σημειώσεις πηγή : http://www.study4exams.gr/

1. Αριςτοτζλθ Πολιτικά – Ενότθτα 16θ
Δομικά ςτοιχεία του κειμζνου
Αναγκαία αλλά όχι επαρκι κριτιρια για τον προςδιοριςμό τθσ ζννοιασ «πολίτθσ»
Ο τόποσ κατοικίασ
Το δικαίωμα ςυμμετοχισ ςε δίκεσ
Το επαρκζσ κριτιριο για τον προςδιοριςμό τθσ ζννοιασ «πολίτθσ»
Η δυνατότθτα ςυμμετοχισ ςτθν πολιτικι και δικαςτικι εξουςία
Ο οριςμόσ τθσ πόλθσ ωσ προσ τον πολίτθ
ΜΕΣΑΦΡΑ΢Η
Ο πολίτθσ δεν είναι πολίτθσ με κριτιριο το ότι είναι εγκατεςτθμζνοσ ςε ζναν
ςυγκεκριμζνο τόπο (γιατί και μζτοικοι και δοφλοι μοιράηονται (με τουσ πολίτεσ) ζναν
κοινό τόπο), οφτε (είναι πολίτεσ) αυτοί που (από όλα τα πολιτικά δικαιϊματα) ζχουν
μόνο το δικαίωμα να εμφανίηονται ςτο δικαςτιριο και ωσ εναγόμενοι και ωσ ενάγοντεσ
(γιατί το δικαίωμα αυτό το ζχουν και όςοι μοιράηονται (ζναν τόπο) χάρθ ςε ειδικζσ
ςυμφωνίεσ)· … Με τθν ακριβζςτερθ ςθμαςία τθσ λζξθσ με τίποτε άλλο δεν ορίηεται τόςο
ο πολίτθσ παρά με τθ ςυμμετοχι του ςτισ δικαςτικζσ λειτουργίεσ και ςτα αξιϊματα. … Τι
είναι λοιπόν ο πολίτθσ, από αυτά γίνεται φανερό· ςε όποιον δθλαδι υπάρχει θ
δυνατότθτα να μετζχει ςτθν πολιτικι και δικαςτικι εξουςία λζμε ότι είναι πια πολίτθσ
τθσ ςυγκεκριμζνθσ πόλθσ και πόλθ από τθν άλλθ είναι, για να το ποφμε γενικά, το
ςφνολο από τζτοια άτομα, που είναι αρκετό για τθν εξαςφάλιςθ τθσ αυτάρκειασ ςτθ ηωι
τουσ.
ΕΣΤΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ ΢ΣΗΝ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
οἰ κεῖ ν, μζτοικοι, οἰ κιςεωσ < οἰ κζω -ῶ < οἶ κοσ < Fοικ-οσ: αποικία, αποικιςμόσ,
αποικιςτικόσ, διοίκθςθ, διοικθτισ, ενοίκιο, ζνοικοσ, ιδιοκατοίκθςθ, κατοικία, κάτοικοσ,
μετοικεςία, μετοίκθςθ, μονοκατοικία, οίκθμα, οίκθςθ, οικιτωρ, οικιςμόσ, οικιςτικόσ,
οικογζνεια, οικοδεςπότθσ, οικοδόμοσ, οικολογία οικολόγοσ, οικονομία, οικονόμοσ,
οικόπεδο, οίκοσ, οικόςθμο, οικόςιτοσ, οικοςκευι, οικοςφςτθμα, οικότροφοσ, οικουμζνθ,
παροικία, πάροικοσ, περίοικοσ, πολυκατοικία, ςυγκατοίκθςθ, ςυνζνοικοσ, ςυνοικία.
δοῦλοι < δοῦλοσ (ὁ): αδοφλευτοσ, αδοφλωτοσ, δουλειά, δουλεία, δουλεμπορία,
δουλεμπόριο, δουλζμποροσ, δουλευτισ, δουλικόσ, δουλικότθτα, δουλοκτιμονασ,
δουλοκτθτικόσ, δουλοπαροικία, δουλοπάροικοσ, δουλοπρζπεια, δουλοπρεπισ,
δουλοφροςφνθ, εκελοδουλία, εκδοφλευςθ, υπόδουλοσ, υποδοφλωςθ.
κοινωνοῦςι, κοινωνεῖ ν < κοινωνζω -ῶ < κοινωνὸσ < κοινόσ : ακοινϊνθτοσ,
αξιοκοινϊνθτοσ, επικοινωνία, κοινό (το), κοινόβιο, κοινοβοφλιο, κοινοκτθμοςφνθ,
κοινοποίθςθ, κοινοπολιτεία, κοινοπραξία, κοινότθτα, κοινοτικόσ, κοινοτοπία,
κοινόχρθςτοσ, κοινϊνθμα, κοινωνία, κοινωνικόσ, κοινωνικότθτα, κοινωνιολογία,
κοινωνιολόγοσ, κοινωνόσ, κοινωφελισ, ςυγκοινωνία, ςυγκοινωνιολόγοσ.
