1. HUMANISTËT MË TË SHQUAR SHQIPTARË DHE VEPRAT E TYRE
Marin Barleti (rreth 1460 Shkodër - 1512-1513) ishte humanist i
shquar, historian, i pari autor i njohur dhe një nga më të mëdhenjtë e
letërsisë së vjetër shqiptare, teolog dhe prift katolik. Për jetën e tij
dihet fort pak. Fare i ri, më 1478, mori pjesë me armë në luftën
për rrethimin e parë nga i forcave osmane. Heroizmi i
bashkatdhetarëve i mbeti në sy e në mendje, derisa e përjetësoi në
veprat e tij historike kushtuar luftrave për të mbrojtur atdheun "nga
kujtimi i të cilit,- shkruan ai,- tani përtërihem si për mrekulli, por edhe
për të cilin s'mund të shkruaj pa lot në sy". Rënia e Shkodrës, që ishte
një nga kalatë e fundit të qëndresës shqiptare pas vdekjes së
Skënderbeut, e detyroi Barletin, si shumë të tjerë, të mërgonte në Venedik me 1504.
Këtu plotësoi kulturën e tij humaniste dhe u bë një njohës i thellë i letërsisë klasike dhe i gjuhës latine,
në të cilën shkruajti veprat e veta; filloi të japë leksione. Në mjedisin e të mërguarve të shumtë
shqiptarë, mjaft nga të cilët kishin qenë bashkëluftëtarë të Skënderbeut, fitoi njohuri të gjera për
epokën e heroit dhe luftën e madhe të popullit shqiptar për liri, të cilat i zgjeroi edhe me të dhënat e
literaturës.
Koncepti i lartë i Marin Barletit për historinë e vërteton atë si një mendimtar të shquar, tek i cili kleriku
zhduket prapa humanistit; historia për të ishte fryt i veprimit të njerëzve dhe jo të fuqive hyjnore.
Veprën e vet ai e mendonte si një përmendore që ia kushtonte luftës për liri të atdheut dhe popullit të
vet; ajo nuk do të kishte një funksion thjesht estetik, por do t'i
shërbente së vërtetës, si mësuese e jetës, që do t'i mësonte
njerëzit për «të hapur sytë e për të drejtuar si duhet punët e
njerëzimit. «Historia e Skënderbeut» e Barletit u bë burimi më i
rëndësishëm, nga ku patriotët shqiptarë mësonin historinë e
luftërave të lavdishme të popullit tonë nën udhëheqjen e
Skënderbeut dhe frymëzoheshin për përpjekjet e tyre për
shpëtimin dhe lirinë e Shqipërisë. Me librin e tij Marin Barleti
qëndron në fillimet e letërsisë shqiptare, e cila e nis udhën e saj
me një vepër të përmasave të mëdha. Kjo vepër është shkruar në
latinisht, që asokohe ishte gjuha e kulturës në Evropë, por ajo i
përket kulturës shqiptare, jo vetëm se është shkruar nga një
shqiptar, por se është bota shqiptare që i ka dhënë jetë këtij
argumenti madhështor të kulturës së hershme të këtij populli të
lashtë.

2. Marin Beçikemi (1468-1526) i lindur në Shkodër, ai studioi e dha mësim
në Raguzë të Dalmacisë, në Breshja të Italisë së Veriut, dhe u shqua si
Profesor i retorikës në Universitetin e Padovës. La shkrime të ndryshme në
gjuhën latine, shkrimet e tij u përdorën si tekste edhe në "Scuola degli
Albanesi",- ku për njëfarë kohe ishte dhe mësues. Me 1503 botoi
në Venedik një "Panegjitik" me interes për historinë e Shkodrës dhe për
dëshmitë që autori sjell mbi qëndresën e saj kundër osmanëve, në të dy
rrethimet e viteve 1474 e 1478. Këto ngjarje, ku të afërmit e tij morën
pjesë, ai i ka jetuar si fëmijë. Vepërza ka ndonjë të dhënë me interes edhe
për Skënderbeun, si edhe për historinë e mëparshme të Shkodrës. Autori është një stilist i zoti. Me
"Pangjirinkun" e tij Beçikemi, si edhe Dhimitër Frângu e Marin Barleti, u bëri jehonë përpjekjeve të
shqiptarëve për të hequr qafe zgjedhjen turke dhe u shërbeu atyre perpjekjeve.
