Turuun sanhuu L11.2019- 2020

1. УЛСЫН ТӨСВИЙН ЗАРЛАГА, ТҮҮНИЙ БҮТЭЦ
1.Төсвийн зардлын тухай ойлголт
2.Төсвийн зардлын ангилал

2. 1.Төсвийн зардлын тухай ойлголт
Төсөвт төвлөрүүлсэн орлогыг эргэж зарцуулахтай
холбогдож, төсвийн зарлага гэсэн ойлголт гарч ирдэг.
Төсвийн зарлага бол төрийн өдөр тутмын үйл
ажиллагааг санхүүжүүлэх, төр өөрийн чиг үүргүүдийг
хэрэгжүүлэх, төсвөөс хөрөнгө оруулалт хийх зэрэг
үйл ажиллагаанд зарцуулагдаж буй хөрөнгийн
хэмжээг хэлнэ.

3. Улсын зардлын чухал бүрэлдэхүүн хэсэг нь төсвийн
зарлага мөн.
Төрөөс өөрийн үүргийг гүйцэтгэх зорилгоор төсөвт
төвлөрүүлсэн хөрөнгийг зарцуулахтай холбогдон үүсч
байгаа эдийн засгийн харилцааны илрэл нь төсвийн
зарлага, санхүүжилт юм.
Төсвийн зарлагын зарцуулалт нь төсвийн
санхүүжилтээр дамжин хэрэгжинэ.

4. Төсвийн тухай хуулинд ‘төсвийн зарлага' гэж төсөв
захирагчийн үйл ажиллагаа, хэрэгжүүлэх хөтөлбөр,
төсөв, арга хэмжээг санхүүжүүлэхээр батлагдсан
төсвөөс хуваарилан, зарцуулах хөрөнгийг хэлнэ гэж
заасан.
Батлагдсан төсвийн хүрээнд төсвийн эрх
захирагчийн үйл ажиллагаа болон бусад гэрээт ажлын
үр дүнг санхүүжүүлэхэд зарцуулсан мөнгөн зарлагыг
төсвийн зарлага гэнэ.

5. Төсөвт тусгагдсан арга хэмжээнд зориулан төсвийн
зардлыг холбогдох байгууллагад олгох системийг
төсвийн санхүүжилт гэнэ.
Төсвийн санхүүжилт нь дараахь зарчимыг хангаж
хийгдсэн байх ёстой. Үүнд:
 Бага зардлаар илүү үр дүнд хүрэх
 Зориулалтын дагуу төсвийн хөрөнгийг зарцуулах
 Төсөвт хөрөнгийн зардлыг гүйцэтгэлээр нь
санхүүжүүлэх.
Төсвийн санхүүжилтийг буцалтгүй олгох.
Төсвийн зарим санхүүжилт үнэ төлбөртэй байх.

6. Төсвийн зарлагыг хэрхэн хуваарилах ямар салбар,
чиглэлд зарцуулах асуудал нь төрийн бодлогын илрэл
юм.
Төрийн гүйцэтгэх үүрэг хэдий чинээ их байх тусам
төсвийн зарлага нэмэгдэх хандлагатай байдаг.
Төсвийн зарлагыг төлөвлөх үйл ажиллагааны эцсийн
үр дүн нь төсвийн орлогоос хамааралтай байдаг
бөгөөд улс орнуудын хувьд төсөв нь алдагдалтай
байдаг учир зарлагын хэрэгцээгээ орлогодоо
захируулах шаардлага гардаг.

7. 2.Төсвийн зардлын ангилал
Төсвийн зарлагыг тодорхой хүчин зүйлсээс
хамааруулан ангилалт хийх буюу зардлын төрөлд
хуваах шаардлага гардаг.
Түүхийн цаг хугацааны хувьд авч үзвэл төрийн
зардал анх биет хэлбэртэй байснаа хожим нь мөнгөн
хэлбэртэй болсон.
Зардлыг маш олон талаас авч үзэж тодорхойлж
болно. Харин эдийн засагч Ж.Д.Сакс төрийн зардлыг
үндсэн 4 төрөлд хуваасан байдаг.

8. 1. Улсын хэрэглээний зардал
2. Улсын хөрөнгө оруулалтын зардал
3. Хувийн секторт төлж буй шилжүүлэг
4. Улсын өр болон зээлийн хүүний зардал зэргээс
бүрдэнэ гэж үзсэн.
Төсвийн зарлагыг хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй
хууль тогтоомж болон олон улсын валютын сангаас
эрхлэн гаргадаг Засгийн газрын санхүүгийн
статистикийн зааврын дагуух зардлын ангилал‚
төсвийн төлөвлөлтийн өнөөгийн түвшин зэргийг
үндэслэж ангилалт хийдэг.

