2.
PROZESU GEOLOGIKOAK:Erliebearen
modelatzea eragiten duten aldaketak dira, aldaketa
horiek egin ahal izateko energia beharrezkoa da.
ENERGIA ITURRIAK:
· Eguzki energia: Eguzkiaren energiak zirkulazio
atmosferikoaren, uraren zikloa sorrarazten du eta
izaki bizidunen bizi iturria da.
· Grabitazio indarra: Grabitatearen indarra lurrak
eragiten duen erakarpen indarra da.
3. PROZESU GEOLOGIKOAK:
METEORIZAZIOA: Higaduraren aurretik gertatzen da.
Meteorizazioa kanpoko eragile geologikoen eraginez harria hautsi
edo disgregatzea da. Sortutako harri zatiei klasto deritze
GARRAIOA: Agente geologikoek materialak garraiatzea da.
HIGADURA: Garraio horretan material horiek mugitzerakoan
sortzen den desgastea da, bai harri zati horietan baita ukitzen
dituzten gainazaletan ere.
SEDIMENTAZIOA: Garraio prozesua amaitutakoan
higatutako materialak metatzeko prozesua da.
16. Ur-basak:Lurraren gainazaletik ibilgu jakinik gabe
eta aske doazen urak dira.
Prozesu geologiko nagusia:
Higadura
Lau faktoreren menpe:
-Malda
-Landaredia
-Harriaren gogortasuna
-Prezipitazio erregimena
Erliebe formak: Karkabak
21. Uharrak: ur ibilgu laburrak dira, urte-sasoikoak.
Aldapa handiko mendiguneetan izaten dira uharrak.
Hiru atal ditu:
•Harrera arroa
•Isurbide kanala
•Alubioi kono edo
deiekzio konoa
25. Ibaiak: Ibaia ubide naturala da, normalean euritik edo
elurraren urtzetik datorrena goiko lurretatik behekoetara, eta
itsaso, aintzira edo beste ibai batera isurtzen dena.
27. Ibaiak ur emari txikia du; desnibel zorrotzak pasa behar dituenez, urak
abiadura handia hartzen du eta horren ondorioz, materialen higadura
nagusitzen da. (Erliebe-formak: Ur-lasterrak, ur-jauziak, arroilak, V itxurako
haranak eta jentilen lapikoak).
28. UR-LASTERRA
Ibaia ur gehiago bilduz doa, aldapa apalagoa eta indar higitzailea
txikiagoa da. Goi-ibilguan higatu diren materialen garraioa
gailentzen da.
37. Ibaia ur gehiago bilduz doa, aldapa apalagoa eta indar higitzailea txikiagoa
da. Goi-ibilguan higatu diren materialen garraioa gailentzen da.
Erliebe-formak: meandroak eta lautada alubiala.
38. Ibaiaren erdi-ibilgua
Haran lau eta zabal bat eratzen da. Haran mota horretan, ibaiaren ibilguak
ibilbide bihurgunetsua izaten du. Bihurgune horiei meandro esaten zaie.
Ganbila:
sedimentazioa
Ahurra: higadura
Erliebe forma: Meandroa
44. Ia ez dago aldaparik, ura oso abiadura mantsoan doa eta
meandroak sortzen dira ere. Hemen, noski, sedimentazioa da
nagusi, eta eremu zabal oso emankorrak sortzen dira ere.
(Erliebe-formak: deltak, estuarioak eta lautada alubiala)
45. DELTAK: ibai bokaletan sedimentuak metatzean sortzen diren formak,
itsasoan barneratzen diren lur mihiak dira
51. Ibaiak
Gizakiak erabil dezakeen uraren energia zinetikoari energia hidraulikoa
esaten zaio. Esate baterako, garai batean,ibaiaren ibilguetan errota
hidraulikoak jartzen zituzten,gari aleak ehotu eta irin bihurtzeko. Hori egin
ahal izateko, kanal bat eraikitzen zuten , eta kanalean zehar garraiatzen zen
ura, ibaitik biltegi batera.
Ur jauzia
52. Ibaiak
Energia hidraulikoa erabiltzeko beste modu bat hura eraldatu eta
energia elektriko bihurtzea da. Horri energia hidroelektrikoa esaten zaio.
Energia hidraulikoa
53. Glaziarrak: lurraren gainazalean zehar
higitzen den izotz masa da.
(Erliebe-formak: U itxurako haranak, Horn, zirkua (mendiko lakua),
morrenak, harri ildaskatuak)
Erliebe forma: “U” itxurako harana
54. Glaziarrak
Piramide gaina edo horn
Glaziarren
mugimenduek
eragiten dituzten:
higadura, garraioa
eta sedimentazioa,
glaziarreko zonalde
desberdinetan.
Zirkua
Mihia
Alboko
morrena
Azken
morrena
Ibaia
67. Glaziarrei buruzko bideoa
YouTube - EROSION GLACIAR
Glaziarrak mugitzen dira:
http://www.youtube.com/watch?v=qm43zJz6SWI&feature=related
http://vimeo.com/33236408
68. Itsasoa
HIGADURA: Olatuen indarrak kostaldea higatzen du
itsaslabarra modelatuz.
