3. Ι.Ν.ΤηςΤου Θεού Σοφίας
Η Αγία Σοφία Θεσσαλονίκης κτίστηκε προς τιμή του Χριστού, όπως η Αγία Σοφία
Κωνσταντινούπολης, με την οποία έχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά. Η ανέγερση του
ναού έγινε μετά την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας του 325, όπου ο Χριστός
αναγνωρίσθηκε σαν ο "Λόγος και η Σοφία" του Θεού. Πολλοί υποστήριξαν πως ο ναός
κτίστηκε την ίδια χρονική περίοδο με αυτόν της Κωνσταντινούπολης από τον Ιουστινιανό
(527-565) με σχέδια μάλιστα του αρχιτέκτονα Ανθέμιου. Άλλοι πάλι, προσπάθησαν να
χρονολογήσουν την ημερομηνία ανέγερσής του με βάση τα αρχιτεκτονικά-μορφολογικά
του στοιχεία, τα οικοδομικά υλικά που χρησιμοποιήθηκαν ή τα υπέροχα ψηφιδωτά του
εσωτερικού του χώρου. Πάντως, η επικρατέστερη άποψη είναι πως η Αγία Σοφία
Θεσσαλονίκης κτίστηκε πάνω μάλιστα σε θεμέλια προϋπάρχουσας "βασιλικής"
στα χρόνια της Εικονομαχίας, ίσως στο τελευταίο τέταρτο του 8ου αιώνα. Η αρχαιότερη
γραπτή αναφορά στο ναό χρονολογείται το 795 αλλά τα αρχαιολογικά δεδομένα δείχνουν
ότι κτίστηκε στον 8ο αιώνα, πάνω στα λείψανα προϋπάρχουσας πεντάκλιτης
επισκοπικής βασιλικής του 5ου αιώνα, η οποία καταστράφηκε από σεισμό περίπου το
620. Με τη σειρά της η πεντάκλιτη βασιλική είχε κτιστεί στη θέση πρωιμότερης τρίκλιτης
πιθανότατα βασιλικής του 4ου αιώνα, η οποία είχε υποστεί καταστροφή από πυρκαγιά
στο β’ τέταρτο του 5ου αιώνα.
4. Ο ναός της Αγίας Σοφίας υπήρξε
μητροπολιτικός ναός της Θεσσαλονίκης από την
περίοδο της Φραγκοκρατίας τουλάχιστον (13ος
αι.) ως και το 1524 Στα κείμενα του 10ου μέχρι και
13ου αιώνα αναφέρεται ως: η Μεγάλη Εκκλησία,
ή της Μητροπόλεως Kαθολική , ή Μητρόπολις Στη
διάρκεια της λατινοκρατίας στη Θεσσαλονίκη
(1204-1224) ο ναός έγινε καθεδρικός των
Λατίνων. Μετά την παλινόρθωση της βυζαντινής
κυριαρχίας στην πόλη αποτέλεσε και πάλι την
ορθόδοξη επισκοπική έδρα της Θεσσαλονίκης
έως το 1523/24, επί Μακτούλ Ιμπραήμ Πασά,
οπότε και μετατράπηκε σε τζαμί. Στη βορειοδυτική
γωνία του κατασκευάστηκε πύργος ανόδου στα
υπερώα, πιθανώς ως ο πρώτος μιναρές το
τζαμιού. Το 1890 πυρκαγιά προκάλεσε
καταστροφές στο κτίσμα, το οποίο αναστηλώθηκε
το 1907-1909 από το βυζαντινολόγο Κάρολο
Ντηλ. Στις 29 Ιουνίου 1913 ο χώρος καθαγιάστηκε
εκ νέου και αποδόθηκε στη χριστιανική λατρεία.
Μετά τους σεισμούς του 1978 ακολούθησαν
εργασίες στερέωσης και αποκατάστασης στην
αναδόμηση και τον ψηφιδωτό διάκοσμο και
παράλληλα διεξήχθη ανασκαφική έρευνα στο
εσωτερικό του ναού και στον περιβάλλοντα χώρο
του.
5. Τυπολογικά, ο σημερινός ναός ακολουθεί τον τύπο του μεταβατικού σταυροειδούς
τρουλαίου ναού με περίστωο, και αποτελεί εξέλιξη της τρουλαίας βασιλικής. Η
ιδιαιτερότητα αυτή, σε συνδυασμό με τον χρόνο ανέγερσης, αναδεικνύουν την Αγία Σοφία
Θεσσαλονίκης ως ένα από τα σημαντικότερα εκκλησιαστικά οικοδομήματα της Βυζαντινής
περιόδου.
