nga lenda e kimis

2. KLORI
OKSIGJENI
SULFURI
AZOTI
FOSFORI
KARBONI

3.  Klori është element kimik i cili sëbashku me Jodin (I),
Bromin (Br), Astasin (At) dhe Flourin (F) bëjnë pjesë në
grupin e 17-të të sistemit periodik duke u identifikuar
edhe si substanca (lat.) halogjene që do të thotë
(sq.) kripëformues. Klori në nivelin e jashtëm energjetik
ka 7 elektrone të cilat paraqesin edhe valencën e tij.
Klori formon jone negative kur bashkohet me atomet
e elementeve të tjera dhe arrinë konfiguracionin
stabil sikurse të gazrave fisnike me elektrone në nivelin
e jashtëm energjetik. Klori si element halogjen me
metale formon konponime jonike, ndërsa me
jometale formon konponime me lidhje kovalente.
Klori në temperaturë të zakonshme gjindet si element
dy atomik Cl2.

4.  Klori është element halogjen
(kripëformues) më i përhapuri në
korën e Tokës. Meqënese klori është
shumë aktiv ai nuk mund të gjindet në
natyrë si substancë elementare por
vetëm si komponim. Ai gjithashtu
gjindet edhe në disa liqene të
njelmëta duke ndihmuar në formimin
e kripës së kuzhinës në reaksion me
natriumin (Na), sipas reaksionit kimik
Na + Cl → NaCl. Ai gjendet edhe në
fromë të mineraleve të halit ose të
kripës së gurit siç janë: NaCl, silvin, KCl,
silvinit NaCl, KCl, karnalit, MgCl2 pastaj
6H2O etj.

5.  Klori përfitohet në dy mënyra në
laborator dhe në industri. Klori
përfitohet edhe me oksidimin e acidit
klorhidrik (HCl), me dioksidin e
manganit (MnO2), permanganatin e
kaliumit (KMnO4), me dikromat kaliumit
(K2Cr2O7) etj. Në laborator klori
përfitohet sipas reaksionit: 4HCl +
MnO2 → MnCl2 + Cl2 + 2H2O Nga ana
tjetër me elektrolizën e tretësirës së
klorurit të natriumit, NaCl, ku përftohen
tri produkte kryesore: hidrogjeni, H2 që
reduktohet në katod (-), klori, Cl2 që
oksidohet në anodë (+), ndërsa
hidroksidi i natriumit NaOH mbetet në
tretësirë. Klori në industri përfitohet
sipas reaksionit kimik: 2NaCl + 2H20 →
2NaOH + Cl2 + H2

6.  Klori në kushte të zakonshme është
substancë me ngjyrë të verdhë në të
gjelbër ai është 2,5 herë më i rëndë sesa
ajri, ka erë dherëse ngulfatëse dhe është
shumë helmues. Tretet mirë në ujë dhe
formon tretësirën ujore të klorit që quhet
"ujë klori".

7.  Klori është element shumë reaktiv ai bashkëvepron
me metale, gjysmëmetale, jometale. Klori me
oksigjenin (O) formon disa lloje acidesh siç janë:
(Cl2O, Cl2O3, Cl2O3, Cl2O5) me valencë ose numër
oksidues +1, +3, +5, +7. Klori bashkëvepron
drejtëpërdrejtë me metale dhe formon kloruret
përkatëse si p.sh. kloruri i natriumit (KCl), kloruri i
magnezit (MgCl2), kloruri i aluminit (AlCl3) etj. Klori
bashkëvepron edhe me baza, por produktet e
reaktantëve varen kryekëput nga kushtet në të cilat
zhvillohet reaksioni qofshin ato natyrore apo
artificiale. Në të ftohtë klori bashkëvepron me
hidroksidin e natriumit (NaOH) duke përfituar
hipokloritin e natriumit sipas reaksionit: 2NaOH + Cl2
→ NaCl + NaOCl + H2O

8.  Klori gjen zbatim ne shumë fusha, Klori (Cl)
gjithashtu përdoret edhe për dezinfektimin e
ujit mirëpo vetëm kur bashkëvepron me
oksigjenin (O) sepse i vetëm në ujë ka veti
helmuese. Klori gjithashtu përdoret edhe në
industri si në ate të tekstilit për zbardhjen e
leshit, pastaj pë përfitimin e lëndëve plastike, të
pesticideve, të letrës, të helmeve kimike, p.sh
klori si helm për herë të parë u përdor në Luftën
e Parë Botërore nga gjermanët kundër
francezëve në pjesën e frontit Iperi më 22 prill
1915. Në këtë sulm u helmuan afër 15000
ushtarë francezë ku si pasojë vdiqën 5000 prej
tyre.

