku y…Lke òLkkut …h
rÍÞkËíke fe, yÕ÷kn fe
hn{ík Mku Lkk WB{eË Lk nku, çkuþf
yÕ÷kn Mkçk „wLkkn çkÏþ
Ëuíkk ni. çkuþf ðkune çkÏþLku ðk÷k
{unhçkkLk ni.
çkw¾khe þheV fe nËeMk {U Þun {Í{qLk {kisqË ni fu
100 yVhkË fk fkrík÷ çkÏþk „Þk : çkLke RMkhkE÷
fk yuf þÏMk rsMk Lku 99 fí÷ rfÞu Úku yuf hkrnçk1
fu …kMk
…nkut[k ykih …qAk, “õÞk {uhu siMku {wsrh{ fu r÷Þu fkuE íkkiçkk
1 Þk’Lke EMkkE RçkkËík „wÍkh, íkkrhfwÆwLÞk.
22

fe „wLòRþ ni ?” hkrnçk Lku WMku {kÞqMk fh rËÞk íkku WMk Lku
hkrnçk fku ¼e fí÷ fh zk÷k. {„h rVh LkkrË{ nku fh íkkiçkk
fk íkhefk ÷ku„kut Mku …qAíkk rVhk. ykr¾h rfMke Lku fnk,
“Vw÷kt fMçku {U [÷u òyku.” (ðnkt yÕ÷kn fk yuf ð÷e
ni ðkun íkwBnkhe hnLkw{kR fhu„k.) [wLkkL[u ðkun WMk fe íkhV
[÷ rËÞk {„h hkMíku {U çke{kh nku „Þk. sçk fheçkw÷ {„o
nwðk íkku WMk Lku y…Lkk MkeLkk WMk fMçku fe íkhV fh rËÞk ykih
Vkiík nku „Þk. yçk WMk fku ÷u òLku fu çkkhu {U hn{ík ð
yÍkçk fu rVrh~íkkut {U RÂÏík÷kV nwðk. yÕ÷kn Lku {ÂGÞík
ykihfMçkufuËhr{ÞkLkðk÷urnMMkyuÍ{eLkfkurMk{xfh {ÂGÞík
fu fheçk nku òLku fk nwõ{ Vh{kÞk. ykih rsÄh Mku ðkun [÷k
Úkk ykih snkt …nkut[ fh Vkiík nwðk Úkk WMk Ëhr{ÞkLke VkrMk÷u
fku {ÍeË íkðe÷ nku òLku fk nwf{ Vh{kÞk. rVh …i{kRþ fk
nwõ{ Vh{kÞk íkku ðkun rsMk fMçku fe íkhV ò hnk Úkk WMk Mku
yuf çkkr÷~ík fheçk …kÞk „Þk ykih yÕ÷kn Lku WMk fe
{ÂøVhík Vh{k Ëe. yÕ÷kn
{eXu {eXu RM÷k{e ¼kRÞku ! {k’÷q{ nwðk ykir÷Þkyu
rfhk{ fe çkkh„kn {U nkrÍhe ykih WLk fe
çkMíke fe íkk’Íe{ fhíku nwyu WMk fku y…Lke Yn fk rfç÷k
çkLkkLkk RÂLíknkE …MkLËeËk y{÷ ni, çkMk yÕ÷kn
23

fe hn{ík …h Íq{ òRÞu òu …hðËo „kh 100 ykËr{Þkut
fu fkrík÷ fku {nTÍ y…Lke hn{ík Mku çkÏþ Ëu ðkun y„h
MkwLLkíkkut fe íkhrçkGÞík fu r÷Þu ykrþfkLku hMkq÷ fu MkkÚk {-ËLke
fkrV÷u {U MkVh fe rLkGÞík fhLku ðk÷u rfMke ¾wþ LkMkeçk
Lkki sðkLk …h {unhçkkLk nku òyu íkku Þun ¼e WMk fe hn{ík
ne hn{ík ni ykih yÕ÷kn fku nh þi …h fwËhík
nkrMk÷ ni. {uhk {-ËLke {~ðhk ni fu Ëk’ðíku RM÷k{e fu
{-ËLke {knku÷ Mku nh Ë{ ðkçkMíkk hrnÞu. ËkuLkkut2
snkt {ut çkuzk …kh nku òyu„k. Ëk’ðíku RM÷k{e fu {-ËLke
{knku÷ fe çk-h-fíkkut fu õÞk fnLku ! ÞfeLkLk ykrþfkLku hMkq÷
fe Mkkunçkík ht„ ÷k fh hníke ni. rÍLË„e y…Lke s„n …h,
{„h çkk’Í yBðkík ¼e fkrçk÷u h~f nwðk fhíke nI, yiMke ne
yuf fkrçk÷u h~f {kiík fk íkÍrfhk MkwrLkÞu ykih h~f fersÞu :
fkrçk÷u h~f {kiík : {wnB{Ë ðMke{ y¥kkhe (çkkçkw÷ {ËeLkk
LkkuÚko fhk[e) Mk„u {ËeLkk fu …kMk íkþheV ÷kíku Úku, çku[khu
fu nkÚk {U fuLMkh nku „Þk ykih zkpõxhkut Lku nkÚk fkx zk÷k. WLk
fu y÷kfu fu yuf RM÷k{e ¼kE Lku çkíkkÞk, ðMke{ ¼kE rþÆíku
ËËo fu Mkçkçk MkÏík yrÍGÞík {U nI. {I yM…íkk÷ {U RÞkËík fu
r÷Þu nkrÍh nwðk ykih íkMkÕ÷e Ëuíku nwyu fnk, “ËeðkLku !
çkkÞkt nkÚk fx „Þk RMk fk „{ {ík fhku. ËkÞkt
nkÚk íkku {nVqÍ ni ykih Mkçk Mku çkze MkykËík Þun fu
E{kLk ¼e Mk÷k{ík ni. {I Lku WLnU fkVe Mkkrçkh
…kÞk, rMkVo {wMfhkíku hnu. Þnkt íkf fu rçkMíkh Mku WX fh {wÍu
24

çkknh íkf …nkut[kLku ykyu. hVíkk hVíkk nkÚk fe íkõ÷eV
¾í{ nku „E {„h çku[khu fk ËqMkhk RÂBíknkLk þwYy nku „Þk
ykih ðkun Þun fu MkeLku {U …kLke ¼h „Þk, ËËkou fçko {U rËLk
fxLku÷„u.ykr¾hyufrËLkíkf÷eVçknwíkçkZ „E.rÍ¢wÕ÷kn
þwY fh rËÞk. Mkkhk rËLk yÕ÷kn, yÕ÷kn fe MkËkykut Mku
f{hk „qtsíkk hnk, íkçkeyík çknwík rÍÞkËk ík~ðeþLkkf nku
„E Úke, zkpõxh fu …kMk ÷u òLku fe fkurþþ fe „E {„h RLfkh
fh rËÞk, ËkËeòLk Lku Víkuo þ^fík Mku „kuË {U ÷u r÷Þk, ÍçkkLk
…h fr÷{yu íkÂGÞçkk
òhe nwðk ykih 22 Mkk÷n {wnB{Ë ðMke{ y¥kkhe fe Yn f-
VMku WLMkwhe Mku …hðkÍ fh „E.
sçk {nqo{ fku „wM÷ fu r÷Þu ÷u òLku ÷„u íkku y[kLkf
[kËh [unhu Mku nx „E, {nqo{ fk [unhk „w÷kçk fu Vq÷ fe
íkhn r¾÷k nwðk Úkk, „wM÷ fu çkk’Ë [unhu fe çknkh {U {ÍeË
rLk¾kh yk „Þk. íkËVeLk fu çkk’Ë ykrþfkLku hMkq÷ Lkk’íkut …Z
hnu Úku, fçkú Mku ¾w~çkqykut fe yiMke ÷…xU ykLku ÷„ª fu {þk{u
òt {wy¥kh nku „yu {„h rsMk Lku Mkqt½e WMk Lku Mkqt½e. ½h fu
rfMke VËo Lku RÂLíkfk÷ fu çkk’Ë Ïðkçk {U {nqo{ {wnB{Ë ðMke{
y¥kkhe fku Vq÷kut Mku Mksu nwyu f{hu {U Ëu¾k, …qAk, “fnkt hníku
nku ?” nkÚk Mku yuf f{hu fe íkhV Rþkhk fhíku nwyu fnk, “Þun
{uhk{fkLkni.Þnkt{Içknwík¾wþnqt.”rVhyufykhkMíkkrçkMíkh
25