Εσωτερικά, ο ναός χωρίζεται σε 3 κλίτη από εναλλασσόμενους κίονες και πεσσούς, ενώ
σε συνέχεια των πλάγιων κλιτών διαμορφώνεται κάθετα ο νάρθηκας, για να σχηματιστεί
έτσι ένα κτίριο σχεδόν τετράγωνης βάσης. Στη μέση του κεντρικού κλίτους εδράζεται πάνω
σε 4 καμάρες ο τρούλος του ναού, του οποίου η βάση δεν είναι κύκλος αλλά ουσιαστικά
πρόκειται για τετράγωνο με στρογγυλεμένες τις γωνίες. Τόσο το γεγονός αυτό όσο και
άλλες κατασκευαστικές ατέλειες που παρατηρούνται στη σύνθεση και ανάπτυξη των
όγκων και επιφανειών του ναού, πείθουν ότι το κτίριο κτίστηκε σε μία περίοδο μεταβατική,
όπου ακόμα ερευνούνταν η εφαρμογή του "σταυροειδούς ναού με τρούλο", ρυθμού
μεταγενέστερου στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Σήμερα το μνημείο, αν και διαφέρει
πολύ από την αρχική του μορφή, διασώζει ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον εσωτερικό διάκοσμο,
με ψηφιδωτά 8ου-12ου αι. στον τρούλο και το ιερό, καθώς και τοιχογραφίες του 11ου αι.
στο νάρθηκα.Από τον γλυπτό διάκοσμο του ναού σώζονται μόνο οι κίονες και τα
κιονόκρανα της βόρειας κιονοστοιχίας του ισογείου, τα οποίο κατά πάσα πιθανότητα
προέρχονται από την παλαιότερη βασιλική, πάνω στην οποία οικοδομήθηκε η Αγία
Σοφία.
Ι.Ν.ΤηςΤου Θεού Σοφίας
6. Τα ψηφιδωτά του ναού προέρχονται από διαφορετικές περιόδους. Ο ανεικονικός διάκοσμος
της καμάρας του ιερού βήματος χρονολογείται ανάμεσα στα έτη 780-788, όπως πιστοποιούν
τα σταυρόσχημα μονογράμματα του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Στ΄ και της μητέρας του
Ειρήνης της Αθηναίας και η επιγραφή που αναφέρει τον επίσκοπο Θεσσαλονίκης Θεόφιλο.
Τμήμα της ίδιας ανεικονικής διακόσμησης αποτελούσε και ο μεγάλος σταυρός στην κόγχη,
ίχνη του οποίου διακρίνονται πάνω από το φωτοστέφανο και δίπλα από τους ώμους της
ένθρονης Βρεφοκρατούσας. Η ψηφιδωτή παράσταση της Παναγίας είναι προβληματική στη
χρονολόγησή της. Έχει παλαιότερα θεωρηθεί πως το κάτω μέρος της είναι αρχαιότερο (9ος αι.)
και πως το πάνω μέρος ανήκει σε μεταγενέστερη φάση του 11ου ή του 12ου αιώνα. Νεότερες
έρευνες φανερώνουν πως δεν διαφοροποιείται ο κορμός από το κάτω τμήμα και κατά συνέπεια
υποστηρίζεται πως η παράσταση είναι σύγχρονη με αυτή του τρούλου.
Η μεγάλη μνημειακή παράσταση της Ανάληψης στο κέντρο του τρούλου τοποθετείται στα
τέλη του 9ου αιώνα και πιθανότατα στο 885, αν δεχτούμε πως ο αρχιεπίσκοπος Παύλος, που
αναφέρεται σε επιγραφή στη διακοσμητική ταινία που περιτρέχει το θέμα, ταυτίζεται με τον
ομώνυμο μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, που συνδεόταν με τον οικουμενικό πατριάρχη Φώτιο. Η
παράσταση εικονίζει τον Χριστό, στο κέντρο κυκλικής δόξας, που στηρίζουν ιπτάμενοι άγγελοι,
ενώ χαμηλότερα, στη βάση του τρούλου, αποδίδεται βραχώδες τοπίο, με ελιές στο οποίο
κινούνται οι μορφές των αποστόλων. Ανάμεσά τους εικονίζεται η Παναγία, η οποία
πλαισιώνεται από δύο αρχαγγέλους που δείχνουν τη Θεία Παρουσία στον ουράνιο θόλο.
Στον 11ο αιώνα χρονολογούνται οι τοιχογραφίες στα τόξα του δυτικού τοίχου του νάρθηκα.