9.  Oksigjeni është element shumë i përhapur sa që pa të nuk mund
të paramendohet jeta. Kështu dy të tretat (diku reth 65%) e trupit
të njeriut përbëhet nga ky element i pazëvendësushëm. Këtë
element në trupin e njeriut e gjemë në formë të ujit.Oksigjeni
është gaz i cili nuk digjet por e ndihmon djegien. Oksigjeni së
bashku me hidrogjenin formojn ujin i cili është komponimi më i
përhapur në natyrë. Oksigjeni gjendet ne dy modifikime
alotropike si oksigjen i zakonshem (O2) dhe ozon (O3) Eshte
element halogjen i grupit 16 VIA te sistemit periodik. Është
jometal prandaj karakterizohet me veti te jometaleve.SHenja
kimike O ,numri atomik 8, masa atomike 16. GJindet i lire dhe i
lidhur .I lire gjindet ne ne ajer 21%.I lidhur gjindet ne
uje,toke,shkembinj,komponime organike dhe joorganike. Ky
element perfitohet ne laborator dhe ne industri .1.Perfitohet nese
bejme nxemjen e oksidit te zhives.2.Nese bejme nxemjen e
kloratit te kaliumit.VETITE:GAZ PA NGJYRE ,PA ERE , PA
NGJYRE,nuk digjet por e ndihmon djegien , eshte me i rende se
ajri prandaj gjindet ne shtresat e ulta te atmosferës ,tretet ne uje.
kompoimet e oksigjenit jan :oksidet,uji dhe peroksidi i hidrogjenit

10.  Oksigjeni eshte perberesi kryesor i ajrit. Bimet e
gjelberta e krijojn oksigjenin gjate procesit te
fotosintezes, ndersa njerzit dhe shtazet e
shfrytezojn ate gjate procesit te frymemarrjes
dhe e lirojn dioksidin e karbonit. Oksigjeni eshte
i nevojshem per fymemarrje, per zhytesit,
alpinistet, pilotet, perdoret ne mjeksi per ta
letesuar frymemarrjen e te te semureve,
perdoret si lende per ta ndihmuar djegien, si
oksidues per lende te djegshme raketash, ne
udhtimet kozmike. po ashtu oksigjeni perdoret
dhe tek njerzit te cilet kanë veshtirësi ne
frymarje dhe i'u jepet oksigjeni

11.  Nën temperatura normale dhe presioni, oksigjenit është në formën e një gaz dyatomik:
oksigjen, formula kimike O2. Ky është rasti i "oksigjenit në atmosferë.
 Molekula e ozonit (trioxygène) është një gaz metastable vendosur kryesisht në shtresat e
sipërme të atmosferës, ku ai kontribuon për të filtrimit të UV goditur tokë. Që nga viti
1970, përqendrimi i ozonit në ajër në nivel bazë u rrit për shkak të veprimtarive njerëzore.
Ozoni është prodhuar kryesisht nga dekompozimi gjatë ditëve të nxehta të oksideve të
azotit nga djegia e lëndëve djegëse fosile nën efektin e rrezeve diellore ultravjollcë.
Ozoni është shumë toksik dhe oxidizing.
 Në qoftë se oksigjeni është tani pothuajse e ajrit 21% (me volum), qymyrmbajtës, ai do
të kishte arritur në 30%. Kulmi i tij në përpjesëtim atmosferë në atë kohë për shkak të
zgjerimit masiv i pyjeve të ferns gjigante në Pangea dhe varrimit progresiv të produkteve
organike janë bërë depozitat e qymyrit.
 Shfaqja e fotosintezës nga datat Cyanobacteria prapa në eons të vjetra, dhe futi
oksigjenit në atmosferë prej rreth 1% (% pak) gjatë Precambrian.
 Është thelbësore për të ciklit të jetës: bimët photosynthetic oksigjenit lëshojnë përmes
fotosintezë, ndërsa frymëmarrje e kafshëve bimëve (dhe!) Konsumon. Për më tepër,
oksigjenit është një komponent thelbësor imolekulave që janë gjetur në të gjitha qeniet
e gjalla: amino acide, sheqerna, etj. trapi


