1. Улсын тусгай хамгаалалттай газар нутаг
Монголчууд эрт дээр үеэс байгалийн үзэсгэлэнт газар, ховор амьтнаа
дархлан хамгаалж, онголон тахиж ирсэн өнө эртний хосгүй уламжлалтай
билээ. Энэ асуудлыг төрийн бодлогодоо тусгаж өндөр ач холбогдол өгдөг
байсны илрэл нь Чингэс хааны “Их засаг” хууль, Ойродын цааз болон 16-р
зууны үеийн хууль цаазат бичиг “Халх журам” зэрэг Монгол улсын хууль
тогтоомжуудад нарийн тусгасан явдал юм. “ Халх журам”–д Богдхан уул,
Хан Хэнтий, Хөгнөхаан, Жаргалтхаан, Баян, Суман, Улаан, Төвхөнхаан
зэрэг байгалийн үзэсгэлэнт 14 ууланд ан агнах, газар хөндөх, мод огтлохыг
хориглон зарлаж байв. Тэнгэрийг тэтгэсний 44 дүгээр он буюу 1778 онд
Богдхан уулыг албан ёсоор дархалж 1809 оноос эхлэн 28 амыг цагдаатай
болгож нутаг дэвсгэрт орох зөвшөөрлийг Богд хаан гардан олгодог хүртэл
журам тогтоож байжээ. 1818 онд Отгонтэнгэр, Булган уулыг албан ёсоор
дархлагдсан газар болгон зарлаж байв. 1911 онд Богдхаант Монгол улсыг
тунхагласны дараа Богд уулыг “Богд хайрхан уул” гэж нэрлэн, уулыг
хамгаалах захиргаа байгуулж байжээ. Иймээс ч Оросын эрдэмтэн
И.Д.Лаптаев: ”Монголчууд байгальтай харьцах талаар Европчуудаас олон
зуун жилээр түрүүлсэн байлаа…” хэмээн бичсэн болов уу.
Үүнээс хойш 1950-иад оны үеэс газар нутгийг улсын тусгай
хамгаалалтанд авах дэс дараатай арга хэмжээ авч эхэлсэн байна.
Тухайлбал: 1957 онд Батхаан, Нагалхаан,1965 онд Урантогоо-Тулга –
Жалавч, Булган уул, Ёлын ам, Лхачинвандад уул зэрэг газруудыг БНМАУ-ын
Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчидийн зарлигаар дархан цаазтай болгосон
байна. Мөн 1975 онд говийн байгаль, ховор амьтдыг хамгаалах зорилгоор
Говийн их дархан газар, 1977 онд Хөх сэхийн нурууг тус тус дархалжээ.
БНМАУ-ын СНЗ-өөс “БНМАУ-ын дархан газрын дүрэм”-ийг 1975 онд
баталсан байна.
1991 онд ЗГ-аас “Тусгай хамгаалалттай газрын дүрэм” батлан, тусгай
хамгааллттай горим, дэглэмийг тодорхойлж, улсын тусгай хамгаалалттай
газар нутгийг 4 ангилалд оруулсан нь улсын тусгай хамгаалалттай газар
нутгийн нэгдсэн сүлжээг бүрдүүлэх эхлэл болсон юм. 1997 онд “Улсын
тусгай хамгаалалттай газар нутийн орчны бүсийн тухай” Монгол улсын
хуулиуд шинээр гарч улмаар 1995 онд дархан цаазат газар, байгалийн
цогцолборт газрын нийтлэг болон тусгай горимыг Засгийн газар, 1998 онд
“Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн үндэсний хөтөлбөр”-ийг УИХ батлан
гаргаж мөрдүүлснээр тусгай хамгаалалттай газар нутгийн талаархи эрх зүйн
үндэс үндсэндээ бүрдээд байна гэж үзэж болно. Өнөөдөр Төрийн бодлого,
хууль тогтоомжуудыг хэрэгжүүлэх хүрээнд 30 орчим дүрэм, журам, заавар
эрх бүхий байгууллагуудаар батлагдан хэрэгжиж байна.
Өнөөдөр тус улсын нутаг дэвсгэрийн 13,99% хувь буюу 21,8 сая га
талбай бүхий 61 газа улсын тусгай хамгаалалттай газар нутгийн сүлжээнд
хамрагдаад байна.

2. Ангиллын хувьд:
· Дархан цаазат газар 12 буюу нийт хамгаалалттай газар
нутгийн 48,21%
· Байгалийн цогцолборт газар 22 буюу нийт
хамгаалалттай газар нутгийн 42,16%
· Байгалийн нөөц газар 19 буюу нийт хамгаалалттай газар
нутгийн 9,16%
· Дурсгалт газар 8 буюу нийт хамгаалалттай газар нутгийн
0,47% - г эзэлдэг.
Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн хамгаалалтыг 24 хамгаалалтын
захиргаа, зарим байгалийн дурсгалт болон нөөц газруудыг харьяа аймгийн
Байгаль орчин, аялал жуулчлалын газар хариуцан үйл ажиллагаа явуулдаг.
Хамгаалалтын
Хамгаалалтын ангил
№ № ТХГН-ууд захиргааны
захиргаа ал
байршил
1 Говийн Их А хэсэг ДЦГ Говь-Алтай аймаг,
1 Их Говийн УТХГ 2 Ээж хайрхан ДГ Цогт сум,
Баянтоорой багийн
3 Хасагт хайрхан ДЦГ төв
Тахь 4 Говийн Их Б хэсэг ДЦГ
нутагшуулах Говь-Алтай аймаг,
2 эрдэм Бугат сум, Тахь
5 Алаг хайрхан БНГ
шинжилгээний нутагшуулах төв
төв
Улаанбаатар,
Богдхан уул
3 6 Богдхан уул ДЦГ Чингисийн өргөн
ДЦГ
чөлөө
7 Хөвсгөл нуур БЦГ
8 Хорьдол Сарьдаг ДЦГ
Хөвсгөлийн Хөвсгөл аймаг,
4 9 Улаан тайга БЦГ
УТХГ Хатгал сум
1
Даян дээрх ДГ
0
1
Хан-Хэнтий ДЦГ
1 Улаанбаатар, Ус
Хан-Хэнтийн 1 цаг уур орчны
5 Горхи-Тэрэлж БЦГ
УТХГ 2 шинжилгээний
1 газрын байр
Нагалхаан уул БНГ
3
1
Дорнод Монгол ДЦГ
4 Дорнод аймаг,
6 Дорнод УТХГ
1 Чойбалсан
Монгол Дагуур ДЦГ
5