Dhimitër Frângu lindi në qytetin e Drishtit më 1443 afër Shkodre; vdiq më 1525, në moshën 82
vjeçare. U shkollua si klerik katolik, profesion që e ushtronte gjatë gjithë jetës së tij. Dh. Frângu u
lidh ngushtë me heroin shqiptar Skënderbeun dhe e shoqëroi atë në udhëtimin që bëri gjatë vitit
1466-1467 në Romë e në Napoli, që në moshën 16-vjeçare u vu në shërbim të tij. Dhimitër
Frângu qé kushëri nga nëna me dukët e Drishtit, me Pal A. Engjëllin arqipeshkev i Durrësit (14171469), prelat kishtar, humanist i shquar dhe krahu i djathtë e bashkëpunëtor e diplomat i
Skenderbeut, me vllaun e tij Pjetër A. Engjëllin (1443-1512), një ndër kapedanët e sprovuar të
Heroit. Duhej të ishte në marrdhënie me Barletin, ndofta edhe me Marin Beçikemin, që jetonin
edhe ato në atë kohë në Venedik.
Të vetmen vepër që shkroi, ai ia kushtoi figurës së Skënderbeut “Komentar për punët e osmanëve dhe të
zotit Gjergj Skënderbeut, princi i Epirit. Dëshmitar i ngjarjeve të mëdha që përjetoi populli shqiptar në
luftrat kundër pushtuesve osmanë në shek. XV, njeri i mbruajtur me kulturën humaniste, Dhimitër
Frangu na paraqitet me veprën e tij si një historian i aftë, me origjinalitetin e tij, i saktë në datime e
vende ngjarjesh, me një stil të pëlqyeshëm, me mendime e shprehje të qarta dhe terheqëse për lexuesin
shqiptar dhe të huaj. Biri i Pjetër Engjëllit, Pali, i lindur në Venedik, ma vonë shuguruar prift, njeri me
kulturë humaniste, autor i disa librave fetarë, qe emëruar famullitar në Briana, ku do të zëvendsonte
kushëririn e tij Dhimiter Frangun pas vdekjes së tij, më 1525. Në Briana ai gjeti dorëshkrimin latinisht të
Dhimitër Frangut, e përktheu në italisht dhe e botoi në Venedik më 1539 nën këtë titull: "Comentario de
le cose de' Turchi, et del S. Georgio Scanderbeg, principe d' Epyro" (Komentar i të bëmave të Turqve dhe
i Z. Gjergj Skanderbegut, princ i Epirit). Vepra u botua pa emër të autorit, nuk dihet perse, dhe pa vend
botimi (dihet se në Venedik), Në gjuhën italiane ajo qe ribotuar më 1540, 1541, 1545 etj. Ajo u ribotua
së bashku me veprën "Dell' assedio di Scutari" (Mbi rrethimin e Shkodrës) të Marin Barletit dhe në
permbledhjen e Francesco Sansovino-s më 1564 etj. Në mesin e shekullit XVI ajo u përkthye e u botua
edhe në frëngjisht (Paris, 1544) dhe në anglisht (Londër, 1562). Është një vepër me theks të fortë
patriotik, që njohu 17 ribotime në Itali, pra një sukses të ndjeshëm, duke u përkthyer edhe në frëngjisht,
anglisht e rumanisht më vonë.[1] Duke menduar se dorëshkrimi i Dhimiter Frangut është krijuar pas
daljes në dritë të veprës madhore të Marin Barletit për Skenderbeun (1508-1510), disa studiues të

3. pathelluar kanë menduar se vepra e Dh. Frangut është një permbledhje e shkurtër e veprës barletiane,
