1. Քարահունջի աստղադիտարան
Քարահունջը, որը հաըտնի է նաև Զորաքարեր կամ Զորաց Քար
անուններով,բրոնզ-երկաթ դարաշրջանի առավել խոշոր և ինքնատիպ մեգալիթյան
կառույցներով և ավելի քան 220 մենհիրների շարքով ներկայացված մի հսկայական
համալիր է: ՀՀ կառավարության 2004թ-ի հուլիսի 29-ի №1095 հնավայրը
պաշտոնապես անվանվել է «Քարահունջի աստղադիտարան»:
Հուշարձանի նշանակության և թվագրության վերաբերյալ դեռևս միասնական
կարծիք գոյություն չունի: Բոլոր դեպքերում անվիճելի է այն, որ համալիրի
կառույցները և շրնաձև ու ձվածիր շարված խոշոր քարերը նման են Իսլանդիայում,
Իռլանդիայում, Շոտլանդիայում, Ֆրանսիայի Լանգեդոկի շրջանում՝ Միջերկրական
արևելքում և այլ վայրերում հայտնաբերված նման հուշարձաններին, որոնցից
ամենախոշորը Ստոունհենջն է Անգլիայում:
Իրականում Քարահունջի նման քարեր կան Հայաստանի այլ շրջաններում ևս՝
Շիրակում և Սևանա լճից դեպի հարավային Սյունիք հատվածի բազմաթիվ
վայրերում: Դրանց բնորոշ է նաև այն, որ 2-3 մ բարձրություն և մինչև 10 տոննա քաշ
ունեցող բազալտի խոշոր քարաբեկորներից կանգնած կամ նստած մարդու աչքի
մակարդակին հասնող բարձրության վրա հստակ փորված անցք ունի:
Քրիստոնեության տարածման վաղ շրջանում դրանցից շատերի վրա փորագրվել են
խաչեր, մի մասը լիովին վերածվել է փորագրազարդ խաչքարերի, և միայն դրանց
վրայի «աչքի անցքերն են» վկայում նախնական նշանակության մասին: Նմանատիպ
քարեր կարելի է գտնել գերեզմանոցներում, եկեղեցիներում կամ բնակավայրերից
մեկուսի ազատ տարածքներում:
2. Շուրջ 7հա տարածք զբաղեցնող այս հնավայրը ներկայացված է մոնումենտալ
կառույցներով և դրանց հարևանությամբ գտնվող ընդարձակ շինություններով:
Արևմտյան մասում դամբարանային կառույցներն են: Արևելքից, պարսպապատի
հիմքի վրա շղթայաձև տեղադրված մենհիրքարակոթողների շրջանն է(ձվածիր)՝
դեպի հյուսիս, հարավ և արևելք ձգվող տարբեր չափսերի քարերի շարքերով կամ
անցուղիներով: Մենհիրների կենտրոնական շրջանից դեպի արևմուտք գտնվում է
հսկա դամբարանը: 250 մետր ձգվող 223 կանգնած և ընկած քարերը հատում են
«ցանկապատի» շրջանը, իսկ 200-ից ավելի դամբարաններն ու գերեզմանները
դասավորված են անցուղիների երկարությամբ և տեղ-տեղ առանձին խմբեր են
կազմում՝ ձևավորելով կենտրոնական շրջանը,քարաշարքը, կենտրոնական
անցուղին, հյուսիսային և հարավային թևերը, հյուսիս-սրևելյան անցուղին:
