1. 5 λόγοι για να σταματήσουμενα λέμε
“Μπράβο!”
Είτε βρίσκεσαισεμία παιδική χαρά, σε ένα σχολείο,ήσεκάποιο πάρτιγενεθλίων μία
φράσηεπαναλαμβάνεταισυνεχώς:“Μπράβο!” Ακόμακαιμικρά βρέφη επαινούνταιπου
χτυπούνμετα χέρια τους παλαμάκια! Πολλοίαπό μας ξεστομίζουμεαυτές τις κρίσεις στα
παιδιά μας σε σημείο που να αποτελείσχεδόν έναλεκτικό τικ.
Υπάρχουν πολλάβιβλίακαι άρθρα τα οποίασυμβουλεύουν ενάντιαστησωματική
τιμωρία, από το κοινώς λεγόμενο “ξύλο” ως την απομόνωση(το λεγόμενο “time out” ή
“καρεκλάκισκέψης”). Κάποιες φορές αμφισβητείταικαι η πρακτικήτης δωροδόκησης
των παιδιών με αυτοκόλληταήφαγητό. Αλλάδύσκολαβρίσκεταιμία αποτρεπτική
κουβένταγι’αυτό που ευφημιστικάονομάζεται“θετική ανατροφοδότηση”.
Προς αποφυγήπαρεξηγήσεων, το θέμαδεν είναι να αμφισβητήσουμετησημασίατης
υποστήριξης καιτης ενθάρρυνσης σταπαιδιά, την ανάγκηνατα αγαπάμε και να τα
αγκαλιάζουμεκαι να τα βοηθάμε νανιώσουν καλάμε τους εαυτούς τους. Οέπαινος,
όμως είναι εντελώς διαφορετικό πράγμα. Ορίστετο γιατί:
1. Χειραγωγεί τα παιδιά. Ας υποθέσουμεότιχρησιμοποιούμεμία λεκτικήαμοιβήγια
να ενισχύουμεδύο συμπεριφορές:ενός δίχρονου που τρώειχωρίς ναφτύνειτο φαγητό
του και ενός πεντάχρονου που μαζεύειτα πράγματάτου. Ποιος ωφελείται από αυτό;
Μήπως το “Μπράβο!” έχει λίγησχέσημε τις συναισθηματικές τουςανάγκες και
περισσότερημε τηδική μας άνεση;
Η Rheta DeVries, καθηγήτριαεκπαίδευσης στο πανεπιστήμιο της βόρειας Αϊόβα,
αναφέρεται σε αυτήν την πρακτικήως “έλεγχοςμεγλυκό περιτύλιγμα”. Όπως ακριβώς
και με τις χειροπιαστές αμοιβές – όχι, σε αυτήν την περίπτωσητις τιμωρίες - είναι ένας
τρόπος νακάνουμεταπαιδιά νασυμμορφώνονταιστις προσδοκίες μας. Παρόλο που
αποτελείαποτελεσματικό τρόπο (τουλάχιστον στηναρχή), είναι εντελώς διαφορετικό
από το να δουλεύεις με τα παιδιά σε μία συζήτησηπ.χ.γιατο τικάνει μία τάξη ή μία
οικογένειανα λειτουργείομαλά, ή πώς οι άλλοι επηρεάζονταιαπό αυτό που κάνουμεή
δεν κάνουμε. Η δεύτερη προσέγγισηόχιμόνο σέβεταιταπαιδιά περισσότερο αλλάείναι
πιο πιθανό να τα βοηθήσεινα γίνουν στοχαστικοίάνθρωποι.