…h ÷ix „yu. {nqo{ fu ðkr÷Ë Mkkrnçk Lku Ïðkçk {U y…Lku yk…
fku ðMke{ y¥kkhe fe fçkú fu …kMk …kÞk, ÞfkÞf fçkú þf nwE ykih
{nqo{ Mkh …h MkçÍ MkçÍ R{k{k Mkòyu nwyu MkVuË fVLk {U
{ÕçkqMk çkknh rLkf÷ ykyu ! fwA çkkík[eík fe ykih rVh fçkú
{U Ëkr¾÷ nku „yu ykih fçkú Ëkuçkkhk çkLË nku „E. yÕ÷kn
Þk yÕ÷kn ! {uhe, {nqo{ fe ykih WB{íku
{nçkqçk fe {ÂøVhík Vh{k ykih n{ Mkçk fku Ëk’ðíku RM÷k{e fu
{-ËLke {knku÷ {U RÂMíkfk{ík Ëu ykih {híku ðõík rÍ¢ku ËwYË
ykih fr÷{yu íkÂGÞçkk LkMkeçk Vh{k.
ykMke nqt {ÂøVhík fe Ëwykyut nÍkh Ëku
Lkk’íku Lkçke MkwLkk fu ÷nË {U Wíkkh Ëku
“rçkÂM{Õ÷kn” fersÞu fnLkk {BLkqy ni :çkk’Í ÷ku„
RMk íkhn fn Ëuíku nit, “rçkÂM{Õ÷kn fersÞu !” “ykyku S
rçkÂM{Õ÷kn”, “{I Lku rçkÂM{Õ÷kn fh zk÷e.” íkkrsh
nÍhkík òu rËLk {U …n÷k MkkiËk çku[íku nI WMk fku W{q{Lk
“çkkuLke” fnk òíkk ni {„h çkk’Í ÷ku„ RMk fku ¼e
“rçkÂM{Õ÷kn”fníku nI {-Mk÷Lk : “{uhe íkku yks y¼e
íkf “rçkÂM{Õ÷kn”ne Lknª nwE !” rsLk swB÷kut fe r{Mkk÷U
…uþ fe „# Þun Mkçk „÷ík yLËkÍ nI. RMke íkhn ¾kLkk ¾kíku
ðõík y„h fkuE yk òíkk ni íkku yõMkh ¾kLku ðk÷k WMk Mku
íknkhík ni.
26

fníkk ni,“ykRÞu yk… ¼e ¾kLkk ¾k ÷ersÞu.”yk{ íkkih
…h sðkçk r{÷íkk ni, “rçkÂM{Õ÷kn” Þk RMk íkhn fníku
nI, “rçkÂM{Õ÷kn fersÞu.” çknkhu þheyík rnMMkk 16 MkVnk
32 …h ni fu,“RMk {kify …h RMk íkhn rçkÂM{Õ÷kn fnLku
fku W-÷{k Lku çknwík MkÏík {BLkqy fhkh rËÞk ni.”nkt ! Þun
fn Mkfíku nit,“rçkÂM{Õ÷kn …Z fh ¾k ÷ersÞu.”çkÕfu yiMku
{kify …h ËwykRÞk yÕVkÍ fnLkk çkuníkh ni, {-Mk÷Lk :
Þk’Lke yÕ÷kn n{U ykih íkwBnU çk-
h-fík Ëu. Þk y…Lke {k-Ëhe ÍçkkLk {U fn ËersÞu, “yÕ÷kn
çk-h-fík Ëu.”
“rçkÂM{Õ÷kn”fnLkk fçk fw£ ni ? : nhk{ ð Lkk òRÍ
fk{ Mku fç÷ rçkÂM{Õ÷kn þheV nhr„Í, nhr„Í, nhr„Í
Lk …Ze òyu fu “Víkkðk yk÷{„ehe” {U ni, “þhkçk …eíku
ðõík, rÍLkk fhíku ðõík, Þk sqyk ¾u÷íku ðõík “rçkÂM{Õ÷kn”
fnLkk fw£ ni.
rVrh~íku LkurfÞkt r÷¾íku hníku nI : nÍhíku MkÂGÞËwLkk yçkq
nwhihk Mku rhðkÞík ni fu Mkhfkhu {ËeLkk, MkwÕíkkLku
çkk fheLkk, fhkhu fÕçkku MkeLkk, ViÍ økLSLkk, Mkkrnçku {wy¥kh
…MkeLkk, çkkRMku LkwÍq÷u MkfeLkk Lku RþkoË
Vh{kÞk, “yi yçkq nwhihk ( ) ! sçk íkw{ ðwÍq fhku
íkku fn r÷Þk fhku sçk íkf íkwBnkhk ðwÍq
çkkfe hnu„k WMk ðõík íkf íkwBnkhu rVrh~íku (Þk’Lke rfhk{Lk
ÃknkU[íkk ni.
27

fkríkçkeLk) íkwBnkhu r÷Þu LkurfÞkt r÷¾íku hnU„u.”
nh nh fË{ …h yuf Lkufe : òu þÏMk rfMke òLkðh …h
Mkwðkh nkuíku ðõík ykih …Z ÷u íkku WMk òLkðh
fu nh fË{ …h WMk Mkwðkh fu nf {U yuf Lkufe r÷¾e òyu„e.
(íkVMkehu LkE{e, rsÕË yÔð÷, Mk. 42)
rf~íke {U LkurfÞkt ne LkurfÞkt : òu þÏMk rf~íke {U Mkwðkh
nkuíku ðõík ykih …Z ÷u, sçk íkf ðkun WMk {U
Mkwðkh hnu„k WMk fu ðkrMkíku LkurfÞkt r÷¾e òíke hnut„e.
(íkVMkehu LkR{e, rsÕË : yÔð÷, Mk. 42)
{eXu {eXu RM÷k{e ¼kRÞku ! fu
VÍkR÷ RMk fËh rÍÞkËk nI fu …Z Þk MkwLk fh S [kníkk ni fu
nh ðõík “ ” ne …Zíku hnU, {„h Þun MkykËík
rMkVo hççkw÷ RÍTÍík ne fe RLkkÞík Mku r{÷ Mkfíke ni,
yÕ÷kn fe yíkk Mku Ëk’ðíku RM÷k{e fu {-ËLke {knku÷
{U hn fh yuf ËqMkhu …h RÂLVhkËe fkurþþ fu Íheyu ¼e
yÕ÷kn fk fh{ nku òyu íkku …Zíku hnLku
fe ykËík çkLk Mkfíke ni. ÞfeLkLk ËeLk fe íkç÷e„ ð Rþkyík
{U RÂLVhkËe fkurþþ fku çkzk y{÷ Ë¾÷ ni. n¥kkfu n{khu
{eXu {eXu ykfk {ËeLku ðk÷u {wMíkVk LkeÍ
Mkçk fu Mkçk yÂBçkÞk Lku Lkufe fe Ëk’ðík fu fk{ {U
Vh{kLku {wMíkVk : rsMk Lku {wÍ Ãkh ËMk {híkçkk ËwYËu Ãkkf ÃkZk yÕ÷kn
WMk Ãkh Mkku hn{íkU LkkrÍ÷ Vh{kíkk ni.
28

RÂLVhkËe fkurþþ Vh{kE ni. Ëk’ðíku RM÷k{e fu
{wçkÂÕ÷„eLk¼eRÂLVhkËefkurþþfhLkuðk÷eMkwLLkík…hy{÷
fh fu ÷ku„kut fu rË÷kut {U R~fu hMkq÷ fe þBy
hkuþLkfhLku{U{~„q÷nI. WLk fe RÂLVhkËe fkurþþkut fe çk-h-fíkkut
¼he íknhehU f¼e f¼e {wÍu LkÍh LkðkÍ nku òíke nI. [wLkkL[u
zÙkRðh …h RÂLVhkËe fkurþþ : yuf ykrþfu hMkq÷ Lku
{wÍu íknheh Ëe Úke, WMk fk ¾w÷kMkk y…Lku yLËkÍ ð
yÕVkÍ {U yÍo fhLku fe fkurþþ fhíkk nqt, “Ëk’ðíku RM÷k{e
fu {-ËLke {foÍ ViÍkLku {ËeLkk (çkkçkw÷ {ËeLkk fhk[e) {U
sw{k’hkík fku nkuLku ðk÷u n^íkkðkh MkwLLkíkkut ¼hu Rsrík{ky
{U rþfoík fu r÷Þu {wÏíkr÷V y÷kfkut Mku ¼h fh ykE nwE
{ÏMkqMk çkMkU ðk…Mke fu RÂLíkÍkh {U snkt ¾ze nkuíke nI,
ðnkt Mku „wÍhk íkku õÞk Ëu¾íkk nqt fu yuf ¾k÷e çkMk {U „kLku
çks hnu nI ykih zÙkRðh çkiX fh [hMk fu fþ ÷„k hnk ni,
{I Lku ò fh zÙkRðh Mku {nççkík ¼hu yLËkÍ {U {w÷kfkík
fe, {w÷kfkík fe çk-hfkík VkihLk Íkrnh nw#
ykih WMk Lku ¾wË çk¾wË „kLku çkLË fh rËÞu ykih [hMk ðk÷e
rMk„hux ¼e çkwÍk Ëe. {I Lku {wMfhk fh MkwLLkíkkut ¼hu çkÞkLk
fe furMkx fçkú fe …n÷e hkík WMk fku …uþ fe, WMk Lku WMke
ðõík xu… hufkpzoh {U ÷„k Ëe, {I ¼e MkkÚk ne çkiX fh MkwLkLku
÷„k fu ËqMkhkut fku çkÞkLk MkwLkkLku fk {wVeË íkhefk Þune ni fu
Vh{kLku {wMíkVk : rsMk fu ÃkkMk {uhk rÍ¢ nku ykih ðkun {wÍ Ãkh ËwYË þheV Lk
ÃkZu íkku ðkun ÷kuøkkU {U Mku fLsqMk íkheLk þÏMk ni.
29