3. 1
Яхь нуур БНГ
6
1
Угтам БНГ
7
1
Тосонхулстай БНГ
8
Отгонтэнгэрийн 1 Завхан аймаг,
7 Отгонтэнгэр ДЦГ
ДЦГ 9 Улиастай
Увс нуур
2 Цагаан шувуут
ДЦГ
0 Түргэн уул
Увс нуурын ай Алтан элс Увс аймаг,
8
савын УТХГ 2 Хан-Хөхий Улаангом
БЦГ
1 Хяргас нуур
2
Тэсийн гол БНГ
2
Говь гурван 2 Говь гурван Өмнөговь аймаг,
9 БЦГ
сайхан БЦГ 3 сайхан Даланзадгад
2
БЦГ
4 Алтай Таван Богд
2
БЦГ
1 Монгол Алтайн 5 Сийлхэмийн нуруу Баян-Өлгий аймаг,
0 нуруу УТХГ 2 Өлгий
БЦГ
6 Цамбагарав
2
БНГ
7 Дэвэлийн арал
2
Хангайн нуруу БЦГ
8
1 Хангайн 2 Хорго-Тэрхийн Архангай аймаг,
БЦГ
1 нурууны БЦГ 9 цагаан нуур Цэцэрлэг
3
Ноён хангай БЦГ
0
3
БЦГ
1 Хар-Ус нуур
1 Хар-Ус нуурын
3 Ховд аймаг, Ховд
2 БЦГ БЦГ
2 Мянган Угалзат
Манхан БНГ
Төв аймаг,
1 3
Хустайн БЦГ Хустайн нуруу БЦГ Алтанбулаг сум,
3 3
Хустайн нуруу
1 Хөх сэрхийн 3 Баян-Өлгий аймаг,
Хөх сэрхийн нуруу ДЦГ
4 нурууны ДЦГ 4 Дэлүүн
1 Тужийн нарсны 3 Сэлэнгэ аймаг,
Тужийн нарсны БЦГ
5 БЦГ 5 Сүхбаатар
1 Хөгнө-Тарнын 3 Хөгнө-Тарна БЦГ Булган аймаг,

4. 6 БЦГ 6 Рашаант
3
Дарьганга БЦГ
7
1 Дарьгангын 3 Сүхбаатар аймаг,
Шилийн Богд ДГ
7 УТХГ 8 Дарьганга сум
3
Хөргийн хөндий ДГ
9
1 Говийн бага 4 Өмнөговь аймаг,
Говийн бага ДЦГ
8 ДЦГ 0 Ханбогд
1 Мөнххайрхан 4 Ховд аймаг,
Мөнххайрхан уул БЦГ
9 уулын БЦГ 1 Мөнххайрхан
4 Хэнтий аймаг,
Онон-Балж БЦГ
2 Онон-Балжийн 2 Өндөрхаан
0 БЦГ 4
Хар Ямаат БНГ
3
4 Өвөрхангай аймаг,
Орхоны хөндий БЦГ
2 Орхоны хөндийн 4 Хархорин
1 БЦГ 4 Хүйсийн найман
ДГ
5 нуур
2 4 Дорнод аймаг,
Нөмрөгийн ДЦГ Нөмрөг ДЦГ
2 6 Чойбалсан
2 Тарвагатайн 4 Завхан аймаг,
Тарвагатайн нуруу БЦГ
3 нурууны БЦГ 7 Тосонцэнгэл
2 Их Богд уулын 4 Баянхонгор аймаг,
Их Богд уул БЦГ
4 БЦГ 8 Баянхонгор
Аймгийн байгаль орчин, аялал жуулчлалын газар хариуцдаг газрууд
4
1 Архангай аймаг Булган уул ДГ
9
5
Бурхан буудай БНГ
Говь-Алтай 0
2
аймаг 5
Лхачинвандад БНГ
1
5
Их нарт БНГ
2
Дорноговь 5
3 Сүйхэнт ДГ
аймаг 3
5
Эргэлийн зоо БНГ
4
5
Загийн ус БНГ
5
4 Дундговь аймаг
5
Их газрын чулуу БНГ
6
Говь-Алтай 5
5 Шарга БНГ
аймаг 7
5
6 Ховд аймаг Булган гол БНГ
8

5. 5
Урантогоо Тулга ДГ
9
6
7 Булган аймаг Ханжаргалант БНГ
0
6
Намнан уул БНГ
1