De wetgever en de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid willen dat de (g)mr als tegenmacht van het bestuur en de raad van toezicht optreedt. Scholingsinstellingen richten hun trainingen juist op samenwerking. Toch kan het vormen van tegenmacht in een aantal situaties bijzonder effectief zijn. Wat kunnen we leren van Machiavelli?

1. 4 MR magazine, nummer 2, maart 2017
(G)mr als tegenmacht
HET DOEL HEILIGT DE
MIDDELEN
De wetgever en de Wetenschappelijke Raad voor het Regerings-
beleid willen dat de (g)mr als tegenmacht van het bestuur en de raad
van toezicht optreedt. Scholingsinstellingen richten hun trainingen
juist op samenwerking. Toch kan het vormen van tegenmacht in een
aantal situaties bijzonder effectief zijn. Wat kunnen we leren van
Machiavelli? Frederik Smit
D
e wetgever beoogt met de invoe-
ring van deWms in 2007 dat in
het belang van het goed functio-
neren van de school de medezeggenschap
een countervailing power, een tegenmacht
van het bevoegd gezag, wordt. DeWeten-
schappelijke Raad voor het Regeringsbe-
leid (WRR) stelt in 2014 dat in verband
met de versterking van interne checks and
balances de (g)mr de rol van interne te-
genmacht op zich neemt om bestuurders
en toezichthouders scherp te houden en
om de identiteit, de doelstellingen en de
maatschappelijke meerwaarde van de or-
ganisatie te bewaken.
Wat is macht?
Macht is het vermogen om het gedrag
van anderen te sturen. Door het uitoefe-
nen van tegenspraak, tegenmacht, is
macht te neutraliseren. Iedereen heeft
macht: we realiseren ons dat alleen niet
altijd. Hoe machtig je bent, is afhankelijk
van de situatie en van degene met wie je
jezelf vergelijkt.Twee voorbeelden.Wie
geen kinderen heeft, denkt misschien dat
een baby het meest machteloze wezen op
aarde is. Jonge ouders weten wel beter.
De baby bestiert hun leven. Als er in het
huishouden één wezen macht heeft, is
het de baby. En als vader en moeder een
De vraag is wie nu het meeste macht
over wie heeft.
Succesfactoren
Succesfactoren voor de (g)mr om als een
tegenmacht van het bestuur op te treden
zijn:
• een proactieve opstelling van de leden
• goed intern functioneren
• een positieve attitude van de bestuurder
en de toezichthouder
Rein van Dijk, directeur van deVereniging Openbaar Onderwijs
paar dagen afwezig zijn en er een oppas
in huis is, slaapt de baby vrijwel meteen
door. De oppas laat hem gewoon een
tijdje huilen. De macht van de baby is
gebaseerd op de liefde van de ouders.
Ten opzichte van een eenvoudige oppas
heeft de baby deze macht niet. Nog een
voorbeeld. Anton is in het bedrijf de baas
van Bas. Ze zitten ook samen op voetbal.
Dan is Bas de coach van Anton en beslist
hij of Anton die zaterdag speelt of niet.

2. MR magazine, nummer 2, maart 2017 5
>
• een goede onderlinge relatie tussen be-
stuurder, toezichthouder en (g)mr.
De (g)mr moet wel voldoende expertise
hebben om zijn rol als countervailing
power te vervullen. Het is dan ook een
goede zaak dat de (g)mr sinds dit jaar
rechtstreeks het recht heeft op vergoe-
ding van de kosten die nodig zijn voor
de vervulling van zijn taak, zoals het vol-
gen van scholing en het raadplegen van
experts, om weerwerk te kunnen leveren
tegenover professionele bestuurders.