¾wË ¼e MkkÚk {U MkwLku. WMk Lku çknwík yåAk
yMkh r÷Þk, ½çkhk fh „wLkknkut Mku íkkiçkk fe ykih çkMk Mku
rLkf÷ fh {uhu MkkÚk Rsrík{ky {U yk fh çkiX „Þk.”
çkÞkLk fe furMkx íkkunTVíkLk ËersÞu : {eXu {eXu RM÷k{e
¼kRÞku ! Ëu¾k yk… Lku ! RÂLVhkËe fkurþþ Mku rfíkLkk VkyuËk
nkuíkk ni ! r÷nkÍk nh {wMkÕ{kLk …h RÂLVhkËe fkurþþ fhLkk
ykih WLk fku Lk{kÍkut fe Ëk’ðík ËuLkk [krnÞu. Rsrík{ky ð„ihk
fu r÷Þu y„h çkMk Þk ðu„Lk {U ykyut íkku zÙkRðh ð fLzõxh
fku ¼e rþfoík fe Ëh-ÏðkMík fhLke [krnÞu. y„h rçk÷VÍo
fkuE ykLku fu r÷Þu íkGÞkh Lknª nkuíkk íkku MkwLkLku fe Ëh-ÏðkMík
fh fu WMk fku çkÞkLk fe furMkx …uþ fh Ëe òyu, ykih ðkun
MkwLk ÷u íkku ðk…Mk ÷u fh ËqMkhe Ëe òyu. ykih snkt íkf
{wÂBfLk nku çkÞkLk fe furMkxU Ëu fh çkË÷u {U WLk Mku „kLkkut fe
furMkxU ÷u fh zçk fhðk fh {ÍeË yk„u çkZk ËuLke [krnyut,
RMk íkhn fwA Lk fwA „wLkknkut ¼he furMkxkut fk
¾krík{k nku„k. RÂLVhkËe fkurþþ ykih Mk{ÍkLkk íkfo Lknª
fhLkk [krnÞu. yÕ÷knw hççkw÷ yk-÷{eLk …khn 27
Mkq-híkwÍTÍkrhÞkík fe ykÞík LkBçkh 55 {U RþkoË Vh{kíkk ni,
íkh-s-{yu fLÍw÷ R{kLk : ykih
Mk{Íkyku fu Mk{ÍkLkk {wMkÕ{kLkkut
fku VkyuËk Ëuíkk ni.
Vh{kLku {wMíkVk : WMk þÏMk fe Lkkf ¾kf yk÷qË nku rsMk fu ÃkkMk {uhk rÍ¢
nku ykih ðkun {wÍ Ãkh ËwYËu Ãkkf Lk ÃkZu.
30

fkuE {kLku Þk Lk {kLku y…Lkk Mkðkçk ¾hk : y„h
n{khe çkkík fkuE Lknª {kLkíkk rVh ¼e n{U Lkufe
fe Ëk’ðík ËuLku fk Mkðkçk r{÷ òyu„k. [wLkkL[u nwßsíkw÷
RM÷k{ nÍhíku MkÂGÞËwLkk R{k{ {wnB{Ë „Ík÷e
“{wfk-þ-Víkw÷ fw÷qçk”{U Vh{kíku nI, nÍhíku
MkÂGÞËwLkk {qMkk f÷e{wÕ÷kn Lku yÍo rfÞk,
“yi yÕ÷kn ! òu y…Lku ¼kE fku çkw÷kyu WMku Lkufe fk
nwõ{ fhu ykih çkwhkE Mku hkufu, WMk fe õÞk sÍk ni ?” Vh{kÞk,
“{I WMk fe nh çkkík …h yuf Mkk÷ fe RçkkËík fk Mkðkçk r÷¾íkk
nqt ykih WMku snLLk{ fe MkÍk ËuLku {U {wÍu nÞk ykíke ni”.
Yyu Í{eLk fe MkÕíkLkík Mku çkuníkh : y„h yk… fe
RÂLVhkËe fkurþþ Mku fkuE Lk{kÍkut ykih MkwLLkíkkut fe hkn …h
[÷ …zk íkku yk… fk ¼e çkuzk …kh nku òyu„k. siMkk fu hn{íku
yk÷{, Lkqhu {wsMMk{, þknu çkLke ykË{, hMkq÷u {wnTíkþ{
fk RþkoËu {wyÍTÍ{ ni, “yÕ÷kn íkyk÷k
yuf þÏMk fku íkuhu Íheyu Mku rnËkÞík Vh{k Ëu íkku Þun íkuhu r÷Þu
ík{k{ Yyu Í{eLk fe MkÕíkLkík r{÷Lku Mku çkuníkh ni”.
ÍnThu fkrík÷ çku yMkh nku „Þk : yuf {híkçkk MkÂGÞËwLkk
¾kr÷Ë rçkLk ð÷eË Mku fwA {sqrMkÞkut Lku yÍo
Vh{kLku {wMíkVk : rsMk Lku {wÍ Ãkh hkuÍu sw{wyk Ëku Mkku çkkh ËwYËu Ãkkf ÃkZk WMk
fu Ëku Mkku Mkk÷ fu økwLkkn {wykV nkUøku.
31

rfÞk fu yk… ( )n{U fkuE yiMke rLkþkLke çkíkkRÞu
rsMk Mku n{ …h RM÷k{ fe n¬krLkGÞík ðkÍun nku. [wLkkL[u yk…
Lku Ínhu fkrík÷ {t„ðkÞk ykih
…Z fh WMku ¾k r÷Þk. rçkÂM{Õ÷kn fe çk-h-fík Mku WMk Ínhu
fkrík÷ Lku yk… …h fkuE yMkh Lk rfÞk. Þun
{LÍh Ëu¾ fh {sqMke (ykíkþ …hMík) çku MkkÏíkk …wfkh WXu,
ËeLku RM÷k{ nf ni.
{eXu {eXu RM÷k{e ¼kRÞku ! {k’÷q{ nwðk fu ¾kLku Þk
…eLku Mku fç÷ …Z ÷uLku Mku snkt ykr¾hík fk
yÍe{ Mkðkçk ni ðnª ËwLÞk {U ¼e RMk fk Þun VkyuËk ni fu
y„h ¾kLku Þk …eLku fe [eÍ {U fkuE {wrÍh (LkwfMkkLk Ëun)
yßÍk þkr{÷ nktu ¼e íkku ðkun LkwfMkkLk Lknª fhU„u.
nÍhíku MkÂGÞËwLkk ¾kr÷Ë rçkLk ð÷eË …h ÍnTh
yMkh Lk fhLku fk Þun ðkrfyk Ëe„h fwíkwçk {U fwA yÕVkÍ fu
Vfo fu MkkÚk ¼e r{÷íkk ni Þk Þun ¼e nku Mkfíkk ni fu yuf Mku
rÍÞkËk çkkh Þun fhk{ík Íkrnh nwE nku. [wLkkL[u
¾kiVLkkf ÍnTh : nÍhíku MkÂGÞËwLkk ¾kr÷Ë rçkLk ð÷eË
Lku {fk{u “nehn” {U sçk y…Lku ÷~fh fu MkkÚk
…zkð rfÞk íkku ÷ku„kut Lku yÍo rfÞk, Þk MkÂGÞËe ! n{U yLËuþk
nifufnªÞuny-s{e÷ku„yk…fkuÍnThLkËuËUr÷nkÍk{kuníkkík
¼usuøkk.
32

