1. Przeciwdziałanie sytuacjom trudnym w instytucjach resocjalizacyjnych
Możliwości przeciwdziałania oraz rozwiązywania sytuacji trudnych (negatywnych) w
instytucjach resocjalizacyjnych dla nieletnich, otwartych i izolacyjnych. Wskaż różnice oraz
możliwe do uzyskania efekty w każdej z tych instytucji. Weź pod uwagę :ucieczki,
autoagresję, środki psychoaktywne, agresję w stosunku do innych.
Punktem wyjścia w moich rozważaniach będzie opisanie w/w sytuacji trudnych. Zacznę
od ucieczek. Jest to jedna z wielu sytuacji zdarzających się zarówno w placówkach otwartych
jak i izolacyjnych. Oczywiste jest, że łatwiej jest jej dokonać będąc w placówce otwartej co
wcale nie oznacza, że zdarza się to częściej w ośrodkach tego typu. Niewątpliwie jest to
sytuacja trudna, bywa że nieletni uciekają z ośrodków wychowawczych już po kilku
godzinach od przybycia na miejsce a jeśli w ciągu 8 tygodni nie powrócą są automatycznie
skreślani z listy osób przebywających w ośrodku. Odbiera to personelowi szansę na
rozpoczęcie jakichkolwiek działań resocjalizacyjnych, a gdy ucieczka zdarzy się po dłuższym
okresie pobytu w ośrodku oznacza nieskuteczność dotychczasowych działań i burzy pewien
ustalony porządek oddziaływań. Podobnie jest z ucieczkami z placówek izolacyjnych,
również rzutuje to na pracę z nieletnim.
Kolejną sytuacją trudną jest autoagresja. Według wikipedii autoagresja to „działanie
mające na celu spowodowanie sobie psychicznej albo fizycznej szkody”. Wyróżnione są tam
dodatkowo rodzaje autoagresji bezpośrednią, gdy „dochodzi do samookaleczenie lub
samooskarżania” i pośrednią, gdy „jednostka prowokuje i poddaje się agresji innych” oraz
werbalną - „polega na zaniżaniu samooceny, krytykę siebie i swojego zachowania” i
niewerbalną – „to samookaleczenia, uszkadzanie ciała”.
Środki psychoaktywne a właściwie zażywanie ich przez nieletnich przebywających w
danej placówce to następna sytuacja trudna. Jak twierdzi M. Ciosek w pozycji „Człowiek w
obliczu izolacji więziennej”1
środki odurzające szybko generują osobowość nieletniego i
uzależniają do tego stopnia, że samodzielne wyjście z nałogu jest prawie niemożliwe. Jest to o
tyle niebezpieczne, że dzieje się to bez wiedzy personelu placówki i dowodzi istnienia w
placówce tzw. „drugiego życia”.
I wreszcie jeden z najpowszechniejszych moim zdaniem problemów a mianowicie
agresja wobec innych ludzi (innych nieletnich lub personelu placówki). Jak mówi M. Ciosek
1
M. Ciosek, Człowiek w obliczu izolacji więziennej, Wydawnictwo Archidiecezji Gdańskiej, Gdańsk 1996

2. jest to „zachowanie intencjonalnie wrogie, destrukcyjne, przynoszące szkodę a skierowane
przeciwko ludziom lub rzeczom (…)”.2
W pracy resocjalizacyjnej bardzo ważna jest diagnoza. Postawienie prawidłowej
diagnozy jest niezbędna do rozpoczęcia planowania jakichkolwiek działań resocjalizacyjnych.
Kolejnym etapem jest stworzenie Indywidualnego Programu Resocjalizacji nieletniego.
Zawiera się w nim sposoby i metody oddziaływań dostosowane do specyficznych cech
osobowości nieletniego. Dzisiejsza nauka proponuje wiele sposobów i metod oddziaływań
resocjalizacyjnych, mają one nie tylko pomóc dziecku powrócić do społeczeństwa i
prawidłowo w nim funkcjonować, ale również zapobiegać pewnym sytuacjom trudnym
mogącym pojawić się w placówkach zarówno izolacyjnych jak i otwartych.