Gesprekspartner
Rein van Dijk, directeurVereniging voor
Openbaar Onderwijs, geeft aan dat zijn
organisatie de (g)mr vooral leert om sa-
men te werken met het bestuur en niet
als een tegenmacht te functioneren. 'We
stimuleren besturen zich open te stellen
voor de visie van de (g)mr. Ons doel is
dat de raad als een goede gesprekspart-
ner van het bestuur functioneert. Dit be-
tekent dat je je als (g)mr niet alleen in-
houdelijk moet voorbereiden op een
overlegvergadering, maar je ook dient te
verdiepen in de achtergronden van de
personen met wie je aan tafel zit.Wat
vinden ze belangrijk?Welke doelen willen
ze realiseren?Wat kan de (g)mr bijdragen
aan de realisatie van de strategische keu-
zes? Het is verstandig om voorafgaand
aan het overleg je doelen te bepalen en
vooral actief te luisteren. Maak duidelijke
vervolgafspraken en maak er een ge-
woonte van het overleg in de (g)mr kort
te evalueren. Hoe verliep het gesprek?
Hebben we voor de juiste aanpak geko-
zen?Wat ging goed en wat kan nog be-
ter?We leren (g)mr-leden uit te gaan van
hun talenten, slimme vragen te stellen,
goed te argumenteren, constructief sa-
men te werken, een eigen activiteitenplan
op te stellen en te zorgen voor voldoende
faciliteiten. Dat zijn de basisingrediënten
om als een gelijkwaardige gesprekspart-
ner van het bestuur te functioneren.
Ons motto is: samen maak je de school.
We stimuleren niet dat de (g)mr zich als
een countervailing power opstelt. Dat
ontaardt in een strijdtoneel.’
Samenwerken
Hans van Dinteren is adviseur en trainer
bij CNV Onderwijs. Hij geeft scholing
hoe medezeggenschapsraden optimaler
kunnen samenwerken, meedenken en
mede beleid ontwikkelen met het be-
stuur. Het onderwerp tegenmacht komt
ook in zijn trainingen niet aan de orde.
Van Dinteren: ‘In de mr zitten veelal
mensen die vanuit hun ervaring in of met
het onderwijs willen meedenken over hoe
het onderwijs beter kan. Het ontbreekt
mr-leden doorgaans aan tijd en deskun-
digheid om het bestuur te controleren,
bijvoorbeeld wat betreft de financiële ge-
volgen van huisvestingsbesluiten. Soms
heb je bij toeval een ouder in de mr die
een financiële achtergrond heeft en er
zinnige vragen over kan stellen. Bij de
meesten ligt de interesse daar echter niet.
Als je als mr voortdurend bezig moet zijn
met de continuïteit van de organisatie,
houd je dan nog tijd over om je druk te
maken over de essentie van het onder-
wijs: het leren van de leerlingen? En ga je
niet op de stoel van de raad van toezicht
zitten als je voornaamste doel wordt om
te controleren?Toezichthouders worden
trouwens veelal geselecteerd op hun kwa-
liteiten om als een tegenmacht van het
bestuur op te treden. Dat geldt niet voor
medezeggenschapsraden.’
Leren van Machiavelli
Ondanks de grote nadruk op samenwer-
king kan de (g)mr in een aantal situaties
juist beter de rol van tegenmacht, van
countervailing power, op zich nemen.
De bekende Italiaanse politiek filosoof,
Werk je samen of kies je voor de
rol van countervailing power?
Hans van Dinteren, adviseur en trainer bij CNV Onderwijs
Foto:DoriekeFotografieZwolle

3. 6 MR magazine, nummer 2, maart 2017
militair strateeg en humanist Machiavelli
schreef het boek De Heerser, waarin hij
adviezen geeft hoe vorsten hun staat
moeten besturen. Het is bijzonder leer-
zaam om deze raadgevingen als tegen-
macht te bestuderen.
Wat kan de (g)mr leren van Machiavelli?