9. Манай Улсын хувьд төсвийн зардлын хоёр үндсэн
ангиллыг мөрддөг.
1. Төсвийн зардлын эдийн засгийн ангилал
2. Төсвийн зардлын зориулалтын ангилал
Төсвийн зардлын энэхүү ангиллыг улсын төсөв
болон орон нутгийн төсвийн үйл ажиллагаанд нэгэн
адил мөрдөнө.
I.Төсвийн зардлын эдийн засгийн ангилал
Эдийн засгийн ангилал нь төсвийн зардлыг
хуваарилалтын чиг үүрэг, хэрэглээний хандлагад нь
үндэслэн тогтоосон ангилал болно.

10. Эдийн засгийн ангиллыг дотор нь 3 төрөлд хувааж авч
үздэг бөгөөд энэхүү ангиллаар зардлын гүйцэтгэлийн
статистик тоон мэдээллийг гаргадаг.
Төсвийн
зарлага
Урсгал
зардал
-Бараа
үйлчилгээни
й зардал
-Зээлийн
үйлчилгээни
й зардал
-Татаас ба
урсгал
шилжүүлэг
Хөрөнгийн
зардал
-Хөрөнгө
оруулалт
-Улсын
нөөцийн эх
үүсвэр
нэмэгдүүлэх
-Газар ба
материаллаг
бус зүйлийн
зардал -
Хөрөнгийн
шилжүүлэг
Эргэж
төлөгдөх
цэвэр зээл
-Эргэж
төлөгдөх
гадаад зээл
-Эргэж
төлөгдөх
дотоод цэвэр
зээл

11. A.Урсгал зардал
Урсгал зардал гэдэг нь төсвийн санхүүжилтийн
өдөр тутмын хэрэглээнд дахин ашиглагдахгүйгээр
нэг удаа зарцуулаад өнгөрөх зардлуудыг хэлнэ.
Төсвийн урсгал зардал нь төрийн болон орон
нутгийн засаг захиргааны байгууллагын үйл
ажиллагааг санхүүжүүлэх, төсөвт байгууллагуудыг
хэвийн явуулах, эдийн засгийн тодорхой салбарт
төрөөс санхүүжилт олгох, татаас өгөх, санхүүгийн
тусламж үзүүлэхэд гарах зардлын төрөл юм.

12. Урсгал зардал гэдэгт дараах төрлийг авч үзнэ.
1. Бараа үйлчилгээний зардал
2. Зээлийн үйлчилгээний зардал
3. Татаас ба урсгал шилжүүлэг зэргээс бүрдэнэ.
1. Бараа үйлчилгээний зардал гэдэгт цалин хөлс,
нэмэгдэл болон урамшил цалин, нийгмийн
даатгалын шимтгэл, хүн амын орлогын татвар, бараа
үйлчилгээний бусад зардал багтана.

13. 2.Зээлийн үйлчилгээний төлбөр нь гадаад болон
дотоод зээлийн үйлчилгээний төлбөрөөс бүрдэнэ.
3. Татаас нь дээд шатны төсвөөс доод шатны төсөвт
олгох санхүүгийн дэмжлэг, төрийн өмчит аж ахуйн
нэгж, байгууллагын алдагдлыг нөхөх зориулалтаар
төсвөөс олгох хөрөнгийн эх үүсвэр юм.
Шилжүүлэг нь үндэсний Засгийн газар хоорондын
шилжүүлэг, өрх гэрт олгох урсгал шилжүүлэг, гадаад
шилжүүлэг зэргээс бүрдэнэ.

14. B.Хөрөнгийн зардал
Хөрөнгийн зардал гэдэг нь үндсэн капитал ба
нөөцийн өсөлтийг бий болгохтой холбогдон гарах
зардал болно.
Хөрөнгийн зардал нь хөрөнгө оруулалтын үйл
ажиллагааг санхүүжүүлэх шинж чанартай байна.
Хөрөнгийн зардал нь дараах зардлын зүйлийг
хамааруулж авч үздэг. Үүнд:

15. 1. Төсвөөс аж ахуйн салбарт оруулах хөрөнгө
оруулалтын зардал /дотоод болон гадаад/
2. Гадаад зээлээр санхүүжих хөрөнгө оруулалт
3. Улсын нөөц бүрдүүлэх зардал
4. Газар, биет бус хөрөнгийн зардал
5. Хөрөнгийн шилжүүлэг /дотоод болон гадаад/

16. C.Эргэж төлөгдөх цэвэр зээл
Эргэж төлөгдөх төлбөрийг хассан цэвэр зээл
нийгмийн хөгжлийн хүрдацыг түргэтгэхэд
шаардлагатай зардлыг төсвөөс хөнгөлөлттэй
нөхцөлөөр олгох, нөгөө талаас төсвөөс олгосон
хөрөнгийн ашиглалтын эцсийн үр дүнг сайжруулах
үүднээс эргүүлж төлөх нөхцөлтэй ашигладаг.
Эргэж төлөгдөх цэвэр зээл нь дотроо гадаад болон
дотоод гэсэн 2 хэлбэртэй байна.