Najpowszechniejszymi sposobami oddziaływań są mówiąc terapie indywidualne
(indywidualny kontakt z nieletnim) i terapie grupowe (praca w grupie, kształtowanie pewnych
postaw wobec innych, integracja itp.). W obydwu przypadkach stosuje się dodatkowo
konkretne metody działań. Na początku chciałabym umieścić psychoanalizę, gdyż uważam,
że jest to bardzo często stosowana metoda (a jeśli nie jest to powinna być). Zawiera się ona w
psychodynamicznym podejściu korekcyjnym, w którym K. Pospiszyl opisuje zaburzenia jako
deficyty w relacjach interpersonalnych prowadzące do zaburzeń osobowości przez
niezaspokojenie potrzeb psychicznych, zaburzenia równowagi procesów emocjonalnych. W
pracy resocjalizacyjnej ważne jest więc zaspokojenie pewnych potrzeb nieletniego,
wyrównanie deficytów emocjonalnych. Wymaga to od wychowanka dużego zaangażowania i
otwarcia się, oraz umiejętności opisu własnych uczyć, przeżyć, zachowań. Bardzo ważne jest,
aby po takich oddziaływaniach nie pozostawić wychowanka samego ze swoimi
przemyśleniami, istnieje bowiem ryzyko, że doprowadzimy go do pewnej skrajnej sytuacji, z
którą ciężko będzie mu sobie poradzić. W obrębie tego podejścia zawiera się również metoda
kryzysu emocjonalnego A. Aichhorna, którą bliżej opisuje K. Pospiszyl w „Resocjalizacji”3
.
Krótko mówiąc, polega to na doprowadzeniu nieletniego do pewnego rodzaju kryzysu,
mającego spowodować u niego analizę pewnych uczuć, zachowań. Istnieje ryzyko, że
wychowanek nie będzie w stanie wyjść z tego kryzysu, szczególnym zagrożeniem jest to w
sytuacji gdy wychowanek ma kontakt z terapeutą tylko w czasie trwania terapii, w związku z
czym nieletni przebywający w zakładach poprawczych są bardziej na to narażeni. Ważne
wtedy jest, aby dać dziecku narzędzia potrzebne do rozładowania pewnego rodzaju napięcia
2
M. Ciosek op.cit.
3
K. Pospiszyl, Resocjalizacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007

3. jakie się wytworzyło, do wyjścia z tego kryzysu w sposób społecznie akceptowany, może to
pomóc uniknąć wyróżnionych na początku sytuacji trudnych lub rozwiązać je.
M. Konopczyński w swojej książce „Twórcza resocjalizacja. Wybrane metody pomocy
dzieciom i młodzieży” 4
podaje wiele metod oddziaływania resocjalizacyjnego poprzez
rozwijanie twórczości i kreatywnych postaw wychowanka. Pierwszą z nich są zajęcia
sportowe. „Ruch jako środek wychowawczy jest potężnym czynnikiem stymulującym, tj.
pobudzającym dynamikę rozwojową, kształtującym osobowość. Nie mniej ważny jest aspekt
zabaw i ćwiczeń ruchowych. Poprzez rozszerzanie form i czynności ruchowych oraz
nabieranie wprawy, wychowanek lepiej adaptuje się do życia, zdobywa wiarę we własne
możliwości, pokonuje obawę i wewnętrzne opory, cieszy się osiągnięciami. W kontaktach z
rówieśnikami uczy się oceniać własne siły, przystosowywać się do życia społecznego.
