Een op de acht kinderen in Nederland is te zwaar. Dit kan ernstige gevolgen hebben voor hun gezondheid op korte en lange termijn. Daarom zetten gemeenten stevig in op het voorkomen en terug- dringen van overgewicht bij deze kinderen. Omdat in Amsterdam zelfs een op de vijf kinderen te zwaar is, heeft de gemeente met het programma Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht een sluitende ketenaanpak ontwikkeld. Het model beoogt ouders en kinderen te helpen zélf de stappen te zetten naar een gezondere leefstijl en de voedselomgeving te veranderen: er is teveel aanbod van ongezond voedsel.

1. NP/MRMAGAZ-MI19008
8
JAARGANG 35 | DECEMBER 2019
AANPAK OVERGEWICHT BIJ KINDEREN > 4
ZORG GOED VOOR DE ZIJ-INSTROMER > 8
STICHTING NIEUWE SCHOLEN: VRIJHEID IS HET EINDE > 12
SYMPOSIUM TIEN JAAR ONDERWIJSGESCHILLEN > 16

2. 4 MR magazine, nummer 8, december 2019
Gemeente Amsterdam maakt gebruik van nudging:
subtiele duwtjes in de goede richting
AANPAK OVERGEWICHT
BIJ KINDEREN
Een op de acht kinderen in Nederland is te zwaar. Dit kan ernstige
gevolgen hebben voor hun gezondheid op korte en lange termijn.
Daarom zetten gemeenten stevig in op het voorkomen en terug-
dringen van overgewicht bij deze kinderen. Omdat in Amsterdam
zelfs een op de vijf kinderen te zwaar is, heeft de gemeente met het
programma Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht een sluitende
ketenaanpak ontwikkeld. Het model beoogt ouders en kinderen te
helpen zélf de stappen te zetten naar een gezondere leefstijl en de
voedselomgeving te veranderen: er is teveel aanbod van
ongezond voedsel. Frederik Smit
zwemmen. Kinderen met overgewicht
zitten vaak niet lekker in hun vel, zijn
minder fit dan hun leeftijdsgenoten, wor-
den vaker gepest en krijgen later te ma-
ken met fysieke problemen.
Zorgplicht
Sinds de invoering van de Jeugdwet in
2015 hebben gemeenten zorgplicht voor
kinderen met overgewicht en hun ouders.
Ze ontwikkelen beleid om in de omge-
ving van kinderen een gezondere levens-
stijl te (her)introduceren. De doelstelling
is een aantoonbare stijging van het aantal
kinderen op gezond gewicht. Kernvragen
Karin Nab
Amsterdam wint de EU Health Award
2019
De gemeente Amsterdam heeft met haar programma Amsterdamse Aanpak Ge-
zond Gewicht de European Health Award 2019 voor steden en daarmee 100.000
euro gewonnen. Het thema dit jaar is preventie en verminderen van overgewicht bij
kinderen en jongeren.Volgens de Europese Unie draagt het Amsterdamse program-
ma bij aan een gezondere leefomgeving voor kinderen en jongeren.
O
vergewicht bij kinderen ont-
staat in de meeste gevallen
door verkeerde gewoontes.
Kinderen eten te veel, te zoet en te vet en
drinken vaak frisdrank met suiker. Daar-
naast haalt bijna de helft van de vier- tot
twaalfjarigen niet de bewegingsnorm van
de Gezondheidsraad om minstens elke
dag een uur aan matig intensieve inspan-
ning te doen, zoals wandelen, fietsen of

3. 5MR magazine, nummer 8, december 2019
>
daarbij zijn: wat is thuis de norm is als
het gaat om gezond eten en drinken, be-
wegen en nachtrust? Hoe kun je kinderen
vooral gezond laten eten volgens de
Schijf vanVijf: veel groente, fruit, volko-
ren graanproducten, bonen, olie en no-
ten? Hoe voorkom je dat ze zo min mo-
gelijk sap en frisdrank drinken, maar
vooral kraanwater? Hoe kun je er voor
zorgen dat kinderen tussendoor zo min
mogelijk koek, snoep en ongezonde
snacks eten? In hoeverre stimuleert de
omgeving van het kind een gevarieerde
voeding met voldoende groente en fruit
en weinig vet? Is er een gezond aanbod
in de kantines op scholen en de (sport)
verenigingen?Wat betekent het aanbod
van fastfood in de openbare ruimte,
vooral in de buurt van scholen, voor het
consumptiegedrag van kinderen?