17. II.Төсвийн зардлын зориулалтын ангилал
Төсвийн зардлыг нийгэм, эдийн засгийн салбаруудад
зарцуулагдах байдлыг харгалзан зориулалтын
ангиллыг гаргадаг.
Төсвийн зардлыг зориулалтаар ангилах нь зардлыг
хуваарилах болон зардалд тавих хяналтын үйл
ажиллагааг хялбар, дөхөмтэй болгоход чиглэдэг.
Төсвийн зардлыг эрдэмтэн, судлаачид олон янзаар
ангилсан байдаг.

18. Зориулалтын ангиллыг одоо мөрдөж буй Сангийн
яам болон Азийн Хөгжлийн Банкны төслийн хүрээнд
гаргасан “Төсөвт байгууллагын нягтлан бодох бүртгэл,
санхүүгийн тайлангийн аргачлал, заавар” -ыг ашиглаж
байна.
Нэг. Ажиллагсадын цалин
 Үндсэн цалин
 Нэмэгдэл цалин
 Бусад нэмэгдэл
 Нийгмийн хамгааллын шимтгэл

19. Хоёр. Урсгал зардал
 Бараа үйлчилгээний урсгал зардал
 Үйл ажиллагааны үндсэн үзүүлэлттэй шууд
холбоотой зардал
 Бусад бараа үйлчилгээний зардал
Гурав. Хөтөлбөр, арга хэмжээний зардал
 Төсвийн эрх захирагчдын арга хэмжээний зардал
 Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрийг
хэрэгжүүлэхтэй холбогдсон зардал
 Хөтөлбөр төсөл, сан, арга хэмжээний зардал

20.  Гадаадын эх үүсвэрээр санхүүжүүлж буй төсөлд
оруулах дотоодын хувь
 Засгийн газрын нөөц хөрөнгө
 Орон нутгийн нөөц хөрөнгө
 Төсвийн хуваарилагдаагүй зардал
 Болзошгүй эрсдэлийг нөхөх зардал
Дөрөв. Хөрөнгө оруулалт үндсэн хөрөнгийн ашиглалт
 Дотоод эх үүсвэрийн
 Гадаад эх үүсвэрийн

21. Тав. Хүүний зардал
 Гадаадын байгууллагад төлөх хүү
 Засгийн газрын бус дотоодын байгуулагад төлөх
хүү
 Засгийн газрын байгууллага, нэгжүүдэд төлөх хүү
 Бусад
Зургаа. Татаас
 Төрийн өмчит аж ахуйн нэгжүүдийн татаас
 Хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгжүүдэд өгөх татаас
Долоо. Тусламж, шилжүүлэг
 Гадаадын улс орнуудад үзүүлсэн
 Олон улсын байгууллагуудад үзүүлсэн

22.  Засгийн газрын бусад тувшний нэгжүүдэд олгосон
 Төсвийн ерөнхийлөн захирагчдад олгосон
санхүүжилт, шилжүүлэг
 Орон нутгийн төсвийн ерөнхийлөн захирагчдад
олгох татаас, санхүүжилт
 Төсөвт байгууллагад олгох санхүүжилт
 Нийгмийн даатгалын санд олгох татаас
 Тусгай зориулалтын сан болон бусад
 Төрийн сургалтын санд олгох татаас
 Соёл урлаг хөгжүүлэх санд олгох татаас
 Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих санд олгох татаас
 Замын санд олгох татаас

23. Найм. Нийгмийн хамгааллын зардал
 Нийгмийн даатгалын зардал
 Тэтгэмжийн даатгалын сан
 ҮОМШЭ-ний тэтгэвэр, тэтгэмж
 Ажилгүйдлийн тэтгэмж
 Нийгмийн халамжийн зардал
 Ажил олгогчоос өгөх бусад тэтгэмж
Ес. Бусад зардал
 Бусдын өмчийг ашигласны буюу түрээсийн зардал
 Байрны түрээс

24.  Суваг ашигласны түрээс
 Найдваргүй авлагын алдагдал
 Хөрөнгө худалдсаны гарз
 Гадаад валютын ханшийн зөрүүний алдагдал
 Бусад зардал ба алдагдал гэж ангилсан.
Энэхүү ангилал нь төсвийн зардлыг данс бүртгэлд
хэрхэн байдлаар нь буюу түүний зориулалтад
үндэслэн тогтоосон ангилал юм.

25. АНХААРАЛ ТАВЬСАНД БАЯРЛАЛАА