2. Δημιουργεί παιδιά εθισμένα στον έπαινο. Οπωσδήποτε, δεν είναι κάθε δική μας
χρήσηεπαίνου μία υπολογισμένητακτικήπου αποσκοπάστονέλεγχο της συμπεριφοράς
των παιδιών. Μερικές φορές κολακεύουμεταπαιδιά απλώς γιατίείμαστε αληθινά
ευχαριστημένοιμε αυτό που έχουν κάνει. Ακόμακαι τότε, όμως, αξίζει να δούμετο θέμα
βαθύτερα. Αντίνατονώσειτο αυτο-συναίσθηματων παιδιών, ο έπαινος ίσως αυξάνειτην
εξάρτησητων παιδιών από μας. Όσο πιο πολύ λέμε “Μου άρεσε ο τρόπος που…” ή

2. “Ωραία ……..” τόσο περισσότερο ταπαιδιάστηρίζονταιστις δικές μας αξιολογήσεις και
αποφάσεις για το τι είναι καλό και λάθος, από το ναμαθαίνουν νακάνουν τις δικές τους
κρίσεις. Ταοδηγείνα μετρούν την αξία τους ανάλογαμε τι μας κάνει ναχαμογελάμε και
τους δίνειπερισσότερηαποδοχή.
Η Mary Rudd Rowe, ερευνήτριαστο πανεπιστήμιο της Φλόριντα, ανακάλυψεότιοι
μαθητές που επαινούνταιγενναιόδωρααπό τους δασκάλους τους ήταν περισσότερο
διστακτικοίστις απαντήσεις τους, περισσότερο επιρρεπείς νααπαντήσουν με
ερωτηματικό τόνο (μμμ, εφτά;). Τείνουν νααποσύρονταιαπό μία ιδέα που προτείνουν
αμέσως μόλις ένας ενήλικας διαφωνήσειμαζί τους. Και είναι λιγότερο πιθανό να
επιμένουν σεδύσκολες εργασίες ή ναμοιράζονταιτις ιδέες τους με άλλους μαθητές.
Τελικά, το “Μπράβο!” δεν καθησυχάζειταπαιδιά, στην ουσίατακάνει να νιώθουν
λιγότερο ασφαλή. Μπορεί ακόμανα δημιουργήσειέναφαύλο κύκλο που όσο
περισσότερο απλώνουμεέπαινο, τόσο περισσότερο ταπαιδιά δείχνουννατον
χρειάζονταικαι έτσιτα επαινούμε ακόμα περισσότερο. Δυστυχώς, κάποιααπό αυτά τα
παιδιά θα μεγαλώσουν γινόμενοιενήλικες που θασυνεχίσουν ναχρειάζονταικάποιον να
τους χτυπάειστο κεφάλικαι να τους λέειαν αυτό που έκαναν ήταν ΟΚ. Και σίγουρααυτό
δεν είναι αυτό που ονειρευόμαστεγια τις κόρες και τους γιους μας.
3. Κλέβει την ευχαρίστηση των παιδιών. Εκτός από το θέμα της εξάρτησης, ένα
παιδί αξίζει να χαίρεται τα κατορθώματάτου, να αισθάνεταιπερήφανο από το τι έμαθε
να κάνει. Επίσης, του αξίζεινα αποφασίζειπότενα αισθανθεί έτσι. Κάθε φοράπου λέμε
“Μπράβο!” ωστόσο, υποδεικνύουμεσεένα παιδί πώς νανιώσει.
Φυσικά, υπάρχουνστιγμές που οιαξιολογήσεις μας είναι κατάλληλες καιη καθοδήγησή
μας είναι απαραίτητη -ειδικά με νήπιακαι παιδιά προσχολικής ηλικίας. Αλλάμία συνεχής
σειρά κρίσεων δεν είναι ούτεαναγκαία ούτεχρήσιμηγια την ανάπτυξητων παιδιών.
Δυστυχώς, δεν αντιλαμβανόμαστεότιτο “Μπράβο! Καλάτα κατάφερες” είναι μία
αξιολόγησηακριβώς όπως καιτο “Χάλια τα κατάφερες!”. Αυτό που πρέπεινα
κρατήσουμεστηθετικήκρίσηδεν είναι ότιείναι θετικήαλλάότιείναι κρίση. Και οι
άνθρωποι, συμπεριλαμβανομένωνκαιτων παιδιών, δεν τους αρέσει νατους κρίνουν.