Διατηρούνται μορφές μοναχών, ενώ ανάμεσά τους διακρίνονται και τοπικοί άγιοι της
Θεσσαλονίκης, όπως η αγία Θεοδώρα.
Ο ζωγραφικός διάκοσμος που μιμείται ορθομαρμάρωση οφείλεται στις επισκευές που
έγιναν κατά την Οθωμανική περίοδο.
7. Παναγία Χαλκέων
Η Παναγία Χαλκέων πήρε το όνομά της από τη γειτονική χαλκευτική στοά που υπάρχει στην
περιοχή ως και σήμερα και στην οποία λειτουργούν τα εργαστήριά τους χαλκωματάδες και
αργυροχρυσοχόοι. Ο ναός πρωτύτερα ονομαζόταν «κόκκινη εκκλησία». Ο πατέρας Νεκτάριος
εξηγεί ότι «η ονομασία αυτή προκύπτει από την αποκλειστική χρήση πλίνθων, που έχουν
κόκκινο χρώμα, ως οικοδομικών υλικών με τη λεγόμενη τεχνική της κρυμμένης πλίνθου».
Σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή του ιδρυτή που βρίσκεται στο ανώφλι της δυτικής
εισόδου, η εκκλησία χτίστηκε το 1028 από τον πρωτοσπαθάριο
Χριστόφορο, κατεπάνω της Λομβαρδίας, και τη σύζυγο του Μαρία, τον γιο του Νικηφόρο και
τις δυο του κόρες, την Άννα και την Κατάκαλη. Ο τάφος του Χριστόφορου πιθανότατα
βρισκόταν σε ένα αρκοσόλιο στο βόρειο τείχος της εκκλησίας. Mε την άλωση της πόλης το
1430 από τους Οθωμανούς Τούρκους, η εκκλησία μετατράπηκε σε τζαμί που ονομαζόταν
Καζανκιλάρ Καμί ("Τζαμί των Καζανοεμπόρων")
Αξιοσημείωτο είναι ότι αποτελεί μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO από το 1988.
8. Παναγία Χαλκέων
Αν και ο βυζαντινός ναός δεσπόζει στο κέντρο της
Θεσσαλονίκης, στη δυτική πλευρά της αρχαίας
αγοράς της πόλης, λίγοι γνωρίζουν τα στοιχεία
εκείνα που τον χαρακτηρίζουν και αναδεικνύουν τη
μοναδικότητά του. Στο εσωτερικό του ναού υπάρχει
ο τάφος του κτήτορα, κάτι που δεν συναντάται σε
άλλη εκκλησία της Θεσσαλονίκης, ενώ στον τρούλο,
αντί για τον Παντοκράτορα, υπάρχει μία
τοιχογραφία μοναδικής ομορφιάς, που αναπαριστά
την Ανάληψη του Κυρίου.
Πρόκειται για τον μοναδικό ναό στη Θεσσαλονίκη που στο εσωτερικό του υπάρχει ο τάφος
του κτήτορα. Η κάτοψη της είναι αυτή του κλασικού "εγγεγραμμένου σταυροειδούς τρουλαίου
ναού", που κυριάρχησε στην αρχιτεκτονική την εποχή της Μακεδονικής δυναστείας. Με
τέσσερις κίονες να στηρίζουν τον κεντρικό τρούλο και χωριστό τριμερή χώρο με δύο πεσσούς
για το ιερό, ο ναός εντάσσεται ειδικότερα στη σύνθετη παραλλαγή του παραπάνω τύπου, που
ήταν διαδεδομένη στην Κωνσταντινούπολη. Άλλοι δύο τρούλοι υπάρχουν στον νάρθηκα.
Ολόκληρο το οικοδόμημα είναι χτισμένο από πλίνθους, λόγω των οποίων ονομάστηκε
"Κόκκινη Εκκλησία". Η εξωτερική όψη είναι διακοσμημένη με πλήθος καμαρών και
παραστάδα, στοιχεία κωνσταντινοπολίτικης επιρροής. Εσωτερικά, μεγάλο μέρος της
διακόσμησης με σκαλιστά μάρμαρα και νωπογραφίες έχει διατηρηθεί.
9. Παναγία Αχειροποίητος
Ο ναός της Παναγίας της Αχειροποιήτου στη Θεσσαλονίκη είναι ο μόνος σωζόμενος
σήμερα παλαιοχριστιανικός στην μορφή που κατασκευάστηκε. Τρίκλιτη Βασιλική, ξύλινη
στέγη, με υπερώα της πρωτοβυζαντινής περιόδου, χτίστηκε στα ερείπια ενός
προγενέστερου ρωμαϊκού λουτρού (βαλανείο), ενώ παλαιότεροι συγγραφείς και περιηγητές
πίστευαν ότι στη θέση του βρισκόταν στην αρχαιότητα ναός της Θερμαίας Αφροδίτης.