Amsterdamse Aanpak
De gemeente Amsterdam werkt vanaf
2012 samen met de ouders van de kinde-
ren, professionals in het onderwijs, de
zorg, welzijn- en buurtorganisaties, sport-
clubs en bedrijven aan een gezond ge-
wicht voor de jeugd. Karin Nab, Commu-
nicatiestrateeg Amsterdamse Aanpak
Gezond Gewicht: ‘We hanteren een bena-
dering waarbij het gehele systeem, be-
staande uit de thuis- en buurtomgeving,
de school en de zorgsetting, wordt meege-
nomen.Veel kinderdagverblijven en scho-
len in het primair en voortgezet onderwijs
doen mee met ons programma.We helpen
kinderen en hun ouders van kraamzorg
tot en met voortgezet onderwijs gezonde
keuzes te maken wat betreft eten, drinken,
bewegen en nachtrust. De vuistregel is:
eet en drink gezond, beweeg en slaap
goed. Dat is nodig omdat een op de vijf
kinderen in Amsterdam overgewicht heeft.
We richten ons vooral op elf focusbuur-
ten die dit het hardst nodig hebben. Zo
hebben honderden moeders zich laten op-
leiden tot gezondheidsambassadeur om
activiteiten voor kinderen in deze buurten
te organiseren. Met onze aanpak stimule-
Foto:SuzanneBlanchard
De opening van een watertappunt in Amsterdam met een hinkstapsprong tekening als nudge.
Nudging
De Amerikaanse Nobelprijswinnaar RichardThaler is één van de bedenkers van
het concept nudging. Nudging is een gedragspsychologische motivatietechniek
om mensen subtiel te stimuleren om zich op een gewenste wijze te gedragen. De
techniek kan worden gezien als het geven van een duwtje (Engels: nudge) in de
goede richting.We nemen vaak onbewust, snel en intuïtief beslissingen, waardoor
de omgeving veel invloed heeft op welke keuzes we maken. Het klassieke voor-
beeld is het plaatsen van een nepvlieg in urinoirs, zodat mannen niet naast de pot
plassen. Nudging stuurt gedrag zonder de keuzevrijheid weg te nemen met een
slimme inzet van communicatieboodschappen en aanpassing van de omgeving.
Denk bijvoorbeeld aan de pianotrap die het leuk maakt om de trap te gebruiken of
de voetstappen die naar een prullenbak leiden, zodat mensen hun afval weggooi-
en.Thaler laat in zijn studies zien dat gedrag door simpele ingrepen, ofwel nud-
ges, keuzeprocessen kan beïnvloeden in plaats van te werken met geboden, verbo-
den, wetten en regels. Een goed voorbeeld is de campagne ‘Wij gaan weer naar
school’ waarbij borden en banners met tekeningen van Dick Bruna automobilis-
ten eraan herinneren dat er weer meer kinderen aan het verkeer deelnemen. De
bekende Dick Bruna figuren worden onmiddellijk geassocieerd met kinderen en
uit onderzoek blijkt dat automobilisten hierdoor vanzelf minder hard rijden. Zo
maken bedrijven gebruik van bijvoorbeeld smileys in het bedrijfsrestaurant om
aan te geven of een product gezond is. Of ze categoriseren voeding met verschil-
lende ‘moods’: blij, concentratie, energie, weerstand en off-day.
De richtlijnen voor ‘de gezonde schoolkantine’ van hetVoedingscentrum zijn
eveneens gebaseerd op de principes van nudging. Denk daarbij aan de indeling,
de aantrekkelijke uitstraling van het aandeel gezonde voeding, het presenteren van
meer producten uit de Schijf vanVijf in snackautomaten en het aanbieden van
water. Bij de Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht is water drinken de norm en
zijn suikerhoudende dranken taboe. Basisschoolleerlingen worden verleid om wa-
ter te drinken op school door het plaatsen van een ‘waterdruppelpad’ of hink-
stap-sprong graffiti richting het watertappunt en het gebruik van waterbalies bij
sportevenementen.

4. 6 MR magazine, nummer 8, december 2019
binnen dan voorheen. De tijd is voorbij
dat ouders bang zijn dat hun kinderen
water niet lusten, zoals in de beginperio-
de.We betrekken ouders nadrukkelijk bij
het programma, omdat een gezonde leef-
stijl immers thuis begint.We gaan ervan
Jump-in programma
Het Amsterdamse Jump-in programma heeft acht doelen.