hrnÞu„k. yk… Lku Vh{kÞk,“÷kyku {I Ëu¾ ÷qt fu
y-sÂB{GÞkut fk ÍnTh fiMkk nkuíkk ni ?” ÷ku„kut Lku yk…
fku rËÞk íkku yk… Lku “rçkÂM{Õ÷kn”
…Z fh ¾k r÷Þk. yk… fku çkk÷
çkhkçkh ¼e Íhh (Þk’Lke LkwfMkkLk) Lk …nkut[k ykih “fÕçke”fe
rhðkÞík {U Þun ni fu yuf EMkkE …kËhe rsMk fk Lkk{
yçËw÷ {Mken Úkk yuf yiMkk ÍnTh ÷u fh ykÞk fu WMk fu ¾k
÷uLku Mku yuf ½Lxu fu çkkË {kiík ÞfeLke nkuíke ni. yk…
Lku WMk Mku ÍnTh {kt„ fh WMk fu Mkk{Lku ne
…Zk
ykih ÍnTh ¾k „yu. Þun {LÍh Ëu¾ fh yçËw÷ {Mken Lku
y…Lke fki{ Mku fnk, “yi {uhe fki{ ! RÂLíknkE nihík Lkkf
çkkík ni fu Þun RíkLkk ¾íkhLkkf ÍnTh ¾k fh ¼e rÍLËk nI,
yçk çkuníkh Þune ni fu RLk Mku MkwÕn fh ÷e òyu, ðhLkk RLk
fe Vín ÞfeLke ni.” Þun ðkrfyk y{eÁ÷ {wyr{LkeLk nÍhíku
MkÂGÞËwLkk yçkq çk¢ rMkÆef fu Ëkihu r¾÷kVík {U
nwðk. yÕ÷kn fe WLk …h
hn{ík nku ykih WLk fu MkËfu n{khe {ÂøVhík nku.
{eXu{eXuRM÷k{e¼kRÞku! Ëu¾k yk… Lku ! MkÂGÞËwLkk
¾kr÷Ë rçkLk ð÷eË …h yÕ÷kn fk rfíkLkk
¾kMk fh{ Úkk ykih ÞfeLkLk rçk RÍrLkÕ÷kn Þun yk…
fe fhk{ík Úke. fhk{ík fe çku þw{kh yõMkk{ nI
rsLk {U Mku yuf rfM{ “{kunr÷fkík (Þk’Lke n÷kf fh ËuLku ðk÷e
33

y~Þk) fk yMkh Lk fhLkk” ¼e ni. ykir÷ÞkWÕ÷kn
…h ¼e ÍnTh ð„ihk yMkh Lk fhLku fu ðkrfykík {Lfq÷ nI [wLkkL[u
yk„ Úke Þk çkk„ : yuf çkË yfeËk çkkËþkn Lku yuf ¾wËk
hMkeËk çkwÍw„o fku çk{y Á-Vfky „rh^íkkh fh
r÷Þk ykih fnk fu fhk{ík rË¾kyku ðhLkk yk…
fku MkkrÚkÞkut Mk{uík þneË fh rËÞk òyu„k. yk…
Lku Ÿx fe {U„rLkÞkut fe íkhV Rþkhk fh fu Vh{kÞk fu WLk fku
WXk ÷kyku ykih Ëu¾ku fu ðkun õÞk nI ? sçk ÷ku„kut Lku WLk fku
WXk fh Ëu¾k íkku ðkun ¾kr÷Mk MkkuLku fu xwfzu Úku. rVh yk…
Lku yuf ¾k÷e rÃkÞk÷u fku WXk fh ½w{kÞk ykih
ykitÄk fh fu çkkËþkn fku rËÞk íkku ðkun …kLke Mku ¼hk nwðk
Úkk. ykih ykitÄk nkuLku fu çkk ðwsqË WMk {U Mku yuf fíkhk ¼e
…kLke Lknª r„hk. Þun Ëku2
fhk{íkU Ëu¾ fh çkË yfeËk çkkËþkn
fnLku ÷„k fu Þun Mkçk LkÍh çkLËe ykih òËq ni. rVh çkkËþkn
Lku yk„ s÷kLku fk nwõ{ rËÞk. sçk yk„ fu þku’÷u çkw÷LË nwyu
íkku ðkun çkwÍw„o ykih WLk fu Á-Vfky yk„ {U
fqË …zu. MkkÚk {U Akuxu Mku þnÍkËu fku ¼e ÷uíku „yu, çkkËþkn
y…Lku çkå[u fku yk„ {U r„híku Ëu¾ fh WMk fu rVhkf {U çku[iLk
nku „Þk, fwA Ëuh fu çkk’Ë LkLnu þnÍkËu fku RMk nk÷ {U çkkËþkn
fe „kuË {U zk÷ rËÞk „Þk fu WMk fu yuf nkÚk {U Mkuçk ykih
ËqMkhu nkÚk {U yLkkh Úkk. çkkËþkn Lku …qAk, “çkuxk ! íkw{ fnkt
[÷u „yu Úku ?” íkku WMk Lku fnk, “{I yuf çkk„ {U Úkk,” Þun
Ëu¾ fh Íkr÷{ ð çkË yfeËk çkkËþkn fu Ëhçkkhe fnLku ÷„u
RMk fk{ fe fkuE nfefík Lknª (Þun òËq ni) çkkËþkn Lku fnk,
34

“y„h íkw{ Þun ÍnTh fk rÃkÞk÷k …e ÷ku íkku {I íkwBnU Mkå[k
{kLk ÷qt„k. WLk çkwÍw„o Lku çkkh çkkh ÍnTh fk
rÃkÞk÷k r…Þk, nh {híkçkk ÍnTh fu yMkh Mku WLk çkwÍw„o
fu Vfík f…zu Vxíku hnu {„h WLk fe Íkík …h
ÍnTh fk fkuE yMkh Lknª nwðk.
yÕ÷kn fe WLk …h hn{ík nku ykih WLk fu MkËfu n{khe
{ÂøVhík nku.
VkLkqMk çkLk fu rsMk fe rnVkÍík “nðk”fhu
ðkun þBy õÞk çkwÍu rsMku hkuþLk ¾wËk fhu
{eXu {eXu RM÷k{e ¼kRÞku ! çkuþf ykir÷ÞkWÕ÷kn
fe íkku çknwík çkze þkLk ni ykih WLk fe fhk{kík fu
¼e õÞk fnLku ! ykir÷Þkyu rfhk{ fe „w÷k{e
íkç÷e„u fwhykLkku MkwLLkík fe yk÷{ „eh „ih rMkÞkMke íknhef
Ëk’ðíku RM÷k{e fk íkwhoyu RÂBíkÞkÍ ni, RMk Mku ðkçkMík„kLk
…h ¼e hççku fkyuLkkík fu yiMku yiMku RLyk{kík nkuíku nI
fu yõ÷U nihkLk hn òíke nI [wLkkL[u
nihíkyt„uÍnkrËMkk: çkhkuÍ Ríkðkh 26 hçkeWLLkqh þheV
rMk. 1420 rn.çk {wíkkrçkf 11/7/1999 çk ðõík Ëku…nh …tòçk
fu {~nqh þnh ÷k÷k {qMkk fe yuf {MkYV þknhkn …h rfMke
xÙu÷h Lku Ëk’ðíku RM÷k{e fu yuf rÍB{uËkh, {wçkÂÕ÷„u Ëk’ðíku
RM÷k{e {wnB{Ë {wLkeh nwMkiLk y¥kkhe ({nÕ÷k
MkkrfLk RM÷k{ …qhk ÷k÷k {qMkk) fku çkwhe íkhn fw[÷ rËÞk.
35

Þnkt íkf fu WLk fu …ux fe òrLkçk Mku Q…h ykih Lke[u fk rnMMkk
y÷„ y÷„ nku „Þk. {„h nihík fe çkkík Þun Úke fu rVh ¼e
ðkun rÍLËk Úku, ykih nihík çkk÷kyu nihík Þun fu nðkMk RíkLku
çknk÷ Úku fu çkw÷LË ykðkÍ Mku
ykih …Zu ò hnu
Úku. ÷k÷k {qMkk fu yM…íkk÷ {U zkpõxhkut fu sðkçk Ëu ËuLku …h
WLnU þnh „wshkík fu yÍeÍ ¼èe yM…íkk÷ ÷u òÞk „Þk.
WLnU yM…íkk÷ ÷u òLku ðk÷u RM÷k{e ¼kE fk çk fMk{ çkÞkLk
ni, {wnB{Ë {wLkeh nwMkiLk y¥kkhe
fe ÍçkkLk …h …qhu hkMíku RMke íkhn çkw÷LË ykðkÍ Mku ËwYËku
Mk÷k{ ykih fr÷{yu íkÂGÞçkk fk rðËo òhe Úkk. Þun {-ËLke
{LÍh Ëu¾ fh zkpõxÍo ¼e nihkLkku þ~Ëh Úku fu Þun rÍLËk rfMk
íkhn nI ! ykih nðkMk RíkLku çknk÷ fu çkw÷LË ykðkÍ Mku
ËwYËku Mk÷k{ ykih fr÷{yu íkÂGÞçkk …Zu ò hnu nI ! WLk fk
fnLkk Úkk fu n{ Lku y…Lke rÍLË„e {U yiMkk çkk nkiMk÷k ykih
çkk f{k÷ {Ëo …n÷e {híkçkk ne Ëu¾k ni. fwA Ëuh çkk’Ë ðkun
¾wþ LkMkeçk ykrþfu hMkq÷ {wnB{Ë {wLkeh nwMkiLk y¥kkhe
Lku çkkh„knu {nçkqçku çkkhe {U
çkMkË çku fhkhe RMk íkhn RÂMík„kMkk rfÞk,
Þk hMkq÷Õ÷kn yk ¼e òRÞu !
Þk hMkq÷Õ÷kn {uhe {ËË Vh{kRÞu !
Þk hMkq÷Õ÷kn {wÍu {wykV Vh{k ËersÞu !
36

