1. Phạm Đôn Lễ - Trạng Chiếu (Tam nguyên)
Phạm Đôn Lễ - tự là Lư Khanh, quê làng Hải Triều (làng Hới) huyện
Hưng Nhân (nay là xã Tân Lễ huyện Hưng Hà tỉnh Thái Bình), đỗ Trạng
nguyên (Tam nguyên) khoa Tân Mùi (1481), niên hiệu Hồng Đức 12, đời vua
Lê Thánh Tông, còn gọi là Trạng Chiếu hay Tam nguyên Đôn Lễ.
Tiểu sử
Ông làm quan đến các chức Tả thị lang, rồi Thượng Thư. Sau khi ra
làm quan, được cử đi sứ nhà Minh (Trung Quốc), ông đã đem các kỹ thuật dệt
chiếu tiên tiến mà ông học được ở Quế Lâm tỉnh Quảng Tây Trung Quốc, về
truyền bá cho dân làng Hải Triều và dân các làng miền duyên hải trấn Sơn
Nam Hạ. Trước đó dân miền biển thường dệt chiếu với bàn dệt đứng không có
ngựa đỡ. Với kỹ thuật dệt chiếu với bàn dệt nằm có ngựa đỡ sợi, học được của
người Tàu, ông đã giúp người dân quê hương dệt ra những loại chiếu đẹp hơn,
sợi đan đều hơn. Sợi đay được căng trên ngựa đỡ, thuận lợi cho người trào
gọn (tức là trao cói), đẩy nhanh được tốc độ dệt chiếu. Chính nhờ cải cách này
nghề dệt chiếu thủ công ở vùng ven biển miền Bắc trở nên phát triển, làng Hải
Triều thành làng dệt chiếu nổi tiếng.
Con trai Phạm Đôn Lễ là Phạm Nguyên Chấn cũng đỗ tiến sĩ ở triều
nhà Lê sơ.
Ông tổ nghề chiếu Việt Nam
Những người dân làng Hới hàng ngày vẫn làm ra những lá chiếu bền
đẹp đưa lên tận miền núi, ra cả hải đảo để phục vụ cho nhân dân trong cả nước
luôn nhớ về tổ nghề của mình. Ðó là tam nguyên Phạm Ðôn Lễ trường tồn
mãi trong lòng nhân dân Hải Triều nói riêng, nhân dân Thái Bình nói chung.

2. Ðình Quan Trạng xã Tân Lễ (Hưng Hà) nơi thờ Trạng nguyên Phạm Ðôn Lễ - ông tổ nghề chiếu
Hàng năm đầu xuân du khách gần xa lại tìm về đền quan trạng để thắp
hương, tưởng nhớ tới vị quan tả thị lang thượng thư tài cao học rộng của quê
hương Hưng Hà.
Sách “Tổ nghề thủ công truyền thống Việt Nam” của tiến sĩ Ðỗ Thị
Hảo (xuất bản năm 2000) viết: “Phạm Ðôn Lễ, tổ nghề dệt chiếu, ông là người
Hải Trào (Triều), tên nôm là làng Hới, huyện Hưng Hà, tỉnh Thái Bình. Ðỗ
trạng nguyên niên hiệu Hồng Ðức thứ 12 (1481) đời vua Lê Thánh Tông. Học
giỏi, tài cao, từ thi hương đến thi đình đều đỗ đầu. Có người nhầm ông với
Phạm Ðôn làm quan bộ lễ thời tiền Lê, học được nghề dệt chiếu ở Quế Lâm
(Trung Quốc). Dân gian truyền rằng Hải Triều và những vùng lân cận rất hợp
với việc trồng cói, dân ở đây đã có nghề dệt chiếu từ lâu đời, nhưng dệt bằng
khung đứng, vừa chậm, chiếu lại không đẹp.
Phạm Ðôn Lễ đã giúp dân mở mang nghề trồng cói, ông lại có sáng
kiến cải tiến cách dệt chiếu bằng khung nằm, có ngựa đỡ sợi dọc, làm cho sợi
đay luồn cói, chao cói nhanh hơn, sợi đan đều hơn, năng suất cao, chiếu lại
đẹp, chiếu Hới có nhiều loại, song nổi tiếng nhất là chiếu đậu, khắp nơi đâu
đâu cũng hâm mộ, ưa dùng. Nhớ ơn ông, dân xã lập đền thờ và tôn ông là

3. “ông Trạng chiếu”. Hàng năm tổ chức lễ hội để tưởng nhớ tới ông và khuyến
nghệ vào ngày 6/Giêng” (Sđd/tr.84).