12.  Oksigjeni është shumë elektronegativ.
Ajo dëshirë forma shumë komponimeve
jonik me metale (oksideve, hydroxides).
Ajo gjithashtu ka forma të komponimeve
ionocovalents me jo-metale
(p.sh. dioksidit të karbonit, trioxide
squfuri) dhe është një përbërës i shumë
klasa e molekulave organike, p.sh.,
Alkoolet (R-OH), R carbonyl -cho ose
R2CO dhe acidet carboxylic (R-COOH).

14.  Sufuri është një element kimik. Në trupin e njeriut paraqitet me
një përqindje prej afro 0,25%, sasi e cila ndodhet e shpërndarë
në proteina dhe një pjesë ndihmon në miksjen e gjakut. Është
gjithashtu shkaktari i erës së keqe të gazrave trupore, veëve të
prishura apo pellgjeve me ujë të ndjenur.Sulfuri gjendet me
shum se 30 modifikime alotropike po vetem dy jan me te
rendesishem sulfuri romboik dhe ai monoklinik Squfurit është
një element kimik në chalcogen familjes, simbol S dhe numrin
atomik 16.
 Ajo është një organizatë jo-multivalent metal, pa erë, pa shije
dhe të bollshme, nuk shpërndajë në ujë. Squfurit është i njohur
mirë si kristalet e verdhë dhe të gjendet në shumë minerale
(sulfide dhe sulfate) dhe madje edhe në formë amtare,
veçanërisht në regjionet vullkanike. Shumica e squfurit është
përdorur, megjithatë, me origjinë sedimentare.
 Ajo është një element thelbësor për të gjitha krijesat e gjalla
dhe kanë nevojë për disa amino acidet dhe kështu në shumë
proteina. Squfurit është përdorur kryesisht si pleh (sulfat) dhe
këpurdhëvrasës bimore (kundër myk pluhur), por gjithashtu
është përdorur gjerësisht në barut, laxatives,

16.  Kristal të squfurit natyrore Squfur Crystal Squfur pastrohet
 Ajo është një organizatë jo-dritë metali aspekt të verdhë të cilat mund të kombinohen
me hidrogjen të sulfide hidrogjeni është një gaz helmues që ka një erë karakteristike e
vezëve kalbur. Ajo digjet me një flakë blu që lëshon një erë të veçantë mbytës (dioksid
squfuri SO2). Squfurit është i patretshëm në ujë por është i tretshëm në (bi-) disulphide
karboni (CS2). Gjendja e oksidimit të squfurit më të zakonshme janë -2, 2, 4 dhe 6.
 Në të gjitha shtetet: allotropes të ngurta, të lëngshme dhe të gaztë squfur ka. Ne mund
të tregojnë se kristal squfurit është formuar unaza në 8 anëtarë: S8.
 Polimere të squfurit nitride pronave metalike edhe pse ato nuk përmbajnë atom metali,
prona ky kompleks ka gjithashtu elektrike dhe optike të rralla.
 Squfuri jokristalor ose "plastike" mund të prodhohen nga ftohje të shpejtë të squfurit
kulluar. X-Studimet rreze tregojnë se forma jokristalor përbëhet nga një strukturë spiral me
tetë atomet squfur për të kthehet.
 Squfuri mund të merret në dy forma të kristaltë: octahedra orthorhombic, ose në prisms
monoclinic, forma orthorhombic është më i qëndrueshëm në temperatura të
zakonshëm. SHenja kimike :S, numri atomik 16 masa atomike 32 .GJindet i lire dhe i lidhur
i lire gjindet ne afersi te vullkaneve kurse i lidhur gjindet ne forme te disa komponimeve a
ato komponime jane ne forme te xeheve :PIRITI-FeS2,sfalerit-ZnS,GALENITI -
PbS,CaSO4x2H20-GIPSI KRIPE,SULFATI I BARIUMIT-BaSO4.Sulfuri prej tokes nxirret me
metoden e frashit me ane te gypit me piston .Ky ndryshe quhet lulja e sulfurit e pater
99,6%.GJindet ne tri forma alotropike :sulfuri rombik,sulfuri prizmatik,sulfuri amorfe. Sulfuri
eshte substance e ngurte me ngjyre te verdhe nuk tretet por mire tretet ne disulfurine
karbonit .Eshte jometal.Eshte helmues .Perdoret ne industri ne degen e bujqesise si
pesticid kunder demtuesve te pemeve kurse ne mjekesi perdoret per prodhimin e
barnave kunder semundjes se lekures zgjebes.