RMk fu çkk’Ë çk yðkÍu çkw÷LË
…Zíku nwyu ò{u þnkËík Lkkuþ fh „yu. S
nkt!òu{wMkÕ{kLknkrËMku {UVkiíknkuðkunþneËni. yÕ÷kn
ðkrMkíkk ÃÞkhu fk yiMkk nku fu òu MkwLLke {hu
Þqt Lk Vh{kyut íkuhu þkrnË fu ðkun Vkrsh „Þk
(nËkRfu çkÂÏþþ þheV)
Lk{kÍu V@ fu r÷Þu s„kLkk MkwLLkík ni : {eXu {eXu
RM÷k{e¼kRÞku! Þun ðkrfyk WLk rËLkkut {wÏíkr÷V yÏçkkhkík
Lku þkyuy rfÞk Úkk. þneËu Ëk’ðíku RM÷k{e
{wnB{Ë {wLkeh nwMkiLk y¥kkhe Ëk’ðíku RM÷k{e
fu rÍB{uËkh {wçkÂÕ÷„ Úku ykih nkrËMku fu yuf hkuÍ fç÷ ne
ykrþfkLku hMkq÷ fu MkwLLkíkkut fe íkhrçkGÞík fu {-ËLke fkrV÷u fu
MkkÚk MkVh fh fu ÷kixu Úku. {nqo{ hkuÍkLkk MkËkyu {ËeLkk ¼e
÷„kíku Úku. Ëk’ðíku RM÷k{e fu {-ËLke {knku÷ {U Lk{kÍu V@ fu
r÷Þu {wMkÕ{kLkkut fku s„kLkk “MkËkyu {ËeLkk ÷„kLkk” fn÷kíkk
ni. çku þw{kh ¾wþ LkMkeçk RM÷k{e ¼kE Þun
MkwLLkík yËk fhíku nI. S nkt ! Lk{kÍu V@ fu r÷Þu {wMkÕ{kLkkut
fku s„kLkk ¼e MkwLLkík ni. [wLkkL[u nÍhíku MkÂGÞËwLkk yçke
çkfhn (òu fu çkLke MkfeV fu yuf Mknkçke nI)
37

Vh{kíku nI, “{I Mkhfkhu {ËeLkk fu MkkÚk
Lk{kÍu V@ fu r÷Þu rLkf÷k íkku yk… rsMk
Mkkuíku nwyu þÏMk …h „wÍhíku WMku Lk{kÍ fu r÷Þu ykðkÍ Ëuíku Þk
y…Lku …kô {wçkkhf Mku rn÷kíku.”
fkiLk …kô Mku rn÷kyu : òu ¾wþ LkMkeçk “MkËkyu
{ËeLkk”÷„kíku nI yËkyu MkwLLkík fk Mkðkçk …kíku
nI. ÞkË hnu …kô Mku rn÷kLku fe Mkçk fku RòÍík Lknª. rMkVo
ðkun çkwÍw„o …kô Mku rn÷k Mkfíku nI fu rsMk Mku MkkuLku ðk÷u fe
rË÷ ykÍkhe Lk nkuíke nku. nkt y„h fkuE {kLkuyu þh-E Lk
nku íkku y…Lku nkÚkkut Mku …kô Ëçkk fh s„kLku {ut nhs Lknª.
ÞfeLkLk n{khu {eXu {eXu ykfk, {ËeLku ðk÷u {wMíkVk
y„h y…Lku rfMke „w÷k{ fku {wçkkhf …kô
Mku rn÷k ËU íkku WMk fu Mkkuyu LkMkeçk s„k ËU ykih rfMke ¾wþ
çkÏík fu Mkh, ykt¾kU Þk MkeLku …h y…Lkk {wçkkhf fË{ h¾ ËU
íkku ¾wËk fe fMk{ ! fkiLkiLk fk [iLk çkÏþ ËU.
yufXkufh {U WnwËfkÍÕÍ÷k òíkk hnk h¾íkenitrfíkLkkðfkhyÕ÷knwyõçkh yurzÞkt
ÞunrË÷Þunrs„hniÞunykt¾UÞunMkhni rsÄh [knku hÏ¾ku fË{ òLku yk÷{
{híkuðõíkfr÷{k…ZLkufeVÍe÷ík: yiMkk
÷„íkk ni {wnB{Ë {wLkeh nwMkiLk y¥kkhe fe
r¾Ë{íku Ëk’ðíku RM÷k{e ht„ ÷kE ykih WLnU ykr¾he ðõík
38

fr÷{k LkMkeçk nku „Þk. ykih rsMk fku {híku ðõík fr÷{k
LkMkeçk nku òyu WMk fk ykr¾hík {U çkuzk …kh ni. [wLkkL[u
LkrçkGÞuhn{ík,þVeyuWB{ík,{kr÷fusLLkík,{nçkqçkuhççkw÷
RÍTÍík fk Vh{kLku sLLkík rLkþkLk ni, rsMk
fk ykr¾he f÷k{ nku ðkun Ëkr¾÷u sLLkík nku„k.
VÍ÷ku fh{ rsMk …h ¼e nwðk WMk Lku {híku Ë{ fr÷{k
…Z r÷Þk ykih sLLkík {U „Þk
{kuxk íkkÍk þiíkkLk : yuf {íkoçkk Ëku2
þÞkíkeLk {U {w÷kfkík
nwE. yuf þiíkkLk ¾qçk {kuxk íkkÍk Úkk. sçk fu ËqMkhk Ëwç÷k
…ík÷k. {kuxu Lku Ëwç÷u Mku …qAk, “¼kE ! ykr¾h íkw{ RíkLku
f{Íkuh õÞqt nku ?” WMk Lku sðkçk rËÞk, “{I yuf yiMku Lkuf
çkLËu fu MkkÚk nqt òu ½h {U Ëkr¾÷ nkuíku ykih ¾kíku …eíku ðõík
rçkÂM{Õ÷kn þheV …Z ÷uíkk ni íkku {wÍu WMk Mku Ëqh ¼k„Lkk
…kzíkk ni. Þkh ! Þun íkku çkíkkyu ! íkw{ Lku çknwík òLk çkLkk
h¾e ni RMk {U õÞk hkÍ ni ?” {kuxk çkku÷k, “{I yuf yiMku
„krV÷ þÏMk …h {wMkÕ÷ík nqt òu ½h {U rçkÂM{Õ÷kn …Zu
rçk„ih Ëkr¾÷ nku òíkk ni ykih ¾kíku …eíku ðõík ¼e
rçkÂM{Õ÷kn Lknª …Zíkk r÷nkÍk {I WMk fu RLk ík{k{ fk{kut {U
þhef nku òíkk nqt ykih WMk …h òLkðh fe íkhn Mkwðkh hníkk
nqt. (Þun hkÍ ni {uhe rMknTník {LËe fk).”
39