Ο αρχαίος ναός χτίστηκε μετά τη Σύνοδο της Εφέσου το 431 και ανακηρύχθηκε Μαρία, η
Μητέρα των Θεών. Αυτό τον καθιστά ως ένα από τους παλαιότερους ναούς του Ανατολικού
Χριστιανισμού με συνεχή λειτουργία και αποτελεί, μαζί με τους ναούς της Θεσσαλονίκης
Άγιο Δημήτριο και Αγία Σοφία χαρακτηριστικό δείγμα της παλαιοχριστιανικής ναοδομίας και
το 1988 εντάχθηκε στον κατάλογο μνημείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO.
Μέχρι το 14ο αιώνα το μνημείο αναφέρεται ως «ναός της Παναγίας Θεοτόκου» και μάλιστα
ως ο «μεγάλος ναός της Θεοτόκου», ενώ η επωνυμία Αχειροποίητος εμφανίζεται για πρώτη
φορά σε χρυσόβουλο έγγραφο του αυτοκράτορα Μιχαήλ Θ’, με το οποίο δωρίζονταν σπίτια
της περιοχής στη Μονή Ιβήρων του Αγίου Όρους. Το 1345, σφαγιάστηκαν στο εσωτερικό
του ναού Ζηλωτές της Θεσσαλονίκης.
Μέχρι τον 14ο και 15ο αιώνα η λιτανευτική πομπή την παραμονή της εορτής του Αγίου
Δημητρίου περνούσε από το ναό της Αχειροποιήτου, καθώς η λατρεία του πολιούχου της
πόλης ήταν συνδεδεμένη με τη λατρεία της Παναγίας.
Μετά την κατάκτηση της πόλης από τους Οθωμανούς το 1430, η Αχειροποίητος ήταν ο
πρώτος ναός της πόλης που μετατράπηκε σε τζαμί, από τον ίδιο το σουλτάνο, Μουράτ Β’, o
οποίος τέλεσε ευχαριστία στο εσωτερικό του ναού για τη νίκη του
10. Στον όγδοο από ανατολικά κίονα της βόρειας κιονοστοιχίας υπάρχει επιγραφή του
σουλτάνου που γράφτηκε στα τούρκικα. Καθ όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας αποτέλεσε
το κυριότερο τζαμί της πόλης, υπό την ονομασία Εσκί Τζουμά τζαμί (δηλαδή τζαμί της
παλιάς προσευχής της Παρασκευής), με συνέπεια οι Έλληνες να αποκαλούν για αιώνες το
ναό με το όνομα της Αγίας Παρασκευής.
Κατά τη διάρκεια του Α’ παγκοσμίου Πολέμου η Αχειροποίητος στέγασε οικογένειες
προσφύγων και μάλιστα το 1919 το εσωτερικό της φωτογραφήθηκε από τον Ελβετό
φιλέλληνα Φρεντερίκ Μπουασονά ως καταυλισμός προσφύγων. Τελικά, ο ναός αποδόθηκε
στη χριστιανική λατρεία το 1930, μετά από πολλές επισκευές και συντηρήσεις.
11. Παναγία Αχειροποίητος
Βρίσκεται επί της οδού Αγίας Σοφίας, στην πλατεία Μακεδονομάχων και η ονομασία του
οφείλεται στην «αχειροποίητη» λατρευτική εικόνα της Παναγιάς Δεομένης που βρισκόταν
στο ναό. Eίναι κτισμένος με την κλασσική παλαιοχριστιανική τοιχοποιία, δηλαδή ζώνες
λιθοδομής οι οποίες εναλλάσσονται με ζώνες πλινθοδομής.
Τα τρία κλίτη τού κυρίως ναού χωρίζονται με δύο κιονοστοιχίες από 12 κίονες η καθεμία,
με κιονόκρανα κορινθιακού ρυθμού. Εκτός από το ισόγειο, κιονοστοιχίες υπάρχουν και
στα υπερώα. Οι μαρμάρινοι στύλοι είναι διακοσμημένοι με περίτεχνα φύλλα ακάνθου τα
οποία κάνουν αντίθεση με το ψηφιδωτό μωσαϊκό, που απεικονίζει μικρούς χρυσούς
σταυρούς, περίτεχνα μοτίβα με λουλούδια, την άμπελο και διάσπαρτα πουλιά.