δικαίων, δίκθν, δικάηεςκαι < δίκθ < δίκαιοσ (= αυτόσ που ευλαβείται τα νόμιμα, τα
κακιερωμζνα): αδικαίωτοσ αδίκαςτοσ, αδικία, άδικοσ, αντιδικία, αντίδικοσ, διαδικαςία,
1

2. Αριςτοτζλθ Πολιτικά – Ενότθτα 16θ
διάδικοσ, διεκδίκθςθ, διεκδικθτικόσ, δικαιικόσ, δίκαιο (το), δικαιοδοςία, δικαιολογία,
δίκαιοσ, δικαιοςφνθ, δικαίωμα, δικαιωματικόσ, δικαίωςθ, δικανικόσ, δικάςιμοσ,
δικαςτιριο, δικαςτισ, δικαςτικόσ, δίκθ, δικθγορία, δικθγορικόσ, δικθγόροσ, δικογραφία,
δικόγραφο, δικολάβοσ, δικονομία, εκδίκαςθ, εκδίκθςθ, εκδικθτικόσ, καταδίκθ,
κατάδικοσ, ςτρεψοδικία, ςτρεψόδικοσ, ςυνδικαλιςτισ, τελεςίδικοσ, υπόδικοσ, φιλοδικία,
φιλόδικοσ, φυγοδικία, φυγόδικοσ, χειροδικία.
μετζχοντεσ, ὑπζχειν < ἔχω (κ. ςεχ-, ἑχ-, ςχ-, ςχε-> ςχθ-): ακάκεκτοσ, αλλθλουχία,
αμζτοχοσ, ανακωχι, ανεκτικόσ, ανζχεια, ανοχι, αποχι, άςχετοσ, δικαιοφχοσ,
διπλωματοφχοσ, ενοχικόσ, ζνοχοσ, ζξθ, εξισ, εξοχι, εποχι, εςοχι, ευεξία, ευωχία,
εφεκτικόσ, εχεμφκεια, εχζμυκοσ, ηαχαροφχοσ, θνίοχοσ, κατοχι, καχεκτικόσ, καχεξία,
κλθρουχία, κλθροφχοσ, μζκεξθ, μειονζκτθμα, μειονεκτικόσ, μειονεξία, μετοχι, μετοχικόσ,
μζτοχοσ, οχυρόσ, οχφρωςθ, παροχι, πάροχοσ, περιζκτθσ, περιεκτικόσ, περιοχι,
πλεονζκτθμα, πλεονεκτικόσ, πλεονεξία, προεξοχι, προνομιοφχοσ, προςεκτικόσ,
πτυχιοφχοσ, ραβδοφχοσ, ςκθπτοφχοσ, ςοκολατοφχοσ, ςυμβαςιοφχοσ, ςυνζχεια, ςυνοχι,
ςυνταξιοφχοσ, ςχεδία, ςχεδιαςτιριο, ςχεδιαςτισ, ςχζδιο, ςχεδόν, ςχζςθ, ςχετικόσ,
ςχιμα, ςχθματικόσ, ςχολαςτικόσ, ςχολείο, ςχολι, τροπαιοφχοσ. ὑπάρχει < ὑπὸ + ἄρχω:
αναρχία, αναρχικόσ, ανφπαρκτοσ, ανυπαρξία, απαρχι, αρχαϊκόσ, αρχαίοσ, αρχαιότθτα,
αρχάριοσ, αρχζγονοσ, αρχείο, αρχζτυποσ, αρχι, αρχθγείο, αρχθγία, αρχθγόσ, αρχίατροσ,
αρχικόσ, αρχιμάγειρασ, αρχιτζκτονασ, αρχομανισ, αρχομανία, αρχονταρίκι, άρχοντασ,
αρχοντικόσ, αυκφπαρκτοσ, αυκυπαρξία, γυμναςιάρχθσ, δαςαρχείο, δαςάρχθσ, δυαρχία,
εναρκτιριοσ, ζναρξθ, επαρχία, ζπαρχοσ, εργοςταςιάρχθσ, ίππαρχοσ, λθξίαρχοσ,
λιςταρχοσ, λυκειάρχθσ, μεραρχία, μοίραρχοσ, ναφαρχοσ, νομάρχθσ, πατριαρχείο,
πατριάρχθσ, πεικαρχία, πλοίαρχοσ, ςτακμάρχθσ, ςτρατάρχθσ, ςυνφπαρξθ, ταξιαρχία,
ταξίαρχοσ, υπαρκτικόσ, υπαρκτόσ, φπαρξθ, υπαρχθγόσ, φπαρχοσ, φεουδαρχία
ςυμβόλων < ςὺν + βάλλω: αδιάβλθτοσ, αμφιβολία, αναβλθτικόσ, αναβολι,
ανυπζρβλθτοσ, απόβλθτοσ, απρόςβλθτοσ, βαλβίδα, βαλλιςτικόσ, βαλτόσ, βελθνεκζσ,
βελόνα, βζλοσ, βλιμα, βολι, βολίδα, βόλοσ, διαβλθτόσ, διαβολι, ζμβλθμα, ζμβολο,
επιβλθτικόσ, ευμετάβολοσ, καταβολι, κεραυνοβόλοσ, λικοβολιςμόσ, παράβολο,
περιβάλλον, πρόβλθμα, προβολι, προςβλθτικόσ, προςβολι, πυροβολιςμόσ, ςυμβολι,
ςφαιροβολία, υπερβολι, υποβλθτικόσ.