Lkð þÞkíkeLk fu Lkk{ ð fk{ : {eXu {eXu RM÷k{e
¼kRÞku ! RMk rnfkÞík Mku Þun ËMko r{÷íkk ni fu y„h n{
y…Lku fk{kut {U þiíkkLk fe rþfoík Mku rnVkÍík ykih ¾ihku
çk-h-fík fu ík÷çk „kh nI. íkku nh Lkuf fk{ fu yk„kÍ {U
rçkÂM{Õ÷kn …Zk fhU. çk Mkqhíku Ëe„h nh Vu’÷ {U þiíkkLku
÷RLk þhef nku òyu„k. þiíkkLk fe fMkeh yki÷kË ni ykih
WLk fe {wÏíkr÷V fk{kut …h zâqrxâkt ÷„e nwE nI [wLkkL[u
nÍhíku yÕ÷k{k RçLku nsh yMf÷kLke Lkõ÷
fhíku nI, y{eÁ÷ {wyr{LkeLk nÍhíku MkÂGÞËwLkk W{h VkYfu
yk’Í{ Vh{kíku nI fu þiíkkLk fe yki÷kË Lkð nI.
(1) Í÷eíkqLk (2) ðMkeLk (3) ÷fqMk (4) yk’ðkLk (5) n^VkV
(6) {whon (7) {wMkÂÔðík (8) ËkrMk{ ykih (9) ðÕnkLk.
Í÷eíkqLk :- çkkÍkhkut {U {wfhoh ni, ykih ðnkt y…Lkk ÍLzk
„kzu hníkk ni.
ðMkeLk :- ÷ku„kut fku Lkk „nkLke ykVkík {U {wçík÷k fhLku fu
r÷Þu {wfhoh ni.
÷fqMk :- ykíkþ …hMíkkut …h {wfhoh ni.
yk’ðkLk:- nwõ{hkLkkut fu MkkÚk nkuíkk ni.
n^VkV :- þhkrçkÞkut fu MkkÚk nkuíkk ni.
{whon :- „kLku çkksu, çkòLku ðk÷kut …h {wfhoh ni.
40

{wMkÂÔðík:- yVðknU yk{ fhLku …h {wfhoh ni. ðkun ÷ku„kut fe
ÍçkkLkkut …h yVðknU òhe fhðk Ëuíkk ni, ykih
yM÷ nfefík Mku ÷ku„ çku ¾çkh hníku nI.
ËkrMk{ :- ½hkut {U {wfhoh ni. y„h Mkkrnçku ¾kLkk ½h {U
Ëkr¾÷ nku fh Lk Mk÷k{ fhu ykih Lk rçkÂM{Õ÷kn
…Z fh fË{ yLËh h¾u, íkku Þun WLk ½h ðk÷kut
fku yk…Mk {U ÷zðk Ëuíkk ni, n¥kkfu ík÷kf Þk
¾w÷y Þk {kh…ex íkf Lkkiçkík …nkut[ òíke ni.
ðÕnkLk :- ðwÍq, Lk{kÍ ykih Ëe„h RçkkËkík {U ðMðMku zk÷Lku
fu r÷Þu {wfhoh ni.
½hu÷qÍ„zkutfkR÷ks:{wVíkeyn{ËÞkh¾kLk
Vh{kíku nI, “½h {U Ëkr¾÷ nkuíku ðõík …Z
fh …n÷u MkeÄk fË{ ËhðkÍu {U Ëkr¾÷ fhLkk [krnÞu rVh
½h ðk÷kut fku Mk÷k{ fhíku nwyu ½h fu yLËh ykyut. y„h ½h
{U fkuE Lk nku íkku fnU,
çkk’Í çkwÍwøkkuO fku Ëu¾k „Þk ni fu rËLk fe RÂçíkËk {U ½h {U
Ëkr¾÷ nkuíku ðõík ykih þheV …Z
÷uíku nI fu RMk Mku ½h {U RÂ¥kVkf ¼e hníkk ni (Þk’Lke Í„zk
Lknª nkuíkk) ykih hkuÍe {U çk-h-fík ¼e.
(r{hykíkw÷ {LkkSn, rs. 6, Mk. 9)
41

Þk R÷kne nh ½ze þiíkkLk Mku {nVqÍ h¾
Ëu s„n rVhËkiMk {U LkehkLk Mku {nVqÍ h¾
¾kLku Mku …n÷u rçkÂM{Õ÷kn ÍYh …rZÞu : ¾kLku …eLku Mku
fç÷ rçkÂM{Õ÷kn …ZLkk MkwLLkík ni. nÍhíku MkÂGÞËwLkk nwÍiVk
rhðkÞík fhíku nI fu íkksËkhu {ËeLkk
fk Vh{kLku yk÷eþkLk ni fu rsMk ¾kLku …h
rçkÂM{Õ÷kn Lk …Ze òyu ðkun ¾kLkk þiíkkLk fu r÷Þu n÷k÷
nku òíkk ni. (Þk’Lke rçkÂM{Õ÷kn Lk …ZLku fe Mkqhík {U þiíkkLk WMk
¾kLku {U þhef nku òíkk ni.)
¾kLku fku þiíkkLk Mku çk[kyku : ¾kLku Mku …n÷u rçkÂM{Õ÷kn
Lk …ZLku Mku ¾kLku {U çku çk-h-fíke nkuíke ni. nÍhíku MkÂGÞËwLkk
yçkq yGÞqçk yLMkkhe Vh{kíku nI, n{ íkksËkhu
rhMkk÷ík,{knuLkwçkwÔðík,{kr÷fufkiMkhkusLLkík,{nçkqçkuhççkw÷
RÍTÍík fe r¾Ë{íku Mkhk…k hn{ík {U nkrÍh
Úku. ¾kLkk …uþ rfÞk „Þk, RÂçíkËk {U RíkLke çk-h-fík n{ Lku
rfMke ¾kLku {U Lknª Ëu¾e {„h ykr¾h {U çkze çku çk-h-fíke
Ëu¾e. n{ Lku yÍo fe, “Þk hMkq÷Õ÷kn yiMkk
õÞqt nwðk ?” RþkoË Vh{kÞk, “n{ Mkçk Lku ¾kLkk ¾kíku ðõík
rçkÂM{Õ÷kn …Ze Úke. rVh yuf þÏMk rçk„ih rçkÂM{Õ÷kn
…Zu ¾kLku fku çkiX „Þk, WMk fu MkkÚk þiíkkLk Lku ¾kLkk ¾k r÷Þk.
42

: WB{w÷ {wyr{LkeLk nÍhíku MkÂGÞ-ËíkwLkk
ykRþk rMkÆefk Vh{kíke nI fu íkksËkhu {ËeLkk,
hkníku fÕçkku MkeLkk, ViÍ „LSLkk, Mkkrnçku {wy¥kh …MkeLkk,
çkkRMku LkwÍq÷u MkfeLkk fk Vh{kLku çkk fheLkk
ni, “sçk fkuE þÏMk ¾kLkk ¾kyu íkku yÕ÷kn fk Lkk{
÷u. Þk’Lke rçkÂM{Õ÷kn …Zu ykih y„h þwYy {U rçkÂM{Õ÷kn
…ZLkk ¼q÷ òyu íkku Þqt fnu, .
þiíkkLk Lku ¾kLkk W„÷ rËÞk : nÍhíku MkÂGÞËwLkk W{GÞk
rçkLk {Ïþe Vh{kíku nI, nwÍqh Mkhk…k Lkqh, ViÍ
„Lsqh, þknu „Þqh, {nçkqçku hççku „Vqh
íkþheV Vh{k Úku. yuf þÏMk rçk„ih rçkÂM{Õ÷kn …Zu ¾kLkk
¾k hnk Úkk, sçk ¾k [wfk ykih rMkVo yuf ne ÷wõ{k çkkfe
hn „Þk íkku ðkun ÷wõ{k WXkÞk ykih WMk Lku fnk,
. íkksËkhu {ËeLkk Lku
{wMfhk fh RþkoË Vh{kÞk, “þiíkkLk RMk fu MkkÚk ¾kLkk ¾k
hnk Úkk, sçk RMk Lku yÕ÷kn fk Lkk{ r÷Þk íkku òu
fwA WMk fu …ux {U Úkk W„÷ rËÞk.
43