Wyżycie się ruchowe przynosi emocje i radość. „5
Ten obszerny cytat mówi właściwie
wszystko. Dziecko aktywne ruchowo ma okazję wyzwolić pewne emocje, nabyć nowe
umiejętności, jest to bardzo pomocne w przypadku agresji wobec innych osób. Wychowanek
może poprzez ruch w pewnym stopniu wyzbyć się negatywnych emocji i rozładować
napięcie. Zajęcia sportowe pomagają również w nawiązaniu więzi z wychowawcą i innymi
wychowankami. Może to pomóc uniknąć innych sytuacji trudnych i pomóc w całym procesie
resocjalizacji.
Zajęcia plastyczne to kolejna z proponowanych metod. Postrzeganie plastyczne ma
pobudzić w wychowanku pewne przeżycia, zmusić go do refleksji, do przeżywania wartości.
Dzięki rysunkowi mogą oni wyrazić siebie swoje uczucia, głęboko skrywane bóle, lęki a
jednocześnie nie muszą o tym mówić. Jest to dla nich łatwiejsza forma wyrażania uczuć.
Ważne jest tu wspólne omówienie przez grupę wszystkich rysunków, pomaga to przełamać
barierę, opór emocjonalny, który może się pojawić u niektórych wychowanków.
Muzykoterapia jest to jedna z najstarszych form oddziaływania na człowieka. „Muzyka i
kontakty z nią są ważnym czynnikiem rozwoju uczuć osobistych, społecznych, rozwoju
postaw moralnych. Muzyka działa bardziej bezpośrednio, silniej emocjonalnie i dynamiczniej
niż pozostałe sztuki, odgrywa rolę nośnika uczuciowego lub podłoża, w które osoba
4
M. Konopczyński, Twórcza Resocjalizacja. Wybrane metody pomocy dzieciom i młodzież, MEN, Warszawa
1996
5
M. Konopczyński, op.cit

4. odbierająca muzykę wpisuje własne emocje i uczucie.”6
Ten rodzaj terapii pozwala na
uwolnienie pewnych uczuć, emocji, wyciszenie i uspokojenie.
Zajęcia teatralne. Wg teorii Goffmana7
, każdy człowiek gra w „teatrze życia”. Przez całe
swoje życie odgrywamy pewne role (matki, ojca itp.). Naszym reżyserem są osoby oceniające
wypełnianie przez nas tych ról (szef, rodzice), jeśli spełniamy ich oczekiwania, wówczas
gramy naszą rolę prawidłowo. Bywa jednak tak, że jeden człowiek może mieć do zagrania
więcej niż jedną rolę co może doprowadzić do różnych napięć, konfliktów. W ciągu naszego
życia, każdy z nas pragnie wypróbować się w różnych rolach, ale nie zawsze ma ku temu
okazję. Dlatego właśnie tak ważną rolę w pracy z nieletnimi może odegrać teatr. Zmusza się
w ten sposób wychowanków do wejrzenia w siebie, ma to na celu wzbogacenie ich wiedzy o
świecie i o sobie, kształtowanie norm moralnych, rozwijanie wyobraźni, wyzwalanie ambicji
twórczych (wychowankowie sami decydują o kreacji roli i sami są odbiorcami), doznawanie
estetycznych wrażeń. Uważam, że może być to bardzo ciekawą i przyjemną formą pracy z
nieletnimi, ale przede wszystkim pomocną w różnych sytuacjach.
Socjodrama i psychodrama. Są to formy terapii grupowych. Socjodrama ma za zadanie
nauczyć jej uczestników społecznego przyswajania norm wymaganych przez członków
zespołu. Wytwarza się poczucie przynależności do grupy, która ma podobne problemy i
dolegliwości. W centrum zainteresowania znajduje się grupa. Uczestnicy odgrywają role
wyznaczone przez terapeutę, mają szansę zastanowić się nad swoimi zachowaniami i
skorygować je, nie będąc jednocześnie narażonymi na konsekwencje spotykane w
prawdziwym życiu. Ważne jest tworzenie się kontaktów interpersonalnych. Psychodrama jest
to odtwarzanie konfliktów w formie dramatycznej. Ta forma skupia się bardziej na
osobowości poszczególnych członków grupy. Najczęściej tworzy się jakąś grupę, a nie jak w
przypadku socjodramy korzysta z grup już istniejących.