Φυλάω σαν κόρηοφθαλμού τις φορές που η κόρημου κατάφερε να κάνει κάτιγια πρώτη
φορά ή καλύτερααπ’ ότι το έκανε τις άλλες φορές. Αλλάπροσπαθώνααντιστέκομαι
στην αντανακλαστικήκίνησηναπω“Μπράβο!” γιατίδε θέλωνα διαλύσωτηχαράτης.
Θέλω να μοιραστείτην ευχαρίστησημαζίμου και όχινα με κοιτάξεισαν ένορκο. Θέλωνα
αναφωνήσειτα κατάφερα (πράγμα που συχνάκάνει)αντίνα με ρωτήσειμε αβεβαιότητα
“Ήταν καλό;”
4. Κάνει τα παιδιά να χάνουν το ενδιαφέρον τους στη δραστηριότητα. Το
“Ωραία ζωγραφιά!” ίσως κάνει τα παιδιά να συνεχίζουνναασχολούνταιόσο χρόνο τα

3. κοιτάμε και τα επαινούμε. Αλλά, προειδοποιείη Lilian Katz, μία αμερικανίδα αυθεντία
στην προσχολικήεκπαίδευση, “όταν ηπροσοχήαποσυρθεί, πολλάπαιδιά δεν αγγίζουν τη
δραστηριότηταξανά”. Πράγματι, ένα εντυπωσιακάμεγάλο κομμάτιερευνών δείχνειότι
όσο πιο πολύ ανταμείβουμετους ανθρώπους γιακάτιπου κάνουν, τόσο τείνουννα
χάνουν το ενδιαφέρον τους σεαυτό που είχαν νακάνουν γιανα πάρουν την αμοιβή. Το
θέμα δεν είναι να ζωγραφίσω, ναδιαβάσω, νασκεφτώ, ναδημιουργήσω -το θέμα είναι
να κερδίσω:παγωτό, αυτοκόλλητο ήαπλάένα “Μπράβο!”
Σε μία ανησυχητικήέρευναπου διεξήχθηαπό την Joan Grusec του πανεπιστημίου του
Τορόντο, μικράπαιδιά τα οποία επαινούνταν συχνά γιαεπίδειξη γενναιοδωρίας έτειναν
να είναι λιγότερο γενναιόδωρασεκαθημερινήβάση από τα υπόλοιπαπαιδιά. Κάθε φορά
που άκουγαν “Μπράβο που μοιράστηκες!” ή“Είμαι τόσο περήφανος που βοήθησες”
ενδιαφερόντουσαν λιγότερο ναμοιραστούν ήναβοηθήσουν. Δεν έβλεπαν αυτές τις
πράξεις σαν κάτι που έκαναν για δικό τους λόγο αλλάως κάτιπου έπρεπε να κάνουν για
να πάρουν μία αντίδρασηαπό κάποιον μεγάλο. Ηγενναιοδωρίαγινόταν
καταναγκαστικά.
Ο έπαινος παρακινείτα παιδιά; Σίγουρα. Όμως, τα παρακινείστον έπαινο. Και συχνάσε
βάρος της δέσμευσης τους σεαυτό που έκαναν και έφερε τον έπαινο.
5. Μειώνει την επιτυχία. Δεν αρκείπου το “Μπράβο!” μπορείνα υποβαθμίσειτην
ανεξαρτησία, την ικανοποίησηκαιτο ενδιαφέρον, μπορείνα παρέμβει και στο πόσο καλά
τα παιδιά μπορούν νακάνουν κάτι. Ερευνητές αποδεικνύουνσυνέχειαότιτα παιδιά που
επαινούνταιγιακάτι δημιουργικό που έκαναν τείνουν νασκοντάφτουνστην επόμενη
εργασία ή δεν τα καταφέρνουν τόσο καλάόσο ταπαιδιάπου δεν επαινέθηκαν στην αρχή.