Phạm Ðôn Lễ (có tài liệu ghi sinh năm 1457 - không rõ năm mất) trong
một gia đình nghèo khó. Tương truyền bố ông họ Phạm, quê ở huyện Tứ Kỳ,
sống bằng nghề chài lưới. Mẹ ông người làng Hải Triều (nay là xã Tân Lễ,
Hưng Hà, Thái Bình), dựng túp lều tranh đơn sơ làm quán hàng nước để bán
cho khách qua đò. Ngay từ khi Phạm Ðôn Lễ còn rất nhỏ thì bố ông đột ngột
qua đời. Hai mẹ con đơn côi chỉ còn biết trông cậy vào quán hàng nước nghèo
nàn, dột nát. Càng lớn Phạm Ðôn Lễ càng khôi ngô, tuấn tú.
Theo truyền thuyết và tư liệu điền dã thì khi Phạm Ðôn Lễ 3 tuổi trong
một lần dạo chơi trên bờ sông Luộc, cậu bé bị lạc. Bà mẹ lặn lội tìm con khắp
nơi nhưng tin tức về người con thất lạc vẫn bặt vô âm tín. Bà không ngờ rằng
trong khi lang thang và bị lạc trên bờ sông Luộc, Phạm Ðôn Lễ đã được một
người giàu có quê ở Thanh Hóa đón lên thuyền đưa về nuôi dưỡng. Khi đến
tuổi đi học, người bố nuôi đã cho Phạm Ðôn Lễ cùng người con trai của mình
theo thầy học chữ. Vốn là người thông minh lên cậu bé họ Phạm học một biết
mười. Mặc dù vừa phải lao động giúp đỡ bố mẹ nuôi nhưng với tài năng của
mình Phạm Ðôn Lễ lại học giỏi hơn những người bạn cùng trang lứa. Thầy
dạy học rất yêu quý tài học của Phạm Ðôn Lễ, ông dốc lòng truyền dạy cho
học trò yêu của mình, vì tin rằng trong tương lai chàng trai trẻ này sẽ làm lên
nghiệp lớn.
Theo các tài liệu lịch sử, năm Tân Sửu niên hiệu Hồng Ðức 12 - triều
vua Lê Thánh Tông, triều đình mở khoa thi kén chọn nhân tài cho đất nước.
Phạm Ðôn Lễ lên kinh thành dự thi. Cả ba lần khoa thi: thi hương, thi hội, thi
đình ông đều đỗ thủ khoa. Sử chép: Vua ngự ở Ðiện kinh thiên, thảo ra văn
sách, hỏi về lý số, Phạm Ðôn Lễ đều trả lời rành mạch, lời lẽ phóng đạt trôi
chảy, vua cho đỗ trạng nguyên (tiến sĩ Cập Ðệ). Sau khi thi đỗ, được cha nuôi
kể cho nghe về quê hương, bản quán của mình; đến lúc này quan trọng mới
biết quê chính của mình là ở làng Hải Triều ven sông Luộc. Ông quyết tâm
tìm về quê hương để gặp người mẹ già khốn khổ vẫn năm tháng ngóng chờ tin
con. Trong vai người khách bộ hành Phạm Ðôn Lễ về bến đò Cà bên bờ sông

4. Luộc, thuộc làng Hải Triều huyện Ngự Thiên. Ðến bến đò Cà thấy có quán
nước siêu vẹo ở bên bờ sông. Một cụ già mái tóc bạc phơ, đôi mắt vẫn còn
tinh nhanh, đang ngồi bán nước cho quán bộ hành; quan trạng bèn vào nghỉ
chân và lân la hỏi chuyện cụ chủ quán. Khi hỏi đến con cái của cụ thì đột
nhiên cụ già buồn rầu, vừa khóc vừa kể cho khách nghe về người con trai bị
thất lạc năm lên ba tuổi, đến nay đã trên 30 năm. Bà vẫn hàng ngày vừa bán