1. Politiek
Politiek is de wijze waarop in een samen-
leving de belangentegenstellingen van
groepen en individuen tot hun recht ko-
men, meestal op basis van onderhande-
lingen. Niets maakt van een schoolorga-
nisatie meer een boksring dan verande-
ringsprocessen. Elke verandering is een
wijziging in de machtsconstellatie. Of het
nu gaat om krimp, fusie, uitbreiding,
nieuwe werkmethoden, nieuwe vormen
van onderwijs of andere manieren van
omgaan met ouders.Veranderingen bete-
kenen altijd dat je iets anders gaat doen
in een andere context onder andere con-
dities.Veranderingen houden wijzigingen
in de onderlinge afhankelijkheden van
mensen en groepen in: sommigen krijgen
meer en anderen krijgen minder macht.
In dat krachtenveld functioneert de mr.
2. Mensen aan je binden
Van belang is inzicht te krijgen in de ver-
wachte opstelling, belangen en standpun-
ten van de relevante partijen in de arena:
bestuurder, directeur, raad van toezicht,
ouders, leerlingen en personeel. Maar ook
gemeenten, andere scholen, leveranciers
en zorgaanbieders zijn van belang. Neem
een kijkje achter de coulissen door ge-
Machiavelli
Niccolò Machiavelli (Florence, 1469-1527) geeft in zijn hoofdwerk Il Principe (de
Heerser) de volgende adviezen aan leiders:
1.Wie zich niet bezighoudt met politiek, verliest macht.
2. Om mensen aan je te binden, moet je ze afhankelijk van je maken.
3.Wie geen bewonderenswaardige capaciteiten heeft, moet de indruk wekken ze
te bezitten.
4. Streef ernaar geliefd te zijn, maar aarzel niet om gevreesd te zijn.
5.Vermijd vijanden te maken en gehaat te worden.
6. Zorg dat uw medewerkers u respecteren. Als iedereen zich vrij voelt om wat
dan ook te zeggen tegen u, dan verliest u gezag of wordt u veracht.
7.Wordt nooit voorspelbaar.
8.Wees nooit neutraal, maar weet een zondebok te vinden als u ongelijk krijgt.
9.Verbind uw naam met prestigieuze projecten.
10.Wees maximaal geïnformeerd en wantrouw altijd uw collega’s zonder dat te
laten merken.

4. MR magazine, nummer 2, maart 2017 7
sprekken met betrokkenen aan te gaan en
project- en beleidsplannen te bestuderen:
kijk daarbij naar de wereld van powerplay
en het elleboogparadijs.Wie heeft welke
belangen en hoe proberen zij die beharti-
gen? Kernvragen om mensen aan je te
binden en tegenmacht te genereren zijn:
•Wat boeit en bindt ons?
•Wat zoeken we in het (g)mr-werk?
•Wat willen we oogsten en waar gaan we
voor?
• Hoe kunnen we de (g)mr-activiteiten
vertalen in voordelen voor personeel, ou-
ders, leerlingen en de organisatie?
• Hoe functioneren we het beste als te-
genmacht van bestuur en raad van toe-
zicht die past bij de organisatiecultuur?
3. Capaciteiten uitvergroten
Besteed structureel een deel van je tijd
aan het uitbreiden en optimaliseren van
een breed relatienetwerk. Zorg dat net-
werken een tweede natuur wordt. Je krijgt
toegang tot meer informatie op allerlei
gebieden en het vergroot je potentieel.
4. Geliefd en gevreesd
Een (g)mr praat een bestuur niet naar de
mond, maar confronteert het met zijn
tekortkomingen. Hij put zich niet uit in
vertoon van flinkheid, maar doet wat in
de situatie nodig is om gebruik te maken
van de kracht van medezeggenschap.
5. Geen vijanden maken
Zorg ervoor dat je als (g)mr niet in dis-
krediet gebracht kunt worden. Kijk uit
voor belangenverstrengeling en dubbele
agenda's. In de meeste boeken over
macht wordt het zwijgen als een deugd
gezien. In onze cultuur is het echter een
deugd van je hart geen moordkuil te ma-
ken. Bevalt het schoolteam je niet, speel
open kaart.Toch is dat niet altijd de beste
aanpak. Door schade en schande ontdek-
ken (g)mr-leden dat als het om cruciale
zaken gaat, zwijgen nog altijd beter is dan
spreken. Dat betekent overigens niet dat
je over je heen moet laten lopen.