17.  Squfuri elementar përdoret për vullkanizim
të gomave dhe për prodhim të barutit,
shkrepësave dhe pigmenteve minerale. Në
bujqësi përdoret si fungicid, ndërsa në
mjekësi për përfitimin e barërave. Përdoret
edhe për përfitim industrial të shumë
komponimeve të tij, sic janë: dioksidi i
squfurit, acidi sulfurik, disulfuri i karbonit,po
ashtu sulfuri perdoret edhe per pergaditjen
e preparateve ne mjeksi per sherimin e
lekures

18. Azoti është element kryesor
në përbërjen i ajrit. Në
përbërjen e trupit të njeriut,
azoti merrë pjesë me 3%
dhe është kryesisht si
element kryesor i ndërtimeit
të muskujve.

20.  Lidhjet e Azotit [Nitrogjenit] sikurse salpeter ishin të njohura edhe ne
kohen e lashtë. Kimistët e njihnin acidin e salpetërit si "aqua fortis".
Perbërja e acidit të salpetërit dhe acidit të kripës ishte e njohur nën
emrin "aqua regia", uji i mbretit, sepse ishte ne gjendje për ta shkrirë
edhe arin. Zbulimi i vetë elementit kthehet në kohën e Daniel
Rutherfordit në 1772. Ai e quante "noxious air", ajër dëmtues, sepse
zjarri ndalej në të. Edhe p.sh. emërimi i Azotit ne gjuhë holandeze
tregon te fakti se nëse një gjallesë do të gjindet ne të njejtën
hapësirë/vënd ku ka vetëm Azot, do të vdiste. Rreth kësaj kohe
edhe Carl Wilhelm Scheele, Henry Cavendish en Joseph Priestley
studijonin Azotin nën emrin "ajër i djegur" dhe "ajër
i deflogistizuar".shenja kimike n , numri atomik 7 , masa atomike 12.
Perfitimi i Azotit ne industri behët ne dy menyra. Sipas menyres se
parë Azoti perfitohet nese bejmë nxemjen e nitritit te amonit
NH4NO2 . Sipas menyres se dytë Azoti perfitohet nese bejmë
sintezen e komponimeve qe kanë azot me hidrogjen..
 Në ajër gjindet i lirë, në formë molekulash dyatomëshe. Azoti në ajër
gjindet në sasi 78,1% të pjesmarrjes vëllimore. I lidhur gjindet ne
formë te komponimeve jo-organike ku komponimi i tij jo-organik më i
rendësishem shalitra e kilit NANO3. Dhe në formë te komponimeve
organike si proteinat; acidet nukleike, aminat dhe aminacidet.
 Bimët, për t'u zhvilluar normalisht, duhet të shfrytëzojn disa elemente
të domosdoshme. Prej tyre më të rëndesishme janë: azoti, fosfori
dhe kaliumi.

21.  amoniaku është komponim i azotit i cili në natyrë
gjindet ne gazrat e vullkanëve dhe ne ato vende ku
bëhët shpartallimi i substancave organike. Perfitohet:
nëse ne klorurin e amonit veprojmë me baza te
forta. 2. sipas menyres se dytë perfitohet nëse bëjmë
sintezen e azotit me hidrogjen. Amoniaku është gaz
pa ngjyre me ere karakteristike ne atmosfere me
amoniak na lotojnë sytë. Tretet në ujë dhe formon
acidin nitrik. Perdoret në industri per mbushjen e
motorëve te frigoriferave. Prej amoniakut fitohen
plehërat artificiale. ACIDI NITRIK HNO3 në natyre nuk
gjindet por perfitohet ne industri nese ne dioksidin e
azotit veprohet me ujë. Acidi është substancë e
lengtë pa ngjyre me ere karakteristike me shije të
thartë ku e vertetojmë me leter te lakmusit i tretshem
ne une. Perdoret në industri per perfitimin e
substancave te ndryshme.