ἁπλῶ < ἁπλοῦσ: απλά, απλογραφία, απλοζπεια, απλοϊκόσ, απλοϊκότθτα, απλοποίθςθ,
σ
απλόσ, απλοφςτευςθ, απλουςτευτικόσ, απλϊσ (= μόνο).
ὁρίηεται < ὁρίηομαι: αδιόριςτοσ, ακακόριςτοσ, αοριςτία, αοριςτολογία, αοριςτολογικόσ,
αόριςτοσ, αφοριςμόσ, αφοριςτικόσ, διοριςμόσ, εξορία, εξόριςτοσ, κακοριςμζνοσ,
κακοριςτικόσ, μεκόριοσ, οριακόσ, ορίηοντασ, οριηόντιοσ, οριηοντίωςθ, όριο, οριοκζτθςθ,
οριςμόσ, οριςτικι, οριςτικοποιθμζνοσ, οριςτικόσ, παραμεκόριοσ, περιοριςμόσ,
περιοριςτικόσ, προκακοριςμόσ, προοριςμόσ, προςδιοριςμόσ, προςδιοριςτικόσ,
ςυνοριακόσ
2

3. Αριςτοτζλθ Πολιτικά – Ενότθτα 16θ
κρίςεωσ, κριτικῆσ < κρίνω: αδιακριςία, αδιευκρίνιςτοσ, ανάκριςθ, ανακριτικόσ,
ανταπόκριςθ, ανταποκριτισ, απόκριςθ, αποκριτικόσ, διάκριςθ, διακριτικόσ,
διακριτικότθτα, διευκρίνιςθ, ζγκριςθ, ζγκριτοσ, ζκκριςθ, επίκριςθ, επικριτικόσ,
ευκρίνεια, ευκρινισ, κρίμα (το), κρίνω, κρίςθ, κρίςιμοσ, κριςιμότθτα, κριτιριο, κριτισ,
κριτικι, κριτικόσ, προκριματικόσ, πρόκριςθ, πρόκριτοσ, ςφγκριςθ, ςυγκριτικόσ,
υποκριςία, υποκριτισ, υποκριτικόσ.
ἐςτίν, ἐξουςία, εἶ ναι < εἰ μὶ : ανοφςιοσ, απουςία, εξουςιαςτικόσ, επουςιϊδθσ, εςκλόσ,
ετυμολογία, ετυμολογικόσ, ζτυμον, ομοοφςιοσ, ον (το), οντολογία, οντολογικόσ, όντωσ,
ουςία, ουςιαςτικόσ, ουςιϊδθσ, παρόν, παρουςία, παρουςιαςτικό, πεμπτουςία,
περιουςία, περιουςιακόσ, περιοφςιοσ.
φανερὸν < φαίνομαι: αφάνεια, αφανισ, άφαντοσ, διαφάνεια, διαφανισ, εμφανισ,
ζμφαςθ, επιφάνεια, επιφανισ, επίφαςθ, καταφανισ, περιφανισ, ςυκοφάντθσ,
ςυκοφαντικόσ, υπερθφάνεια, υπεριφανοσ, φαεινόσ, φαινομενικόσ, φαινόμενο, φανάρι,
φανερόσ,
φανόσ,
φανταςία,
φανταςιόπλθκτοσ,
φανταςίωςθ,
φάνταςμα,
φανταςμαγορικόσ, φανταςτικόσ, φάςμα, φωσ.
λζγομεν, εἰ πεῖ ν < λζγω αναλογία, αναλογικόσ, αναντίλεκτοσ, ανείπωτοσ, απολογθτικόσ,
απολογία, απόρρθτοσ, αρθματικόσ, άρρθτοσ, δαςολογία, διάλεκτοσ, διάλεξθ, διαλογι,
διαλογικόσ, διάλογοσ, δυςλεκτικόσ, δυςλεξία, ζλλογοσ, επικόσ, επιλεκτικόσ, επίλεκτοσ,
επιλογι, επιλογικόσ, επίλογοσ, επίρρθμα, ζποσ, επφλλιο, κεολόγοσ, ιδιόλεκτοσ,
κατάλογοσ, κυριολεκτικόσ, κυριολεξία, λεκτικόσ, λζξθ, λζξθμα, λεξικό, λεξικογράφοσ,
λεξιλόγιο, λεξιπενία, λογικι, λογικόσ, λόγοσ, μετεωρολογία, μετεωρολογικόσ,
μονολεκτικόσ, μονόλογοσ, ομολογία, παράλογοσ, παρρθςία, πολυλογάσ, πρόλογοσ,
ριμα, ριςθ, ρθτό (το), ριτορασ, ρθτορικόσ, ρθτόσ, ριτρα, ςυλλογι, ςυλλογικόσ,
ςφλλογοσ, ςυνδιάλεξθ, υπόλογοσ.