6. Respect afdwingen
Kennis, expertise en ervaring zijn bron-
nen van macht waarmee je respect af-
dwingt. Helaas is veel kennis een massa-
product dat eenvoudig verkrijgbaar is.
Dan berust je voorsprong op anderen op
het feit dat je al langer in de raad zit en
meer ervaring hebt. Dat is niet voldoen-
de. Zorg ervoor dat je het bestuur waar
mogelijk een stap voor blijft.
7. Onvoorspelbaar zijn
Creëer een spanning door onvoorspel-
baar te zijn.Weersta de verleiding steeds
alles op dezelfde, voorspelbare, manier te
organiseren en uit te voeren. Maak con-
tact met andere scholen en belangenor-
ganisaties, vraag hen wat zij doen. Durf
anders te denken. Ook voor (overleg)ver-
gaderingen geldt dit devies: zorg voor
verandering en verrassing, creëer bewe-
ging. Organiseer eens een brainstormses-
sie, een scrumbijeenkomst (heb het met
elkaar over wat er speelt in de raad, wat je
hebt bereikt en welke obstakels de leden
ervaren), een keukentafelgesprek, werk
een keer met de zes denkhoeden van Ed-
ward de Bono, een creatieve techniek om
je perspectief te verbreden, rouleer het
voorzitterschap of vergader eens staand.
8. Standpunt innemen
Om als een serieuze speler te worden ge-
zien, dien je duidelijk zichtbaar te zijn in
het bestuurlijke krachtenveld. Focus op
een beperkt aantal speerpunten. Het is
makkelijker een grote vis te worden in
een kleine dan in een grote vijver.
9. Reputatiemanagement
De macht die de (g)mr in de organisatie
heeft, hangt mede af van de reputatie die
hij heeft. Je reputatie moet passen bij de
omgeving waarin je werkzaam bent. Het
mooiste is wanneer je die eigenschappen
vertoont die tot de droom van velen be-
horen.Vraagt de schoolcultuur om on-
kreukbaarheid en precisie: zorg dat het
jaarverslag er onberispelijk uitziet. Zijn
creativiteit en originaliteit aan de orde, ga
dan in je uitingen net even over de grens,
waardoor je bewondering oogst omdat je
iets doet waar een ander niet aan gedacht
heeft of wat hij net niet durfde te doen.
10. Maximaal geïnformeerd
De juiste mensen kennen op de juiste
plek op het juiste moment. Een agenda
gevuld met telefoonnummers. Dat is een
bron van grote macht. Het netwerk heb
je nodig voor informatie en om te lobby-
en: het informeel beïnvloeden van de for-
mele besluitvorming. Of: een ander voor
je karretje spannen om er zelf wijzer van
te worden. De principes van lobbyen zijn:
je moet exact weten wat je wilt, welke
personen je wilt spreken en bij elk ge-
sprek dat je aangaat weten wat je wilt be-
reiken. <
Dr. Frederik Smit is onderzoeker
en adviseur onderwijs, https://
frederiksmit.net.
•Kamerstukken II 2009/10,
29736, nr. 51, p. 8.
• http://www.leren.nl/cursus/
sociale-vaardigheden/macht/
wat-is-macht.html
• Schrijvers, J. (2002). Hoe word
ik een rat? De kunst van het
konkelen en samenzweren.
Scriptum.
• Engelfret, R. & Geer, P. van
der (2004). Hoe vang ik een rat?
Pepijn.
• Dinteren, H. van (2016). Kans-
rijke medezeggenschap. Pica.
• Smit F. (2017). De nieuwe me-
dezeggenschap. SWP.