Scholen die alle doelen hebben behaald, krijgen het Jump-in
certificaat. Deze doelen zijn:
1. Gezondheid staat structureel op de agenda
De school heeft de visie en afspraken rond gezonde leefstijl in
het beleid opgenomen. Het schoolteam is gemotiveerd en
heeft de vaardigheden om een gezonde leefstijl structureel
neer te zetten in de school.
2. Samen met ouders gezond gedrag bevorderen
De school betrekt ouders bij de visie en afspraken rond ge-
zonde leefstijl en organiseert (voorlichtings)activiteiten over
gezonde voeding en bewegen.
3. Beleid en educatie rond gezonde voeding
Er zijn duidelijke afspraken over eten en drinken op school.
Kinderen drinken water, thee of melk en eten tijdens het
10-uurtje groente of fruit. De lunch is gezond en de traktaties
zijn verantwoord. Daarnaast is in elke groep jaarlijks aandacht
voor voedseleducatie aan de hand van een doorlopende leerlijn.
4.Voldoende en kwalitatief goed vakonderwijs
De kinderen van groep drie tot en met acht krijgen minimaal
twee keer in de week 45 minuten gymles van een vakleerkracht.
Kleuters hebben dagelijks 45 minuten een beweegmoment,
waarvan twee keer per week een gymles van een vakleerkracht.
5. Actief buitenspelen onder schooltijd
De school stimuleert kinderen actief te spelen in hun pauze.
Het buitenspelen is zo georganiseerd dat er voldoende tijd,
ruimte en begeleiding aanwezig is. Er is voldoende stimulans
om elk kind op eigen niveau te laten spelen.
6. Sporten en bewegen voor elk kind, op elk niveau
School brengt sportparticipatie van leerlingen in kaart. Kin-
deren die niet sporten worden gestimuleerd mee te doen met
het (naschools) aanbod uit de buurt of op school.
7. Aandacht voor motorische ontwikkeling
De school brengt de motorische vaardigheden in een vroeg
stadium in kaart.Voor de kinderen die het nodig hebben, is
extra aandacht tijdens de reguliere lessen of door middel van
huiswerkopdrachten. De school verwijst, indien nodig, door
naar specifiek aanbod.
8. Goede zorgstructuur voor kinderen met ongezond
gewicht
Naast reguliere meetmomenten op vijf- en tienjarige leeftijd
is er een extra meting door een schoolverpleegkundige in
groep 4. Indien nodig en gewenst geeft de schoolverpleegkun-
dige passende zorg aan ouders. Docenten op school weten
wat zij moeten doen wanneer zij zich zorgen maken over een
kind.
Marieke Steverink
zonde voedingsmiddelen. Ook vragen we
het rijk om stevigere afspraken met de
voedingsindustrie te maken over het ge-
bruik van ongezonde ingrediënten. Daar-
naast doen we mee aan de alliantie “Stop
kindermarketing ongezonde voeding” om
kinderen te beschermen tegen de reclame
voor voedingsmiddelen die geen positief
effect hebben op de gezondheid.'
Joop Westerweelschool
Marieke Steverink, directeur van de Joop
Westerweelschool (357 leerlingen): ‘We
hebben als eerste school in Amsterdam
het Jump-in certificaat gekregen voor het
behalen van de acht Amsterdamse doelen
voor gezonde scholen. Dankzij een actief
docententeam en actieve ouders zijn we
tot dit resultaat gekomen. Op de Joop
Westerweel drinken alle leerlingen alleen
nog water. Hiermee krijgen zij samen per
jaar zo’n 6.000 kilo minder suiker naar
ren we het maken van gezonde keuzes
voor kinderen op zo veel mogelijk terrei-
nen in hun leefomgeving. Op meer dan
honderd scholen leren leerlingen over een
gezonde leefstijl en krijgen ze extra gym-
les. Steeds meer middelbare scholen heb-
ben inmiddels een gezonde kantine. De
gemeente stimuleert ondernemers hun
aanbod in de buurt van scholen gezonder
te maken en buurtcentra krijgen subsidie
voor gezonde buurtactiviteiten. Ook zijn
reclameborden voor ongezond voedsel bij
gesubsidieerde evenementen waar veel
kinderen en jongeren komen verboden.'