ἱ κανὸν < ἱ κνζομαι -οῦμαι: ανζφικτοσ, ανίχνευςθ, άφιξθ, εξιχνίαςθ, εφικτόσ,
ικανοποίθςθ, ικανοποιθτικόσ, ικανόσ, ικανότθτα, ικεςία, ικετευτικόσ, ικζτθσ, ιχνθλάτθσ,
ίχνοσ, κακικον, προίκα.
αὐτάρκειαν < αὐτὸσ + ἀρκζω -ῶ < ἄρκοσ (κ. ἀρκζς- + κατάλθξθ –ω· με αποβολι του ς >
ἀρκζω· με ςυναίρεςθ > ἀρκῶ αρκετόσ, αυτάρκεια, αυτάρκθσ, ολιγάρκεια, ολιγαρκισ,
):
ανεπάρκεια, ανεπαρκισ, διάρκεια, διαρκισ, επάρκεια, επαρκισ.
ηωῆσ < ηιω -ῶ αναηωογόνθςθ, αναηωογονθτικόσ, ευηωία, ηιςθ, ηωγραφιά, ηωγραφικι,
:
ηωγραφιςτόσ, ηωγράφοσ, ηωδιακόσ, ηϊδιο, ηωι, ηωθράδα, ηωθρόσ, ηωθρότθτα, ηωικόσ,
ηωντάνια, ηωντανόσ, ηϊο, ηωογόνοσ, ηωοδότθσ, ηωολογία, ηωολογικόσ, ηωοποιόσ,
ηωτικόσ, ηωτικότθτα, ηωφφιο, ηωϊδθσ
΢ΤΝΣΟΜΗ ΑΠΟΔΟ΢Η ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΤ
Ο Αριςτοτζλθσ δίνει τον οριςμό τθσ ζννοιασ «πολίτθσ» χρθςιμοποιϊντασ το ςχιμα
«άρςθσ-κζςθσ». Εξθγεί, λοιπόν, ότι δεν είναι δυνατόν να χαρακτθρίςουμε κάποιον
πολίτθ απλϊσ με κριτιριο τον τόπο κατοικίασ του οφτε με βάςθ το δικαίωμά του να
3

4. Αριςτοτζλθ Πολιτικά – Ενότθτα 16θ
εμφανίηεται ςτο δικαςτιριο ωσ ενάγων ι ωσ εναγόμενοσ. Γιατί αυτό το δικαίωμα μπορεί
να εξαςφαλίηεται χάρθ ςε ειδικζσ ςυμφωνίεσ. Επαρκζσ κριτιριο για τον προςδιοριςμό
τθσ ζννοιασ είναι, κατά τθ γνϊμθ του, να ζχει κανείσ το δικαίωμα τθσ ςυμμετοχισ ςτθν
πολιτικι και δικαςτικι εξουςία. Η ενότθτα κλείνει με νζο οριςμό τθσ πόλθσ ωσ ςυνόλου
πολιτϊν ικανϊν να εξαςφαλίςουν αυτάρκεια ςτθ ηωι τουσ.
Θεματικι οργάνωςθ τθσ ενότθτασ
Α) «Ὁ πολίτθσ … κοινωνοῦςιν)» Αναγκαία αλλά όχι επαρκι κριτιρια οριςμοφ του
«πολίτθ». Β) «… πολίτθσ δ’ ἁπλῶ ὡ ἁπλῶ εἰ πεῖ ν.» Η επαρκισ ςυνκικθ οριςμοφ του
σ… σ
σ
«πολίτθ».
Ερμθνευτικά ςχόλια
Α) «Ὁπολίτθσ … κοινωνοῦςιν)» ΑΝΑΓΚΑΙΑ ΑΛΛΑ ΟΧΙ ΕΠΑΡΚΗ ΚΡΙΣΗΡΙΑ ΟΡΙ΢ΜΟΤ ΣΟΤ
«ΠΟΛΙΣΗ». Ο Αριςτοτζλθσ ςτρεφόμενοσ ςτθ διερεφνθςθ τθσ ζννοιασ του πολίτθ τον
διακρίνει από τον κάτοικο, κακϊσ ιδθ ζχει πει ότι «ἡ γὰρ πόλισ πολιτῶ τι πλῆκόσ ἐςτιν».
ν
Ο πολίτθσ αποτελεί τθν πρϊτθ φλθ τθσ πόλθσ και όχι:
1. απλϊσ ο κάτοικοσ μιασ περιοχισ.
2. ο ζχων το δικαίωμα του ενάγειν και του ενάγεςκαι.
3. ο ζχων τθν ίδια καταγωγι.