rLk„knu{wMíkVkMkufwA…kuþeËkLknª:{eXu{eXuRM÷k{e
¼kRÞku ! sçk ¼e ¾kLkk ¾kyut ÞkË fh fu …Z
r÷Þk fhU. òu Lknª …Zíkk WMk fk fheLk Lkk{e þiíkkLk ¼e ¾kLku
{U MkkÚk þhef nku òíkk ni. MkÂGÞËwLkk W{GÞk rçkLk {Ïþe
ðk÷e rhðkÞík Mku MkkV Íkrnh nku hnk ni fu
n{khu {eXu {eXu ykfk, {ËeLku ðk÷u {wMíkVk
fe {wfÆMk rLk„knU Mkçk fwA Ëu¾ r÷Þk fhíke nI, s¼e íkku
þiíkkLk fku fi fhíkk nwðk {w÷k-nÍk Vh{k r÷Þk ykih þiíkkLk
fe çkË nðkMke Ëu¾ fh {wMfhk rËÞu. [wLkkL[u {wVíke yn{Ë
Þkh ¾kLk Vh{kíku nI, hn{íku yk÷{
fe {wfÆMk LkÍhU nfefík {U Aw…e nwE {Ï÷qf
fku ¼e {w÷k-nÍk Vh{kíke nI, ykih nËeMku {wçkkhf rçkÕfw÷
y…Lku Íkrnhe {k’Lkk …h ni rfMke íkkðe÷ fe ÍYhík Lknª.
siMku n{khk …ux {Ï¾e ðk÷k ¾kLkk (sçk fu {Ï¾e WMk {U
{kisqË nku) fçkq÷ Lknª fhíkk. yiMku ne þiíkkLk fk {u’Ëk
rçkÂM{Õ÷kn ðk÷k ¾kLkk nÍT{ Lknª fh …kíkk. y„[uo WMk
fk fi rfÞk nwðk ¾kLkk n{khu fk{ Lknª ykíkk, {„h {hËqË
çke{kh …z òíkk ni ykih ¼qfk ¼e hn òíkk ni ykih n{khu
¾kLku fe Vkiík þwËk çk-h-fík ÷kix ykíke ni. „hÍu fu RMk {U
n{khk VkyuËk ni ykih þiíkkLk fu Ëku2
LkwõMkkLk ykih {wÂBfLk ni
fu ðkun {hËqË ykRLËk n{khu MkkÚk rçk„ih rçkÂM{Õ÷kn ðk÷k
¾kLkk ¼e RMk zh Mku Lk ¾kyu fu þkÞË Þun çke[ {U rçkÂM{Õ÷kn
…Z ÷u ykih {wÍu fi fhLke …z òyu. nËeMku …kf {U rsMk
ykË{e fk rÍ¢ ni „kr÷çkLk ðkun yfu÷k ¾k hnk Úkk y„h
44

nwÍqhu yfh{ fu MkkÚk ¾kíkk íkku rçkÂM{Õ÷kn
Lk ¼q÷íkk õÞqtfu ðnkt íkku nkrÍheLk rçkÂM{Õ÷kn çkw÷LË ykðkÍ
Mku fníku Úku ykih MkkÚk ðk÷kut fku rçkÂM{Õ÷kn fnLku fk nwõ{
fhíku Úku. (r{hykík þnuo r{~fkík, rs. 6, Mk. 30)
Ëk’ðíku RM÷k{e fu {-ËLke fkrV÷kut {U
¼e ¾kLku fe RÂçíkËk ð RÂLíknk fu ðõík yõMkh çkw÷LË ykðkÍ
Mku rçkÂM{Õ÷kn þheV fu MkkÚk Ëwykyut …ZkR òíke nI, {-ËLke
fkrV÷kut fk {wMkkrVh Ëwykyut ykih MkwLLkíkut Mke¾Lku fe MkykËík
nkrMk÷ fhíkk hníkk ni, yk… ¼e Ëk’ðíku RM÷k{e fu {ËLke
fkrV÷kut {u MkVh fku y…Lkk {k’{q÷ çkLkk ÷ersÞu. ykrþfkLku
hMkq÷ fu {-ËLke fkrV÷kut fu íkku õÞk fnLku ! MkwrLkÞu ykih Íqr{Þu
rMkÆefu yõçkh Lku {-ËLke ykp…huþLk
Vh{kÞk ! : yuf ykrþfu hMkq÷ fk çkÞkLk y…Lku yLËkÍ ð
yÕVkÍ {U …uþ fhLku fe fkurþþ fhíkk nqt, n{khk {-ËLke
fkrV÷k Lkkfk ¾khze (çk÷qr[MíkkLk, …krfMíkkLk) {U MkwLLkíkkut fe
íkhrçkGÞík fu r÷Þu nkrÍh nwðk Úkk, {-ËLke fkrV÷u fu yuf
{wMkkrVh fu Mkh {U [kh4
Akuxe Akuxe „ktXU nku „E Úkª. rsLk fu
Mkçkçk WLk fku ykÄk MkeMke (Þk’Lke ykÄu Mkh) fk ËËo nwðk
fhíkk Úkk. sçk ËËo WXíkk íkku ËËo fe íkhV ðk÷u [unhu fk
rnMMkk rMkÞkn …z òíkk ykih ðkun íkf÷eV fu Mkçkçk RMk
fËh íkz…íku fu Ëu¾k Lk òíkk. yuf hkík RMke íkhn ðkun ËËo Mku
45

íkz…Lku ÷„u, n{ Lku „kur÷Þkt r¾÷k fh WLk fku Mkw÷k rËÞk. Mkwçn
WXu íkku n~þkþ çk~þkþ Úku. WLnkut Lku çkíkkÞk fu
{wÍ …h fh{ nku „Þk, {uhu Ïðkçk {U Mkhfkhu rhMkk÷ík {ykçk
Lku çk{y [kh4
Þkh fh{
Vh{kÞk. Mkhfkhu {ËeLkk Lku {uhe òrLkçk
Rþkhk fhíku nwyu nÍhíku MkÂGÞËwLkk yçkq çk¢ rMkÆef
Mku Vh{kÞk, “RMk fk ËËo ¾í{ fh Ëku.” [wLkkL[u
Þkhu „kh ð Þkhu {Íkh MkÂGÞËwLkk rMkÆefu yfçkh
Lku {uhk RMk íkhn {-ËLke ykp…huþLk rfÞk fu {uhk Mkh ¾ku÷
rËÞk ykih {uhu rË{k„ {U Mku [kh4
fk÷u ËkLku rLkfk÷u ykih
Vh{kÞk, “çkuxk ! yçk íkwBnU fwA Lknª nku„k.” ðkfuE ðkun
RM÷k{e ¼kE rçkÕfw÷ íkLËwÁMík nku [wfu Úku. MkVh Mku ðk…Mke
…h WLnkut Lku Ëkuçkkhk “[ufy…”fhðkÞk. zkpõxh Lku nihkLk nku
fh fnk, “¼kE f{k÷ ni, íkwBnkhu rË{k„ fu [khkut4
ËkLku
„kRçk nku [wfu nI” ! RMk …h WMk Lku hku hku fh {-ËLke fkrV÷u
{U MkVh fe çk-h-fík ykih Ïðkçk fk íkÍrfhk rfÞk. zkpõxh
çknwík {w-íkyÂMMkh nwðk. WMk yM…íkk÷ fu zkpõxhkut Mk{uík
ðnkt {kisqË çkkhn yVhkË Lku 12 rËLk fu {-ËLke fkrV÷u {U
MkVh fe rLkGÞíkut r÷¾ðk# ykih çkk’Í zkpõxÍo Lku y…Lku [unhu
…h nkÚkkut nkÚk Mkhðhu fkyuLkkík fe {nççkík
fe rLkþkLke Þk’Lke ËkZe {wçkkhf MkòLku fe rLkGÞík fe.
ni Lkçke fe LkÍh fkrV÷u ðk÷kut …h ykykuMkkhu[÷UfkrV÷u{U[÷ku
Mke¾Lku MkwLLkíkU fkrV÷u {U [÷ku ÷qxLku hn{íkU fkrV÷u {U [÷ku
46

{eXu {eXu RM÷k{e ¼kEÞku ! Ïðkçk {U R÷ks fk Þun
ðkrfyk LkÞk Lknª ni. yÕ÷kn fu nçkeçk, nçkeçku ÷çkeçk,
n{ „wLkknkut fu {heÍkut fu íkçkeçk çk yíkkyu
hççku {wSçk {heÍkut fku rþVk Ëuíku nI. [wLkkL[u nÍhíku
MkÂGÞËwLkk R{k{ ÞqMkwV rçkLk RM{kE÷ LkçnkLke fe
{~nqh rfíkkçk “nwßsíkwÕ÷krn y÷÷ yk-÷{eLk Ve
{wyT-rsÍkrík MkÂGÞrË÷ {wh-Mk÷eLk fe
ËqMkhe rsÕË Mku Ïðkçk fu Íheyu rþVk fe 5 rnfkÞkík
MkwrLkÞu,ykih y…Lkk E{kLk íkkÍk Vh{kRÞu.
(1) ykfk Lku ykt¾kut fku hkuþLk Vh{k rËÞk !
nÍhíku MkÂGÞËwLkk {wnB{Ë rçkLk {wçkkhf nçkeo
fk çkÞkLk ni,y÷e yçkw÷ fçkeh
LkkçkeLkk Úku, Ïðkçk {U sLkkçku rhMkk÷ík {ykçk
fu ËeËkhu ViÍ ykMkkh Mku ViÍÞkçk nwyu, {eXu
{eXu {wMíkVk Lku WLk fe ykt¾kut …h y…Lkk
ËMíku rþVk Vihk, Mkwçn WXu íkku ykt¾ut hkuþLk nku [wfe Úkª.
ykt¾ yíkk fersÞu WMk {U rÍÞk ËersÞu
sÕðk fheçk yk „Þk íkw{ …u fhkutzkut ËwYË
47