Onderzoekers van universiteiten en hoge-
scholen werken mee aan het programma
om ouders en kinderen uit te dagen het
heft in eigen handen te nemen om een ge-
zondere leefstijl te ontplooien. Nab: 'We
werken nauw samen met andere grote ste-
den om aan te dringen bij het rijk om
prijsmaatregelen in te voeren voor onge-

5. 7MR magazine, nummer 8, december 2019
uit dat de kinderen ’s ochtends thuis ont-
bijten. Op school eten we in de ochtend
fruit en drinken we water.We hebben in
een protocol richtlijnen voor traktaties en
tussendoortjes vastgesteld om te voorko-
men dat grote zakken chips en gevulde
koeken worden uitgedeeld.’ Het spel van
kinderen is de afgelopen jaren veranderd
door het gebruik van smartphones en ta-
blets. Kinderen spelen daardoor veel min-
der buiten. Steverink: ‘Bewegen zit in de
natuur van kinderen.Tijdens een work-
shop op de ouderavond kunnen ouders
kennismaken met bewegingsonderwijs.
Twee keer per week hebben de leerlingen,
inclusief de kleuters, les van een vakleer-
kracht en er is een specialist motorische
remedial teaching in het team.We werken
ook samen met een kinderoefentherapeut
van Kind en Motoriek en er zijn stagiai-
res ergotherapie voor ondersteuning op
de grove en fijne motoriek. Daarnaast
worden er na schooltijd veel sportactivi-
teiten georganiseerd.Tijdens de bewe-
gingsweek staat het onderwijsaanbod ge-
heel in het teken van bewegen. Maar het
is ook belangrijk dat we het goede voor-
beeld geven. Onder het motto “leerkracht
kom uit je bankje”, een initiatief dat dit
schooljaar van start is gegaan, badmin-
tonnen en voetballen de leerkrachten tij-
dens de studiedagen op vrijwillige basis
met elkaar en het team voetbalt jaarlijks
tegen de ouders. Bij ons denkt de mr ac-
tief mee over het gezondheidsbeleid en er
zijn ouders die zelf themabijeenkomsten
organiseren. Daar valt gezond eten ook
onder.’
Ondersteuning
Een gezonde leefstijl draagt niet alleen bij
aan het voorkomen van ziekten, maar
ook aan betere concentratie, betere
schoolprestaties en minder schooluitval.
Scholen kunnen bij het Rijksinstituut
voorVolksgezondheid en Milieu (RIVM)
een aanvraag indienen voor ondersteu-
ning bij het werken aan een gezonde leef-
stijl van leerlingen en het ontwikkelen
van een gezondheidsbeleid. Ze kunnen
ook ondersteuning en begeleiding aan-
vragen bij de GGD in de regio voor het
uitvoeren van zogenoemde Gezonde
School-activiteiten. Het programma be-
staat uit diverse projecten die met elkaar
samenhangen.
Instemmingsbevoegdheid
De mr of de gmr als het bestuur voor
meer scholen beleid ontwikkelt, heeft een
instemmingsbevoegdheid met betrekking
tot de wijziging van regels op het gebied
van gezondheidsbeleid (artikel 10 onder
eWms). In de schoolgids geven scholen
uitleg over hun onderwijskwaliteit en de
leerresultaten. In het basisonderwijs heeft
de oudergeleding een instemmingsbe-
voegdheid bij de vaststelling van de
schoolgids (artikel 13, lid 1 onder g
Wms), in het voortgezet onderwijs de
ouder- en leerlingengeleding (artikel 14,
lid 1 onder aWms). <
Dr. Frederik Smit is onderzoeker
en adviseur onderwijs, https://
frederiksmit.net.
• Jeugdmonitor StatLine - Leef-
stijl: overgewicht (2019)
• Gezondheidsenquête/Leefstijl-
monitor verslagjaar 2018, CBS
i.s.m. RIVM
• jongerenopgezondgewicht.nl
• www.loketgezondleven.nl en
www.gezondeschool.nl
• Amsterdamse Aanpak Gezond
Gewicht Meerjarenprogramma
2018-2021 www.amsterdam.nl/
aanpakgezondgewicht
• Loulène Boersma (2015-16),
Voedingsbeleid in MR Magazine
• Richard Thaler & Cass Sunstein
(2015), Nudge
Een watertappunt met een badeend als nudge.
Foto:GeorgeMaas