po në fakt vepra e Dh. Frangut ka merita të veçanta si vepër origjinale, me të dhëna të reja, me datime
më të sakëta, me një qendrim më realist në pershkrimin e betejave dhe të numrit të pjesëmarrsve në to
etj. Pra ajo konsiderohet një burim autentik i pavarur. Dh. Frangu na e jep të saktë daten e kthimit të
Skenderbeut në Krujë, daten e vdekjes së Heroit, 17 janar 1468 (jo 1467!). Është për të ardhur keq se
vepra e Dhimiter Frangut nuk është përkthyer shqip. Më 1992 atë e përktheu studiuesi i palodhur
shkodran Zef. M. Harapi, po ajo mbeti dorëshkrim. Në Buletinin e Institutit Pedagogjik Shkodër më 1967
dhe 1968 janë përkthyer e botuar vetem fragmente
Gjon Gazulli (Mendohet të jetë nga Mirdita,
ose Zadrima e Shkodrës, 1400 - Republika e Raguzës, 19 shkurt 1465)
prift shqiptar dominikan, humanist, matematikan, astronom ndër më
të shquarit të kohës (njihet edhe si Gjon Gazuli, Gjin Gazulli dhe Johan
Gazuli) ishte diplomat në shërbim të Skënderbeut e ambasador i tij në
Raguzë. Gjoni ishte vëllau i Pal Gazullit dhe Andrea Gazullit. Në
dokumentet e kohës : "Johannes Gini Gazulo, artium doctor,
astronomus praeclarissimus" (Gjon Gjin Gazulli, doktor i shkencave
dhe astronom shumë i çmuar) që edhe profesor i Universitetit Al'Bo'
të Padovës, ku sot gjindet fakulteti i juridikut.
Gjon Gàzulli ka qenë një ndër figurat më të shquara të shkencës
europiane të shekullit të XV. Veprimtaria e tij shtrihet në atë hark
kohor që lidh dy prej epokave më në shenjë të kohës: humanizmit dhe Rilindjes Europiane. Duke marrë
parasysh shtrirjen e veprimtarisë së tij: astronomi, matematikë, fizikë, filozofi, diplomaci, arte, mund të
thuhet pa frikë se ai ka qenë një enciklopedi e kohës së vet. Padyshim, dy degët ky ai shkelqeu ma
shumë janë astronomia dhe diplomacia. Që të mund të hidhet dritë mbi jetën dhe vepren e tij, është e
domosdoshme të gjurmohen arkivat e kohës: të Padovës, të Budapestit, të Venecias, e sidomos të
Raguzës (Dubrovniku i sotem – ku ai jetoi e punoi më gjatë). Janë veçanërisht me vlerë seritë e
mëposhtme arkivore: Diversa Notarie; Acta Consilii Rogatorum; Acta Consilii Minoris; Lettere et
commissione Levantis; Testamenta Notarile etj.
Aleksi Andrea (Durrsaku, 1425-1505) lindi në Durrës, ishte veprues i zellshëm në arkitekturë,
njëherësh ishte piktor dhe skulptor që la gjurmë në kohën e rilindjes dalmatine. Karakteristikë e
Aleksi Andreas ishte që në punimet e tia, shënonte mbishkrimin në të cilin shkruhej origjina e tij.
Që në rini shkoi në Split të Dalmacisë dhe aty studioi pranë skulptorit Mark Troja.
Është autor i statujave të lozhës së tregtareve në Ankonë të Italisë, i 1454 afreskeve në një kishe të
ishullit Arabe të Dalmacisë. Kryevepra e tij mbahet Pagëzimorja e Trogirit.
Punoi:
Exhitah Vasija
XIA