(2) ykfk Lku r„ÂÕxÞkut fk R÷ks Vh{k rËÞk
nÍhíkuMkÂGÞËwLkkíkrfGÞwÆeLkyçkq{wnB{ËyçËwMMk÷k{
Vh{kíku nI, “{uhu ¼kE Rçkúkne{ fu „÷u {U
¾LkkÍeh (Þk’Lke r„ÂÕxÞkt) nku „E Úkª, rþÆíku ËËo fu Mkçkçk çku
fhkh Úku, Ïðkçk {U Mkhfkhu Lkk{Ëkh Lku
fh{ Vh{kÞk,” yÍo rfÞk, “Þk hMkq÷Õ÷kn
çke{khe fu Mkçkçk MkÏík íkf÷eV {U nqt.”
Vh{kÞk, “íkwBnkhe VrhÞkË MkwLk ÷e „E ni.”
Mkhfkhu {ËeLkk fe çk-h-fík Mku {uhu ¼kE
fku rþVk nkrMk÷ nku „E.
Mkhu çkk÷ª WLnU hn{ík fe yËk ÷kE ni
nk÷ rçkøkzk ni íkku çke{kh fe çkLk ykE ni
(3) ykfk fu fh{ Mku ËB{k fu {heÍ fku rþVk r{÷e
yuf çkwÍw„o Vh{kíku nI, “{I MkÏík çke{kh
Úkk ykih y…Lku {fkLk fe rLk[÷e {ÂLÍ÷ …h Mkkrnçku rVhkþ
(rçkAkuLku …h …zk) Úkk, {uhu ÍEVw÷ W{ú ðkr÷Ëu r„hk{e
ÍefwLLkVMk (Þk’Lke ËB{k) fu {hÍ fe rþÆík fu
çkkRMk Q…h fe {ÂLÍ÷ …h rçkMíkh {U Úku. Lk {I Q…h [Z
Mkfíkk Úkk Lk ðkun çku[khu Lke[u Wíkh …kíku Úku.
¾wþ rfM{íke Mku {I yuf hkík Mkhðhu fkyuLkkík, þknu {kisqËkík,
48

Mkhk…k çk-hfkík, {Bçkyu RLkkÞkík ferÍÞkhík
Mku {wþhoV nwðk, {I Lku Mkhfkhu Lkk{Ëkh fe
r¾Ë{ík {U íkrfÞk …uþ rfÞk, Mkhfkh xuf
÷„k fh íkþheV Vh{k nwyu, {I Lku y…Lke ykih y…Lku
ÍEVw÷ W{ú ðkr÷Ë Mkkrnçk fe çke{khe fu çkkhu {U VrhÞkË
fe {uhe VrhÞkË MkwLk fh Mkhfkhu {ËeLkk
Q…h fe {ÂLÍ÷ …h íkþheV ÷u „yu. sçk Lk{kÍu V@ fk
ðõík nwðk íkku {uhu fkLkkut {U ykn ! ykn ! fe ykðkÍ ykE,
Ëh yM÷ {uhu ðkr÷Ëu {kuníkh{ MkerZÞkut Mku Lke[u Wíkh hnu
Úku, {uhu …kMk yk fh Vh{kLku ÷„u, “çkuxk fh{ çkk÷kyu fh{
nku „Þk, yks þçk hn{íku yk÷{ Lku {wÍ
…h fh{ Vh{k rËÞk.” {I Lku yÍo rfÞk, “yççkkòLk !
Mkhfkh {wÍ „wLkn„kh fu …kMk ne Mku nku
fh yk… fku LkðkÍLku fu r÷Þu Q…h fe {ÂLÍ÷ …h sÕðk
ykhk nwyu Úku. RMk fu çkk’Ë {nçkqçku
hççkw÷ RÍTÍík, íkksËkhu rhMkk÷ík, þnLþknu LkwçkwÔðík,
{Bçkyu sqËku Mk¾kðík, Mkhk…k hn{ík fe
çk-h-fík Mku n{ ËkuLkkut2
Y çk rMknTník nku „yu. (yiÍLk, Mk. 527)
{heÍkLku snkt fku íkw{ rþVk Ëuíku nku Ë{ ¼h {U
¾wËkhk ËËo fk nku {uhu Ëh{kt Þk hMkq÷Õ÷kn !
(fçkk÷yuçkÂÏþþ)
49

(4) ykfk Lku çkhMk fk R÷ks Vh{kÞk
nÍhíkuMkÂGÞËwLkkþi¾yçkqRMnkf Vh{kíku
nI,“{uhufLÄu…hçkhMk(fkuZ)fkËk„…iËknku„Þk,
Ïðkçk {U sLkkçku rhMkk÷ík {ykçk fk ËeËkh
nwðk íkku {I Lku y…Lku {hÍ fe rþfkÞík fe. Mkhfkhu Lkk{Ëkh
Lku ËMíku rþVk Vihk, Mkwçn ò„k íkku
çkhMk fk Lkk{ku rLkþkLk íkf Lk Úkk.”
{hÍu RMÞkt fe íkh¬e Mku nwðk nqt òt çk÷çk
{wÍ fku yåAk fersÞu nk÷ík {uhe yåAe Lknª
(5) ykfk Lku nkÚk fu ykçk÷u ËwÁMík fh rËÞu
yuf çkwÍw„o çkÞkLk fhíku nI, nÍhíku
nB{kË fu nkÚkkut {U ykçk÷u …z fh Vx „yu Úku
íkçkeçkkut Lku {w¥krVfk íkkih …h hkÞ Ëe fu nkÚk fkx rËÞk òyu.
nÍhíku MkÂGÞËwLkk nB{kË Vh{kíku nI, ðkun hkík
{I Lku RÂLíknkE fçkkou RÍríkhkçk fu yk÷{ {U ½h fe Aík
…h „wÍkhe ykih r„zr„zk fh çkkh„knu ¾wËk ðLËe {U
Ëwykyu rþVk fe. sçk MkkuÞk ykih Íkrnhe ykt¾ çkLË nwE
íkku rË÷ fe ykt¾ ¾w÷ „E íkksËkhu rhMkk÷ík
fe Ïðkçk {U rÍÞkhík nwE, {I Lku yÍo fe,
íknkhík ni.
50

“Þk hMkq÷Õ÷kn ! {uhu nkÚk …h [~{u fh{
Vh{kRÞu.” Vh{kÞk, “nkÚk Vi÷kyku,”{I Lku Vi÷k rËÞk íkku
Mkhfkh Lku y…Lkk ËMíku {wçkkhf Vih rËÞk ykih
Vh{kÞk, “¾zu nku òyku !” sçk ¾zk nwðk íkku
{eXu {eXu {wMíkVk fe çk-h-fík Mku {uhu nkÚk
fe çke{khe ¾í{ nku [wfe Úke. (yiÍLk Mk. 528)
Þun {heÍ {h hnk ni, íkuhu nkÚk {U rþVk ni
yi íkçkeçk sÕË ykLkk, {-ËLke {ËeLku ðk÷u
ðMðMkk : rMkVo yÕ÷kn ne rþVk ËuLku ðk÷k ni {„h RLk
rnfkÞkík fku MkwLk fh ðMðMku ykíku nI fu õÞk yÕ÷kn fu
R÷kðk ¼e fkuE rþVk Ëu Mkfíkk ni ?
R÷ksu ðMðMkk : çkuþf Íkíke íkkih …h rMkVo ykih rMkVo yÕ÷kn
ne rþVk ËuLku ðk÷k ni, {„h yÕ÷kn fe yíkk Mku
WMk fu çkLËu ¼e rþVk Ëu Mkfíku nI. nkt y„h fkuE Þun Ëk’ðk
fhu fu yÕ÷kn fe Ëe nwE íkkfík fu rçk„ih Vw÷kt ËqMkhu fku
rþVk Ëu Mkfíkk ni íkku ÞfeLkLk ðkun fkrVh ni. õÞqtfu rþVk nku
Þk Ëðk yuf Íhko ¼e fkuE rfMke fku yÕ÷kn fe yíkk fu
rçk„ih Lknª Ëu Mkfíkk. nh {wMkÕ{kLk fk Þune yfeËk ni fu
yÂBçkÞk ð ykir÷Þk òu fwA ¼e Ëuíku nI
ðkun {nTÍ yÕ÷kn fe yíkk Mku Ëuíku nI,
ÃknkU[íkk ni.
51

Faizan e sunnat.gujarati (ફૈઝાને સુન્નત)

Faizan e sunnat.gujarati (ફૈઝાને સુન્નત)

Recomendados

Recomendados

Mais conteúdo relacionado

Mais procurados

Mais procurados (7)

Destaque

Destaque (16)

Mais de Ilyas Qadri Ziaee

Mais de Ilyas Qadri Ziaee (20)

Faizan e sunnat.gujarati (ફૈઝાને સુન્નત)