hàng nước, vừa ngóng tin con với niềm hy vọng người con trai nếu còn sống
chắc chắn sẽ tìm về với mẹ. Quan trạng nguyên ngồi nghe kể chuyện mà lòng
quặn đau thương mẹ. Trạng liền hỏi: Cụ còn nhớ con trai cụ có đặc điểm gì
nổi bật, dễ nhớ không? Cụ già bán nước nói trong nước mắt: ở giữa gan bàn
chân trái chân con trai tôi có nốt ruồi đỏ như son. Quan trạng nghe nói vậy,
biết ngay đây chính là người mẹ đáng thương của mình, nhưng ông cố nén
lòng, xin chủ quán cho phép mình được nghỉ nhờ trên chiếc chõng tre; khi
nằm trên chõng ông cố ý gác chân trái lên chân phải để lộ nốt ruồi đỏ ở gan
bàn chân trái của mình ra. Cụ ra bán quán vô tình nhìn thấy bất chợt cụ ôm
mặt khóc rất to. Thấy vậy, quan trạng vội ngồi dậy và hỏi: Vì sao cụ khóc? Cụ
già nói: Tôi khóc vì nhìn thấy nốt ruồi ở gan bàn chân trái của quý khách
giống như của con trai tôi ngày còn bé. Không thể nén được nỗi lòng mình,
trạng nguyên Phạm Ðôn Lễ vội ra khỏi chõng tre chạy lại ôm chầm lấy người
mẹ già đáng thương; quan trạng nói: Thưa mẹ, con chính là đứa con trai bị
thất lạc của mẹ 30 năm về trước. Mấy năm sau người mẹ của quan trạng qua
đời. Truyền thuyết kể rằng: Trong thời gian về chịu tang mẹ, thấy dân làng
Hải Triều có nghề dệt chiếu nhưng chiếu làm ra không đẹp, hơn nữa khung
dệt lại cao, đay rùi làm cho lá chiếu không phẳng nên quan trạng đã suy nghĩa
và tìm hiểu nguyên nhân. (có truyền thuyết cho rằng trước đây khi đến vùng
Quảng Ðông (Trung Quốc) trong một chuyến đi công cán, Phạm Ðôn Lễ thấy
dân ở vùng này sống bằng nghề dệt chiếu và trồng cói, ông để tâm tìm hiểu kỹ
thuật của họ). Khi về nước ông đem truyền lại những bí quyết đã học hỏi được
cho dân làng Hới.
Ðồng thời ông còn cải tiến khung dệt chiếu thấp xuống, lại làm thêm
ngựa đỡ đay ở trên khung, giúp cho sợi dây thêm căng, đồng thời dùng nêm
tre để nêm chèn ở phần cuối khung chiếu, giúp cho sợi đay trên khung không

5. bị chùng xuống. Từ đó chiếu của làng Hới làm ra vừa phẳng, vừa đẹp. Không
chỉ có vậy ông còn hướng dẫn cho dân làng cách dệt chiếu Ðậu (đay đôi, cỏ
đôi), chọn cỏ cói vừa đều, vừa hồng, vừa đẹp, đồng thời phổ biến cách dệt
chiếu cải chữ hoa và cách nhuộm cói. Không những thế ông còn hướng dẫn
dân trồng cói ở các vùng nội đồng giáp sông. Cói trồng ở đây khi thu hoạch,
chẻ cói ra đem phơi được nắng thì cói vừa hồng, vừa bền, vừa đẹp, lại không
bị mốc. Kỹ thuật nhuộm màu tinh sảo, lá chiếu Ðậu được dệt ra trung bình
dùng được từ 5 - 7 năm mới phải thay chiếu khác. Xưa kia vẫn truyền câu ca
“Ăn cho hom, nằm giường hòm, đắp chiếu hới”.