Γιατί συμβαίνειαυτό;Εν μέρει γιατί ο έπαινος δημιουργείπίεση(να “συνεχίσεις την
καλήδουλειά”)η οποία στην πραγματικότητασεεμποδίζει να το κάνεις. Εν μέρει γιατίτο
ενδιαφέρον σε αυτό που έκαναν μπορεί να έχει μειωθεί. Εν μέρει γιατί είναι λιγότερο
πιθανό ναπάρουν ρίσκα-βασικό προαπαιτούμενο της δημιουργικότητας-αφού
σκέφτονταιπώς θα συνεχίσουνναλαμβάνουνθετικάσχόλια.
Πιο γενικά, το “Μπράβο!” είναι κατάλοιπο μιας προσέγγισης της ψυχολογίας που μειώνει
όλητην ανθρώπινηζωήσεσυμπεριφορές που μπορούν ναυπολογιστούν καινα
μετρηθούν. Δυστυχώς, αυτό αγνοείτις σκέψεις, τασυναισθήματα, καιτις αξίες που
κρύβονταιπίσωαπό αυτές τις συμπεριφορές. Για παράδειγμα, ένα παιδί μπορεί να
μοιράζεται το φαγητό με το φίλο του με σκοπό ναεπαινεθεί ή για νασιγουρευτείότιτο
άλλο παιδίδεν πεινάει. Ο έπαινος αγνοείαυτά τα δύο κίνητρα. Ακόμαχειρότερα,
προωθεί το λιγότερο επιθυμητό κίνητρο μετο να κάνει να παιδιά να επιζητούν τον έπαινο
στο μέλλον.
*

4. Μόλις αποστασιοποιηθείς καιαρχίσεις ναβλέπεις τον έπαινο ως αυτό που είναι -και
κυρίως ως αυτό που κάνει- αυτές οι συνεχείς μικρές εκρήξεις κρίσεων από τους ενήλικες
αρχίζουν ναπαράγουν το ίδιο αποτέλεσμαόπως νύχιαπου τρίβονταιστονμαυροπίνακα.
Αρχίζεις ναεπιθυμείς ένα παιδί να δώσει επιτέλους στους γονείς καιτους δασκάλουςτου
μία γεύσητης ευαισθησίας τους γυρνώντας καιλέγοντας τους(με τον ίδιο γλυκό τόνο στη
φωνή)“Μπράβο! Ωραίος έπαινος!”
Πάντως δεν είναι εύκολησυνήθειαγιανα κοπεί. Μπορεί να φαίνεται παράξενο,
τουλάχιστονστην αρχή, νασταματάς ναεπαινείς. Νιώθεις σαν να είσαι ψυχρός ήνα
παρακρατάς κάτι. Αλλά, αυτό σύντομαγίνεταιξεκάθαρο, δείχνειότιεπαινούμεγιατί
εμείς νιώθουμετην ανάγκηναεπαινέσουμε παρά τα παιδιά έχουν την ανάγκηνα
ακούσουν τον έπαινο. Άσχετατου αν είναι σωστό αυτό, είναιώρα να αναθεωρήσουμετις
πρακτικές μας.
Αυτό που χρειάζονταιταπαιδιά είναι απόλυτηυποστήριξη, αγάπηχωρίς όρους. Αυτό
είναι όχιμόνο διαφορετικό από τον έπαινο, είναι εντελώς αντίθετο. Το “Μπράβο!” είναι
συνθήκη. Σημαίνειότι δίνουμεπροσοχή, αναγνώρισηκαιέγκριση μόνο όταν κάνουμε
κάτι που μας ευχαριστεί.
Αυτό το επιχείρημα είναι πολύ διαφορετικό από την κριτικήπου κάποιοικάνουν ότι
επιδοκιμάζουμετα παιδιά υπερβολικάήότιτο κάνουμεπολύ εύκολα. Προτείνουννα
είμαστε πιο διστακτικοίμε τον έπαινο και να απαιτούμε από τα παιδιά να τον
“κερδίσουν”. Αλλάτο πραγματικό πρόβλημαδεν είναι ότιτα παιδιά περιμένουν ότιθα
επαινεθούν γιαό,τι κάνουν. Είναιότιεμείς μπαίνουμε στον πειρασμό νακάνουμε
παρακάμψεις, να χειραγωγούμετα παιδιά με αμοιβές αντί νατους εξηγούμεκαι να τα
βοηθάμε νααναπτύσσουντις απαιτούμενες δεξιότητες καιαξίες.