Η πόλθ δεν είναι απλϊσ οφτε προχποκζτει μόνο τθν κοινότθτα τόπου των μελϊν τθσ. Οι
άνκρωποι, υποςτθρίηει ο Αριςτοτζλθσ, ςχθματίηουν πόλεισ για να εξαςφαλίςουν
ευπραγία μζςα από τον πλιρθ και αυτάρκθ βίο τθσ πόλθσ. Φαίνεται, λοιπόν, ότι θ πόλθ
είναι προϊόν ποιοτικά ανϊτερων πράξεων, γιατί προχποκζτει ανκρϊπουσ που ζχουν
αναπτφξει τισ ανϊτερεσ θκικζσ και διανοθτικζσ ιδιότθτζσ τουσ ωσ άτομα μζςα ςτο
ςφνολο υπζρ του ςυνόλου. Ειδικότερα, ο Αριςτοτζλθσ διερευνά τθν ζννοια του «πολίτθ»
με τθ χριςθ του ςχιματοσ «άρςθσ - κζςθσ». Ζτςι, πρϊτα κα μασ δϊςει τα ςτοιχεία
εκείνα που δεν αποδεικνφουν επαρκϊσ ότι κάποιοσ είναι πολίτθσ και ςτθ ςυνζχεια κα
παρουςιάςει το επαρκζσ ςτοιχείο για τον προςδιοριςμό του. Τα ςτοιχεία, λοιπόν, που
είναι αναγκαία αλλά όχι επαρκι για τον χαρακτθριςμό κάποιου ωσ πολίτθ είναι: α) Ο
τόποσ κατοικίασ («οὐ τῷ οἰ κεῖ ν που πολίτθσ ἐςτίν»): δεν μπορεί να χαρακτθριςτεί
κάποιοσ πολίτθσ ανάλογα με το ποφ κατοικεί, γιατί ςτον ίδιο τόπο –εν προκειμζνω, ςτθν
Ακινα– μποροφςαν να κατοικοφν και μζτοικοι και δοφλοι, οι οποίοι όμωσ δεν είχαν
πολιτικά δικαιϊματα και ςυνεπϊσ δεν μποροφςαν να χαρακτθριςτοφν πολίτεσ. Οι
μζτοικοι ιταν ξζνοι που είχαν εγκαταςτακεί ςτθν Ακινα και αποτελοφςαν ςθμαντικό
μζροσ του ακθναϊκοφ πλθκυςμοφ. Ήταν καταγεγραμμζνοι ςε ειδικό κατάλογο και
πλιρωναν ετθςίωσ ζναν φόρο (12 δραχμζσ οι άνδρεσ και 6 οι γυναίκεσ), το «μετοίκιον».
Δεν είχαν πολιτικά δικαιϊματα, δεν μποροφςαν να ςυμμετζχουν ςτθ διοίκθςθ του
κράτουσ, οφτε να ζχουν ςτθν κατοχι τουσ κτιματα. Αςχολοφνταν με το εμπόριο και τθ
βιοτεχνία και επομζνωσ, κατά ζνα μεγάλο μζροσ, ςτιριηαν τθν οικονομία τθσ Ακινασ. Οι
Ακθναίοι τουσ χρθςιμοποιοφςαν ςτον ςτρατό και ςτον ςτόλο, κακϊσ και ςτισ
4

5. Αριςτοτζλθ Πολιτικά – Ενότθτα 16θ
κρθςκευτικζσ τελετζσ και ςτισ «λειτουργίεσ». Κάκε μζτοικοσ ιταν υποχρεωμζνοσ να
ορίςει ζναν γνιςιο Ακθναίο πολίτθ ωσ εγγυθτι ι προςτάτθ του, ο οποίοσ
ςυναλλαςςόταν για λογαριαςμό του με το κράτοσ και εγγυόταν για τθ διαγωγι του. Για
τισ υπθρεςίεσ του προσ το κράτοσ ο μζτοικοσ μποροφςε να γίνει «ιςοτελισ», δθλαδι ίςοσ
με τουσ γνιςιουσ Ακθναίουσ πολίτεσ ςε ό,τι αφοροφςε τουσ φόρουσ, ςπάνια όμωσ
μποροφςε να γίνει πολίτθσ και ςε καμία περίπτωςθ δεν μποροφςε να αναλάβει δθμόςια
αξιϊματα. Οι δοφλοι κεωροφνταν μορφι ιδιοκτθςίασ («res») και, φυςικά, δεν είχαν
πολιτικά δικαιϊματα. Όπωσ αναφζρει ςε άλλο ςθμείο των Πολιτικϊν ο Αριςτοτζλθσ, ο
δοφλοσ ιταν ζνα «ἔμψυχον κτῆμα», αναγκαίο για να τεκοφν ςε ενζργεια τα άψυχα
εργαλεία και, όπωσ κάκε «κτιμα», ο δοφλοσ ιταν όργανο προοριςμζνο να υπθρετεί τθ
γενικι διαχείριςθ τθσ ηωισ (Πολιτικά, 1253b 32). Κατά τον φιλόςοφο, ο φφςει δοφλοσ
(γιατί υπάρχει και ο κζςει δοφλοσ, αυτόσ που περιιλκε ςε κατάςταςθ δουλείασ εξαιτίασ
πολζμου κ.τ.λ.) διακζτει εκ φφςεωσ φρόνθμα ανελεφκερο που δεν μπορεί να το
χρθςιμοποιεί ςυνειδθτά, «ὁ δοῦλοσ ὅλωσ οὐκ ἔχει τὸ βουλευτικὸν» (Πολιτικά, 1059b 22)
και επομζνωσ δεν είναι δυνατό να αποτελεί μζλοσ μιασ ελεφκερθσ κοινωνίασ, μιασ πόλθσ
κράτουσ.