22.  Fosfori eshte elemente i cili ne natyre gjendet i lire.Ai gjendet ne formen te tri
modifikimeve alotropike fosfori i bardhe fosfori i kuq fosfori i zi,fosfori eshte elemente i cili
ne natyre gjendet i lire. Fosfori i bardh esht shum i helmueshem,avuj t fosforit nese ndikoj
ne frymarrjen e njeriut dhe mund te vdes.Fosforin e kuq nese e nxejm ne temperatura
shum te larta edhe e ftohim shpejt formohet fosfori i bardh . Acidi fosforik esht nje nder
acidet me te rendesishme pas acidi sulfurik me se shpeshti te minerali i fosforitit.Acidi
fosforik ne industri perfitohet me bashkveprimin e acidit sulfurik edhe minerralet e
fosforitit.sa3(po4).Acidi fosforik ne temperatura te larta esht substance kristalore dhe
shkrihet ne 42 c,trete ne uj leht.Acidi fosforik esht acid tre bazik ose treopotnik (permban
3 atome te H NE MOLEKULE.p:sh me natrium formon tri lloje kriperash ,dihidrogjen fosfati i
natriumit.hidrogjen fosfati i natriumit dhe fosfati i natriumit.fosfori ben pjes ne gr:biogjen
dhe esht i nevojshme per qeniet e gjalla. Fosfori esht i nevojshem per zhvillimin e bimeve
sidomos ne kohen e lulzimit nesa ato nuk kan fosfor ato bien para se te piqen , dhe nuk
permbajn as karbohidrate e as proteina .Fosfor permbajne dhembet edhe eshtrat
kurrizore. Fosfori ne natyr nuk egziston ne gjendje elementare por ne form te
komponimeve te shumta.Minerali me i njohur eshte fosfori.Edhe fosfori esht i rendesishem
per jeten e bimeve keshtu qe duhet te shtuhet ne tok ne form te disa komponimeve si
pleh mineral.Rreth 1% te mases se trupit te njeriut perben fosfori ne form te
komponimevete ndryshme. Fosfori eshte jometal,qe ne kushte standarde esht ne
gjendje te ngurt agregate.Ne varsi te menyres se lidhjes se atomeve te fosforit ne mes
vete,ai mun te egzistoi ne tri forma.

24.  Karboni është një element kimik i tabelës periodike që
ka simbolin kimik C dhe numër atomik 6. Është një
jometal katërvalent. Atomi i karbonit është në gjendje të
lirë ose si pjesë përbërëse e komponimeve të tij
karbonateve. Mund të shfaqet në tri forma hibridizimi si:
sp³,sp² dhe sp.
Karboni sp (formë ekzotike e cila për mometin merret
vetëm në laborator nëpermjet disa teknikave të
sofistikuara fizike me breza molekulare supersonike)
Karboni gjendet ne te gjithë botën organike dhe është
baza e kimisë organike. Ky jometal mund te lidhet me
veten dhe me shumë elemente të tjerë (formon mbi 10
milion përberje). Kur lidhet me oksigjenin
formon dioksidin e karbonit i cili është jetesor per rritjen e
bimëve. Me hidrogjenin formon hidrokarburet të cilat
janë të domosdoshme për industrinë. Me oksigjenin dhe
hidrogjenin formon disa përberje mes të cilave acidet
yndyror thelbesore për jetën dhe esteret te cilat i japin
shije shume frutave.

26. Katër alotropet e
karbonit jane: karboni
ammorf, diamanti, grafiti
dhe fulereni.

27.  Karboni amorf, në formen e tij amorfe
karboni është kryesiht grafit por nuk ruan
strukturen kristalore. Është i pranishem si
pluhur që formon përbërësit kryesor të
substancave si karboni dhe bloza.

28.  Diamanti, në trysni shume të larte karboni
formon diamantin, ku një atom është i lidhur
me ketër të tjerë. Diamantet kanë të njëjtën
strukturë kubike si silici dhe germaniumi dhe
falë forcës së lidhjes kimike karbon-karbon
është së bashku me nitrurin
e borit substanca më e fortë përsa i përket
rezistencës. Tranzicioni i grafitit në
temperaturë ambienti është aq i
ngadalshëm sa nuk vihet re. Në kushte të
caktuara, karboni, kristalizohet si Lonsdaleit,
një formë e njgjajshme me diamantin por
me strukturë hekzagonale.