Υπάρχειεναλλακτική;Εξαρτάταιαπό την περίσταση, αλλάοτιδήποτεαποφασίσουμενα
κάνουμεαντίεπαίνου πρέπει ναπροσφέρεταιστο πλαίσιο της αυθεντικής στοργής και
αγάπης για το τι είναι τα ίδια τα παιδιά είναι παρά για το τι έχουν κάνει. Όταν παρέχεται
υποστήριξηχωρίς όρουςτα“Μπράβο!” είναιπεριττά Όταν η υποστήριξηχωρίς όρους
είναι απούσατα“Μπράβο!” δε θα βοηθήσουν σετίποτα.
Αν επαινούμετις θετικές πράξεις ως τρόπο νααποθαρρύνουμετην λάθος συμπεριφορά,
αυτό πιθανόταταδε θα είναι αποτελεσματικό γιακαιρό. Ακόμακαι όταν βοηθάει, δεν
μπορούμενα πούμεότι το ίδιο το παιδί συμπεριφέρεται σωστά. Πιο ακριβές είναι να
πούμε ότιο έπαινος είναι αυτός που το κάνει να συμπεριφέρεταισωστά. Η εναλλακτική
είναι ναδουλέψουμεμε το παιδί, να αναζητήσουμετους λόγους που αντιδράέτσι. Ίσως
πρέπει να αναθεωρήσουμετα δικά μας αιτήματα παρά να ψάξουμενα βρούμετρόπο να
αναγκάσουμετο παιδίνα υπακούσει. (Αντίδηλαδή, ναχρησιμοποιήσουμετο “Μπράβο!”

5. για να κάνουμεένα τετράχρονο νακάτσειήσυχακατάτημεγάλη διάρκεια ενός
μαθήματος ή ενός οικογενειακού γεύματοςίσως αναζητούσαμεαν είναι λογικό να
περιμένουμε από ένα τετράχρονο νακάνεικάτιτέτοιο)
Επίσης, πρέπεινα φέρουμε τα παιδιά στηδιαδικασίατου να παίρνουν αποφάσεις. Αν ένα
παιδί κάνει κάτι που ενοχλείτους άλλους τότεείναιπιο πιθανό ναλυθεί το πρόβλημαμε
το να κάτσουμεαργότεραμαζί του και νατο ρωτήσουμε“Τιπιστεύεις ότιμπορούμενα
κάνουμεγια να λύσουμεαυτό το πρόβλημα;” παρά με λαδώματακαι απειλές. Αυτήη
διαδικασία βοηθά το παιδί να λύνειπροβλήματακαι του διδάσκειότιοι ιδέες και τα
αισθήματα είναι σημαντικά. Φυσικά, αυτή η διαδικασία απαιτεί χρόνο καιταλέντο,
φροντίδακαισθένος. Πετώντας ένα“Μπράβο!” όταν το παιδίδρα όπως ακριβώς
επιθυμούμε δεν απαιτεί αυτά τα πράγματα, γεγονός που εξηγείγιατίοιτακτικές και οι
συμβουλές του “doingto” είναι πιο δημοφιλές από αυτές του “working with”.
Και τιμπορούμε ναπούμε όταν τα παιδιά κάνουν κάτιεντυπωσιακό;Αναλογιστείτε
αυτές τις τρεις αντιδράσεις:
* Μην πείτε τίποτα. Κάποιοιπιστεύουν ότιόταν το παιδίκάνει μία καλήπράξηπρέπει
να ενθαρρύνεταιγιατί, κρυφάή ασυνείδητα, πιστεύουνότιηπράξητους ήταν τυχαία.
Δηλαδή, ταπαιδιά είναι κατά βάθος κακά, και πρέπει να τους δίνετεένας τεχνητόςλόγος
για να φέρονταικαλά(μία λεκτικήαμοιβή, π.χ.)Αλλάαν αυτός ο κυνισμόςείναι
αβάσιμος -και πολλές έρευνες δείχνουνότιείναι-τότε ο έπαινος δεν είναι ουσιαστικά
απαραίτητος.