GARRAIOA ETA SEDIMENTAZIOA: ibaiek
garraiatutako eta itsaslabarren higaduraz sortutako
materialak olatuek garraiatzen dituzte sedimentatzen
diren arte.
Erliebe-formak: itsas-labarra, abrasio-plataforma,
hondartza, tonboloa, badia, fiordoa.
81. LUR AZPIKO URAK: lurraren barnera iragazi
ondoren geruza iragazkaitz batekin topo egitean
pilatuta geratu diren prezipitazio-urak dira.
Lurpeko
ur hauek kareharriz osatutako
eskualdeetan sortzen duten modelatzeari
MODELATZE KARSTIKOA deritzo.
Kareharria
kaltzio karbonatoz (CaCO3)
osatutako harria da. Mineral hau uretan
disolbagaitza da, nola gertatzen da orduan
kareharriaren modelatzea?
82. Kareharria disolbatzeko
prozesu kimikoak
Euria azidotzen da atmosferako karbono dioxidoarekin
erreakzionatzean azido karbonikoa sortuz:
H2O + CO2 H2CO3
Azido karbonikoak kareharriaren kaltzio karbonatoarekin
erreakzionatzen du kaltzio bikarbonatoa sortuz.
H2CO3 + CaCO3 Ca(HCO3)2
Kaltzio bikarbonatoa lur azpiko urek disolbatzen dute,
galeria eta leizeak sortuz. Hauek partzialki erortzean
dolinak sortzen dira eta erabat erortzean arroilak.
90. Dolina: Kareharrizko lurretan sortzen den sakonunea,
inbutu itxura eta ertz leunak izaten dituena;
lurrazpiko urek sortutako barrunbeak behera
etortzean eratuak.
91.
92.
93. Lapiazak eta dolinak: kareharrien gainazaleko disoluzioarengatik (lapiazak)
edo barne disoluzioarengatik (dolinak). Picos de Europa (Asturias).
94. POLJEA (poljeren eslabiar etimologia: estepa), haran luze
eta itxi antzeko sakonunea da, tamaina handikoa, hondo
laua duena eta inguru ez erregularrak. Ertzak oso
maldatsuak dira eta bertan kareharria azaltzen da.
99. ERLIEBE FORMA
ENDOKARSTIKOAK
Sima edo leizeak: Lur
azpiko galeria eta
aretoak kanpoaldearekin
bertikalki komunikatzen
dituzten zulo estuak
dira.
Batzuetan, sima ura lur azpiko barrunbeetara
sartzeko sarbegia bihur daiteke.
105. Zutabea: Estalaktita eta estalagmita bata
bestearekin bat egitean leizeari eusten dioten
zutabeak.
106. Estalaktita, estalagmita eta zutabeen
eraketa
Ura behera doan heinean, kaltzio
karbonatoa disolbatzeko ahalmena
galtzen doa, eta beraz berriro jalki
egiten da.
107. Estalaktitak: ura arraildura txiki batetik datorrenez,
lehenengo jalkipenak honen forma hartzen du erdian
makarroi izeneko hodia eratuz. Hurrengo jalkipenak
honen inguruan gertatzen direnez estalaktitek barruan
hodi itxurako hutsunea dute (makarroia).
108.
Estalagmitak: trinkoak
dira. Ez dute
makarroirik, ur tantak
lurrera bata bestearen
gainera erortzerakoan,
eta kaltzio karbonatoa
jalkitzean sortzen
direlako.
Zutabeak: Estalaktitak eta
estalagmitak bat egitean.
114. Haizea: mugimenduan dagoen airea.
Euri gutxi egiten duen lekuetan haizea
erliebea eraldatzeko eragile
garrantzitsua izaten da batez ere;esate
baterako, basamortuetan.
Haizeak harriak higatzeko gaitasuna
dauka, eta higatzeko gaitasun horri
korrosioa esaten zaio.
Bi basamortu mota daude : Basamortu
harritsua eta hareazko basamortua.
Erliebe-formak: perretxiku itxurako
harriak, basamortu harritsua, hareazko
basamortua eta dunak.
115. Haizeak ezin ditu harriak mugitu, baina bai harrien artean dagoen harea.
Horregatik uzten du atzean basamortu harritsua. Bertatik hartutako hareak
garraiatu eta urrutiago metatzen ditu ; Hareazko basamortuan, hain zuzen
ere. Bertan, dunak eratzen dira, hareaz osatutako pilak.
Erliebe-forma: Basamortu harritsua
Prozesu geologikoa: garraioa
124. BARNE ZIKLO GEODINAMIKOA
Barneko
konbekzio ganbaretan eta motore
termikoan oinarrituta dago.
Erliebe
berriak sortzen ditu.
Harri
berriak sortzen ditu: magmatikoak eta
metamorfikoak.
Eragilea:
Lurbarneko bero fluxua.
125. KANPO ZIKLO GEODINAMIKOA
Lurraren
gainazalean burutzen da.
Erliebeak
Harri
lautu edo ezabatzen ditu.
berriak sortzen ditu: sedimentarioak.