β) Το δικαίωμα εμφάνιςθσ κάποιου ςτο δικαςτιριο ωσ ενάγοντοσ ι ωσ εναγόμενου
(«οὐδ’ οἱ τῶ δικαίων μετζχοντεσ … καὶ δικάηεςκαι»): δεν μπορεί να κεωρθκεί κάποιοσ
ν
πολίτθσ, μόνο επειδι ζχει το δικαίωμα να εμφανίηεται ςτο δικαςτιριο ωσ ενάγων ι ωσ
εναγόμενοσ. Κι αυτό, γιατί πολίτεσ άλλων πόλεων μποροφν να ζχουν αυτό το δικαίωμα
χάρθ ςε ειδικζσ ςυμφωνίεσ, γραπτζσ δθλαδι διατάξεισ που ορίηουν πρωτίςτωσ τισ
εμπορικζσ ςυμφωνίεσ ανάμεςα ςτουσ πολίτεσ διαφορετικϊν πόλεων. Σφμφωνα με αυτζσ
ζχουν το δικαίωμα να μεταβαίνουν ςτθν άλλθ πόλθ, να παραμζνουν εκεί και να
διεκδικοφν από τα δικαςτιρια τθν απονομι δικαίου.
• «ἀπὸ ςυμβόλων»: τα «ςφμβολα» ιταν ειδικζσ ςυμφωνίεσ, κυρίωσ εμπορικζσ. Σε άλλο
ςθμείο του τρίτου βιβλίου των Πολιτικϊν (1280a 35) ο Αριςτοτζλθσ κάνοντασ πάλι
αναφορά ςτα «ςφμβολα» φζρνει ωσ παράδειγμα τουσ Τυρρθνοφσ και τουσ
Καρχθδονίουσ, οι οποίοι ενϊνονταν με εμπορικζσ και ςτρατιωτικζσ ςυμφωνίεσ. Αυτζσ
όμωσ δεν ιταν αρκετζσ για να κεωρθκοφν ότι ανικουν ςτθν ίδια πολιτικι κοινωνία ωσ
πολίτεσ. Ωςτόςο, οι οικονομικζσ ςυμφωνίεσ και εμπορικζσ ςυμβάςεισ ανάμεςα ςτισ
πόλεισ προςτατεφονταν από νόμουσ που επζτρεπαν ςε κάποιον να παρουςιαςτεί ωσ
διάδικοσ ςτο δικαςτιριο χωρίσ να είναι πολίτθσ τθσ ςυγκεκριμζνθσ πόλθσ.
• Επίςθσ, ςφμφωνα με τον Σταγειρίτθ φιλόςοφο, όπωσ αναφζρεται ςε άλλο ςθμείο των
Πολιτικϊν (Πολιτικά, 1275a 15), δεν ζπρεπε να ορίηονται πολίτεσ τα παιδιά και όςοι νζοι
δεν είχαν ακόμθ εγγραφεί ςτα μθτρϊα των πολιτϊν («ἀτελεῖ σ»), όςοι γζροντεσ δεν
εκπλιρωναν πια τα πολιτικά τουσ δικαιϊματα και τουσ οποίουσ χαρακτιριηε
παρθκμαςμζνουσ («παρθκμακότασ») και τζλοσ, όςοι με δικαςτικι απόφαςθ είχαν χάςει
τα δικαιϊματα του πολίτθ («περὶ τῶ ἀτίμων»), κακϊσ και οι εξόριςτοι («καὶ
ν
5

6. Αριςτοτζλθ Πολιτικά – Ενότθτα 16θ
φυγάδων»). Για τισ απόψεισ αυτζσ του φιλοςόφου μασ προϊδεάηει θ χριςθ του επικζτου
«ἱ κανὸν» ςτο τζλοσ τθσ ενότθτασ.
Β) «… πολίτθσ δ’ ἁπλῶ ὡ ἁπλῶ εἰ πεῖ ν.» Η ΕΠΑΡΚΗ΢ ΢ΤΝΘΗΚΗ ΟΡΙ΢ΜΟΤ ΣΟΤ
σ… σ
σ
«ΠΟΛΙΣΗ» 1. Τα επαρκι κριτιρια του οριςμοφ του πολίτθ. Μετά τθν αναφορά ςτα
κριτιρια, που δεν αποδεικνφουν επαρκϊσ ότι κάποιοσ είναι πολίτθσ, ο Αριςτοτζλθσ
καταλιγει ςτα δφο επαρκι γνωρίςματα προςδιοριςμοφ τθσ ζννοιασ. Πολίτθσ, λοιπόν,
είναι: α) αυτόσ που ςυμμετζχει ςτθ δικαςτικι εξουςία, που ζχει δθλαδι το δικαίωμα να
δικάηει ωσ μζλοσ δικαςτθρίου και ειδικότερα του λαϊκοφ δικαςτθρίου τθσ Ηλιαίασ
(«μετζχειν κρίςεωσ») και β) αυτόσ που ςυμμετζχει ςτθν πολιτικι εξουςία, αφενόσ
δθλαδι ςτθ διοίκθςθ του κράτουσ εκλζγοντασ τουσ θγζτεσ τθσ πόλθσ του και αφετζρου
μετζχοντασ ςτα όργανα που λαμβάνουν τισ πολιτικζσ αποφάςεισ και νομοκετοφν (βουλι,
εκκλθςία του διμου) («μετζχειν ἀρχῆσ»).