*Πείτε ό,τι είδατε. Ένααπλό καιχωρίς κρίσεις σχόλιο (“Έβαλες ταπαπούτσιασου
μόνος σου” ήαπλά“Τακατάφερες”) δείχνειστο παιδί ότιτο παρατήρησες. Επίσης, του
επιτρέπει να νιώσειπερήφανο γι’ αυτό που έκανε. Σε άλλες περιπτώσεις μιαπιο
λεπτομερής περιγραφήίσως είναι καλύτερη. Αν το παιδίζωγραφίσειμία αφίσα, μπορείς
να του δώσεις ανατροφοδότηση -όχικρίση-σχετικάμε αυτό που παρατήρησες:“Αυτό το
βουνό είναι τεράστιο!” “Φίλεμου, χρησιμοποίησες πολύ μωβσήμερα!”
Αν το παιδί κάνει κάτι καλό σεκάποιον άλλο ήφερθεί γενναιόδωρα, μπορείς απλάνα
στρέψεις την προσοχήτου στο αποτέλεσμαπου είχε η δική του πράξηστον άλλο:“Κοίτα
το πρόσωπο της! Είναιπολύ χαρούμενηπου της έδωσες το λίγο από το φαγητό σου!”
Αυτό είναι εντελώς διαφορετικό από τον έπαινο που ηέμφαση είναι στο πως εσύ ο ίδιος
νιώθεις γι’ αυτήν την πράξη.
*Μιλήστε λίγο, ρωτήστε περισσότερο. Ακόμακαλύτερακαι από τις περιγραφές είναι
οι ερωτήσεις. Γιατί να πεις ποιο κομμάτιτης ζωγραφιάς σου άρεσε περισσότερο όταν
μπορείς να ρωτήσεις τιείναι εκείνο που αρέσει περισσότερο στο ίδιο το παιδί. Ρωτώντας
“Ποιο ήταν το πιο δύσκολοκομμάτιναζωγραφίσεις;” ή“Πώς διαπίστωσες πώς νακάνεις

6. τα πόδιαστο σωστό μέγεθος;” είναιπιθανότερο νακαλλιεργήσεις το ενδιαφέρον γιατη
ζωγραφική. Με το “Μπράβο!” όπως είδαμε, μάλλον θαέχεις το αντίθετο αποτέλεσμα.
Αυτό δε σημαίνειότι όλατα κοπλιμέντα, ταευχαριστώκαι οι εκφράσεις ευχαρίστησης
είναι βλαβερές. Πρέπει να λαμβάνουμευπόψητακίνητράμας για όσαλέμε (μία γνήσια
έκφρασηενθουσιασμού είναικαλύτερηαπό την επιθυμία να χειραγωγήσουμετη
μελλοντικήσυμπεριφοράτου παιδιού)αλλάκαιτις πραγματικές συνέπειες τους. Οι
αντιδράσεις μας βοηθούν το παιδίνα έχει έλεγχο της ζωής του ήσυνεχώς αποζητάτη
δική μας έγκριση;Το βοηθούν ναγίνειπιο ενθουσιώδης μεαυτό που κάνει για το ίδιο ή
το μετατρέπει σε κάτιπου απλά κάνει για να πάρει ένα “Μπράβο!”
Το θέμα δεν είναι να ακολουθήσουμεένανέο μπούσουλαστησυμπεριφοράμας αλλάνα
έχουμε στο μυαλό μας τους μακροπρόθεσμουςστόχουςγιαταπαιδιά μας και να
παρατηρούμετις συνέπειες που έχουν αυτάπου λέμε. Τακακά νέα είναι ότιη χρήσητης
θετικής ανατροφοδότησης δεν είναιστην πραγματικότητατόσο θετική. Τακαλάνέα
είναι ότιδεν χρειάζεται απαραίτητα να κρίνεις κάποιον γιανατον ενθαρρύνεις.