Bardzo ciekawą formą pracy związanej również z teatrem jest Scena Coda. Opiera się
ona na realizacji dwóch zadań : prowadzeniu warsztatów teatralnych (z udziałem aktorów,
reżysera, psychologów terapeutów i wychowanków) i tworzeniu profesjonalnych
przedstawień z wykorzystaniem umiejętności nabytych podczas warsztatów oraz
zawierających fragmenty z życiorysów młodzieży. Uczestnicy Sceny Coda uczą się kreować
pewne role społeczne, odkrywają siebie, uczą się wychodzenia poza schematy, panowania
6
M. Konopczyński, op.cit
7
E. Goffman, Człowiek w teatrze życia codziennego, PIW, Warszawa 1981

5. nad swoimi reakcjami, pewnej tolerancji emocjonalnej. W ogóle teatr jest dla nich jakby
przekaźnikiem ich własnych przeżyć, uczuć jak się później okazuje takich samych jakie mają
inni ludzie. Granie daje im szansę bysia kimś innym, kimś kim w codziennym życiu nie
mogliby być, lub bycia sobą bez żadnych konsekwencji.
W celu przeciwdziałania sytuacjom trudnym lub rozwiązywania ich konieczna jest
edukacja. Jest ona nieodłącznym elementem resocjalizacji. I nie tylko edukacja jako stricte
nauka, ale również jako uświadamianie chociażby w temacie uzależnień ale nie tylko.
Bardzo ważne jest też ujęcie w działaniach czynnika rodzinnego, który często ma
znaczący wpływ na zaburzenia występujące u wychowanka a więc i na ewentualne
pojawienie się sytuacji trudnych. Konieczna jest jednoczesna praca z wychowankiem i z jego
środowiskiem rodzinnym. Prowadzenie terapii rodzinnych, treningów rodzicielskich itp.
Jak już wspomniałam, w zasadzie wszystkie te metody mogą być stosowane zarówno w
instytucjach otwartych jak i izolacyjnych. Jednak ich efektywność oraz zakres ich stosowania
może się nieco różnić. Resocjalizacja, jest to pomoc w powrocie do życia w społeczeństwie
jednak, znacznie trudniej jest do tego doprowadzić w warunkach izolacji. W instytucji pewnie
działania będzie łatwiej przeprowadzić i ich efekty mogą być większe, łatwiejsze w
osiągnięciu i bardziej zauważalne. Obydwa typy instytucji mają takie samo zadanie-
resocjalizację nieletnich. Jednak w instytucji izolacyjnej (zakład poprawczy) gdzie na jednego
wychowawcę przypada więcej wychowanków niż w instytucji otwartej oraz gdzie trafiają
nieletni w większym stopniu zdemoralizowani jest to na pewno nieco trudniejsze. W
instytucji otwartej łatwiejszy jest indywidualny kontakt z wychowankiem. Jednak nie ulega
wątpliwości, że obydwa typy instytucji zmagają się z takimi samymi sytuacjami trudnymi i
mogą sobie tak samo z nimi radzić chociaż z różnymi skutkami.
Bibliografia
1. Ciosek Mieczysław, Człowiek w obliczy izolacji więziennej, Wydawnictwo Archidiecezji Gdańskiej,
Gdańsk 1996
2. Goffman Erving, Człowiek w teatrze życia codziennego, PIW, Warszawa 1981
3. Konopczyński Marek, Twórcza resocjalizacja. Wybrane metody pomocy dzieciom i młodzieży, MEN,
Warszawa 1996
4. Pospiszyl Kazimierz, Resocjalizacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007
5. Pospiszyl Kazimierz, Resocjalizacja nieletnich, Doświadczenia i koncepcje, Redakcja naukowa,
Warszawa 1990
6. www.wikipedia.pl