Truyền thuyết và tư liệu điền dã cho biết, khi đê cửa sông Luộc bị lở
vỡ; Phạm Ðôn Lễ đã giúp nhân dân kè lại cửa sông bị vỡ, cũng trong thời gian
này không may công chúa con vua bị ốm nặng. Vốn tính trung thực, thường
hay can gián vua không nghe theo những kẻ nịnh thần nên nhân cớ này bọn
gian thần hặc tội Phạm Ðôn Lễ và tấu với nhà vua: “Công chúa bị ốm là do
Phạm Ðôn Lễ đào đắp đê cửa Luộc đã bị phạm đến long mạch”. Vua nghe
theo lời dèm pha của chúng, khép tội Phạm Ðôn Lễ; nhưng sau khi các quan
trung thần tấu xin giảm tội, triều đình đã bắt ông phải từ quan. Phạm Ðôn Lễ
trở về Hải Triều sau đó ông về sống ở quê hương của người cha tại huyện Tứ
Kỳ. Tại đây ông đã truyền nghề dệt chiếu cho dân làng và những ngày cuối
cùng cuộc đời, ông luôn nhớ tới làng Hải Triều quê hương của thân mẫu
mình. Khi mất thi hài của ông được chôn tại quê hương Tứ Kỳ của thân phụ
mình. Nghe tin ông mất, dân làng Hải Triều đã tấu với triều đình xin cho phép
lập đề thờ ông.
Hàng năm vào ngày 06/Giêng (ngày mất của tam nguyên Phạm Ðôn Lễ
nhân dân làng Hải Triều, Bùi Xá, Hà Xá, Thanh Triều, Kiều Thạch, Mỹ Ðại,
Xuân Hải, Xuân Trúc… đều tổ chức lễ hội để tưởng nhớ tới ông trạng chiếu -
một con người hiếu học - tài năng hết lòng vì dân và được coi là vị tổ nghề
chiếu của quê hương, đất nước. Dân gian gọi đền thờ ông là đền quan trạng
chiếu. Tại đền còn lưu giữ đựơc các đạo sắc phong, nhiều câu đối ca ngợi
công lao của thị lang thượng thư Phạm Ðôn Lễ với nghề chiếu của làng Hới.
Thần phả triều Nguyễn còn ghi, trạng nguyên khoa Tân Sửu Phạm Ðôn Lễ thi

6. hương, thi hội, thi đình đều đỗ đầu, làm quan tới chức thị lang, phụng mệnh
sang sứ Bắc Quốc, học được nghề dệt, về dạy người bản xã và trong tổng.
Nhiều người nhờ nghề ấy làm kế sinh nhai, sau khi chết dân nhớ công ơn lập
đền thờ, bản triều (nhà Nguyễn) có sắc phong tặng”.
Vào những năm đầu thế kỷ 16 tương truyền Mạc Ðăng Danh cho dân
làng Hới mở rộng chợ để bán chiếu và cho xây cầu đá thay cho cầu cũ bị hỏng
(theo nội dung tấm bia khắc vào năm 1531- thời Mạc. Việc làm đó đã minh
chứng cho sự khẳng định từ thế kỷ thứ 15 - 16, vùng đất Hải Triều đã là một
địa điểm tập trung thương lái và trở thành thị trường lớn của huyện Ngự Thiên
xưa. Trải qua biết bao biến động của thời gian, nghề dệt chiếu của làng Hới
ngày càng phát triển mạnh mẽ và lan rộng ra các xã trong huyện, trong tỉnh và
cả các địa phương khác của tỉnh bạn….
(Sưu tầm)

7. hương, thi hội, thi đình đều đỗ đầu, làm quan tới chức thị lang, phụng mệnh
sang sứ Bắc Quốc, học được nghề dệt, về dạy người bản xã và trong tổng.
Nhiều người nhờ nghề ấy làm kế sinh nhai, sau khi chết dân nhớ công ơn lập
đền thờ, bản triều (nhà Nguyễn) có sắc phong tặng”.
Vào những năm đầu thế kỷ 16 tương truyền Mạc Ðăng Danh cho dân
làng Hới mở rộng chợ để bán chiếu và cho xây cầu đá thay cho cầu cũ bị hỏng
(theo nội dung tấm bia khắc vào năm 1531- thời Mạc. Việc làm đó đã minh
chứng cho sự khẳng định từ thế kỷ thứ 15 - 16, vùng đất Hải Triều đã là một
địa điểm tập trung thương lái và trở thành thị trường lớn của huyện Ngự Thiên
xưa. Trải qua biết bao biến động của thời gian, nghề dệt chiếu của làng Hới
ngày càng phát triển mạnh mẽ và lan rộng ra các xã trong huyện, trong tỉnh và
cả các địa phương khác của tỉnh bạn….
(Sưu tầm)