2. Ο οριςμόσ του πολίτθ: «πολίτθσ δ’ ἁπλῶ οὐδενί τῶ ἄλλων ὁρίηεται μᾶλλον ἤ τῷ
σ
ν
μετζχειν κρίςεωσ και ἀρχῆσ». Ο οριςμόσ αποδίδει τθν ίδια τθν ουςία τθσ πόλθσ, γιατί θ
πόλθ είναι ςυμβιωτικι κοινότθτα που διζπεται από ςχζςεισ εξουςίασ μεταξφ των μελϊν
τθσ με το εξισ όμωσ γνϊριςμα: θ εξουςία αςκείται μεταξφ ίςων. Ο πολίτθσ, το ίδιο και
όλοι οι άλλοι, ζχει κάποια μορφι βουλευτικισ και δικαςτικισ εξουςίασ ςτθν πόλθ.
Ανεξάρτθτα από το είδοσ του πολιτεφματοσ, πολίτθσ είναι αυτόσ που αναδζχεται κάποια
δικαςτικι ι βουλευτικι εξουςία, αλλά οι ςυνκικεσ για τθν απόκτθςθ τθσ ιδιότθτασ του
πολίτθ μεταβάλλονται ανάλογα με τα πολιτεφματα. Οι πολίτεσ είναι εξ οριςμοφ
ελεφκεροι, γιατί υπάρχουν και πράττουν για χάρθ του εαυτοφ τουσ και όχι για χάρθ
άλλων. Υπάρχουν και πράττουν για χάρθ τθσ ευδαιμονίασ τουσ που αποτελεί τον τελικό
ςκοπό τθσ φπαρξθσ τθσ πόλθσ. Εν ολίγοισ, ο «αριςτοτελικόσ» πολίτθσ είναι αυτόσ που
ςυμμετζχει ςτθ νομοκετικι, τθν εκτελεςτικι και τθ δικαςτικι αρχι. Αυτι θ ςυμμετοχι
παρουςιάηεται από τον φιλόςοφο ωσ το ςπουδαιότερο δικαίωμά του, διότι χάρθ ςε
αυτό ο πολίτθσ διαχειρίηεται τα πολιτικά πράγματα, πολιτεφεται. Ιςοδυναμεί με τθ
ςυμμετοχι ςτο ςφνολο ςχεδόν των λειτουργιϊν τθσ πόλθσ - κράτουσ. Φυςικά, ο
φιλόςοφοσ αναφζρεται ςτθν πόλθ τθσ δθμοκρατικισ Ακινασ, τθν πόλθ τθσ άμεςθσ
δθμοκρατίασ, αλλά και ςε όςεσ πόλεισ-κράτθ είχαν παρόμοια πολιτεφματα, γιατί ςε
πολιτεφματα ολιγαρχικά ι τυραννικά, όπωσ αυτά τθσ Σπάρτθσ και τθσ Κριτθσ δεν είχαν
όλοι οι πολίτεσ το δικαίωμα να ςυμμετζχουν ςτισ λειτουργίεσ του κράτουσ.
3. Η ςθμαςία τθσ ςυμμετοχισ ςτισ δικαςτικζσ λειτουργίεσ. Η ςυμμετοχι ςτισ δικαςτικζσ
λειτουργίεσ είναι, κατά τον Αριςτοτζλθ, απολφτωσ ςθμαντικι για τον οριςμό τθσ ζννοιασ
«πολίτθσ». Και ο ίδιοσ ο Πλάτωνασ, άλλωςτε, τόνιηε ςτουσ Νόμουσ ότι θ μθ ςυμμετοχι
ςε αυτζσ ιςοδυναμοφςε με μθ ςυμμετοχι ςτο ςφνολο των λειτουργιϊν τθσ πόλθσ («ὁ
γὰρ ἀκοινϊνθτοσ ὢ ἐξουςίασ τοῦ ςυνδικάηειν ἡγεῖ ται τὸ παράπαν τῆσ πόλεωσ οὐ
ν
μζτοχοσ εἶ ναι» 768b 2). Μια πόλθ με ςωςτό ςφςτθμα απονομισ δικαιοςφνθσ, που
λειτουργεί με ορκοφσ νόμουσ, αμερολθψία και ελευκερία, διαφυλάςςει τα δικαιϊματα
6

7. Αριςτοτζλθ Πολιτικά – Ενότθτα 16θ
των πολιτϊν (τθν ιςονομία, τθν ιςθγορία και τθν παρρθςία), ςυμβάλλει ςτθν αποφυγι
κοινωνικϊν ςυγκροφςεων και αναταραχϊν, και εξαςφαλίηει θρεμία, γαλινθ, αςφάλεια
και κατ’ επζκταςθ τθν ευδαιμονία, που είναι και ο φψιςτοσ ςκοπόσ τθσ πόλθσ. Όλα αυτά
όμωσ μποροφν να επιτευχκοφν μόνο με τθ ςυμμετοχι όλων των πολιτϊν ςτισ δικαςτικζσ
λειτουργίεσ. Τα παραπάνω αποδεικνφουν, βζβαια, τθν φπαρξθ ενόσ υψθλοφ επιπζδου
πολιτιςμοφ, κακϊσ θ ζννοια τθσ δικαιοςφνθσ προχποκζτει ανκρϊπουσ ενάρετουσ,
θκικοφσ και καλλιεργθμζνουσ.
4. «πόλιν δὲ τὸ τῶ τοιοφτων πλῆκοσ ἱ κανὸν πρὸσ αὐτάρκειαν ηωῆσ» Ο νζοσ οριςμόσ
ν
τθσ πόλθσ ςε ςχζςθ με τον πολίτθ. Στθν προθγοφμενθ ενότθτα ο Αριςτοτζλθσ διλωςε
πωσ, για να προχωριςει ςτον οριςμό τθσ «πολιτείασ», πρζπει πρϊτα να ορίςει τθν
ζννοια «πόλισ», που είναι το «ὅλον»· και για να γίνει αυτό, πρζπει να προθγθκεί θ
ζννοια του «πολίτθ», που είναι το «μζροσ» του «ὅλου». Αφοφ, λοιπόν, ζδωςε τον οριςμό
του πολίτθ, ςυνκζτει νζο οριςμό για τθν πόλθ ςε ςχζςθ όμωσ με τον πολίτθ και τθ
ςυμβολι του ςτο βαςικό γνϊριςμα τθσ πόλθσ, ςε αυτό τθσ αυτάρκειασ. Η πόλθ,
επομζνωσ, είναι: α) το ςφνολο των πολιτϊν που ζχουν το δικαίωμα να ςυμμετζχουν ςτθν
πολιτικι και δικαςτικι εξουςία και β) το ςφνολο των πολιτϊν που είναι αρκετοί ςτον
αρικμό και ικανοί ςτθν αξιοςφνθ, τθν αρετι (διανοθτικι και θκικι), όχι τυχαίοι και
ανάξιοι, ικανοί να εξαςφαλίηουν αυτάρκεια ςτθν πόλθ. Με δεδομζνο ότι πόλθ είναι ζνα
ςφνολο πολιτϊν, που διακζτει εξουςίεσ, διατθρείται ωσ ενιαία ολότθτα που υπθρετεί
τον τελικό τθσ ςκοπό, τθν ευδαιμονία, θ οποία όμωσ προχποκζτει αυτάρκεια, γιατί θ
αυτάρκεια που επιτυγχάνεται ςτθν πόλθ, όταν ικανοποιοφνται όλεσ οι ανάγκεσ ηωισ,
είναι ςυνϊνυμθ με τθν ευτυχία, το «εὖ ηῆν» . Οι άνκρωποι, ωσ άτομα και ςφνολα, επειδι
είναι ελλιπι όντα, είναι δυνατόν να είναι ευτυχείσ, μόνο αν είναι ςε κζςθ να ζχουν
επάρκεια, τθν οποία βρίςκουν μζςα ςτθν πόλθ και από τθν πόλθ. Η πολιτικι κοινωνία ωσ
πλιρθσ φπαρξθ, που δεν τθσ λείπει τίποτε και μπορεί να εγγυθκεί το «εὖ ηῆν», είναι
αποτζλεςμα τθσ ςυνειδθτισ πολιτικισ πράξθσ των πολιτϊν. Ζτςι, ο Αριςτοτζλθσ
προοικονομεί τθ ςυνζχεια των αναλφςεϊν του, όπου κα εκκζςει τισ απόψεισ του για τθν
ποιότθτα του πολίτθ και του πολιτικοφ και για τα γνωρίςματα του ςπουδαίου πολίτθ και
πολιτικοφ άρχοντα. Σε άλλο ςθμείο των Πολιτικῶ (1328b 16) ο Αριςτοτζλθσ διδάςκει ότι:
ν
«ἡ … πόλισ πλῆκόσ ἐςτιν οὐ τὸ τυχὸν ἀλλὰ πρὸσ ηωὴν αὔταρκεσ, … ἐὰν δζ τι τυγχάνῃ
τοφτων ἐκλεῖ πον, ἀδφνατον ἁπλῶ αὐτάρκθ τὴν κοινωνίαν εἶ ναι ταφτθν», και, όπωσ ιδθ
σ
ζχει αναφζρει ςτθ 12θ ενότθτα, θ αυτάρκεια τθσ πόλθσ ςυνδζεται με το «εὖ ηῆν», τθν
ευδαιμονία των πολιτϊν, και δεν αφορά απλϊσ τα υλικά αγακά και τθν εμπορικι τθσ
ανάπτυξθ, αλλά και τθν φπαρξθ αμυντικϊν δυνατοτιτων, ςυςτιματοσ χρθςτισ
διοίκθςθσ και απονομισ δικαιοςφνθσ. Ζτςι, θ πόλθ κακίςταται αυτόνομθ ςε όλουσ τουσ
τομείσ.
7