11. • Ֆոսֆորը բնության մեջ տարածված քիմիական տարր է.
երկրակեղևում տարածվածությամբ զբաղեցնում է 13-րդ տեղը:
Առաջացնում է ապատիտների և ֆոսֆորիտների խոշոր
կուտակումներ, որոնք ֆոսֆորի և նրա միացությունների ստացման
հումքն են: Հայտնի է ֆոսֆորի ավելի քան 180 միներալ
(հիմնականում՝ ֆոսֆատներ):
• Ֆոսֆորը տարբեր պայմաններում դրսևորում է տարբեր՝
օքսիդացնող կամ վերականգնող հատկություններ: Առաջացնում է
մի շարք տարաձևություններ (ալոտրոպ ձևափոխություններ),
որոնք միմյանցից տարբերվում են մոլեկուլում ատոմների թվով և
նյութի բյուրեղական ցանցի կառուցվածքով:
• Սպիտակ ֆոսֆորը բնորոշ հոտով, անգույն, մոմանման, թունավոր
նյութ է, ստացվում է ֆոսֆորի գոլորշիները սառեցնելիս: Հալման
ջերմաստիճանը 44,1օC է, եռմանը՝ 280,5օC: Օդում (40օC)
ինքնաբռնկվում է (պահում են ջրի տակ): Տաքացնելիս (250–300օC)
դանդաղ փոխարկվում է կարմիր ֆոսֆորի: Վերջինս առաջացնում է
բյուրեղական մի քանի ձևափոխություններ: Մթության մեջ կարմիր
ֆոսֆորը չի լուսարձակում և գրեթե թունավոր չէ: Սպիտակ
ֆոսֆորը ճնշման տակ (մոտ 15 հզ. մթն) տաքացնելիս (200–220օC)
փոխարկվում է սև ֆոսֆորի (նման է գրաֆիտին, կիսահաղորդիչ է):
12. • Ֆոսֆորը բնության մեջ տարածված քիմիական տարր է.
երկրակեղևում տարածվածությամբ զբաղեցնում է 13-րդ տեղը:
Առաջացնում է ապատիտների և ֆոսֆորիտների խոշոր
կուտակումներ, որոնք ֆոսֆորի և նրա միացությունների ստացման
հումքն են: Հայտնի է ֆոսֆորի ավելի քան 180 միներալ
(հիմնականում՝ ֆոսֆատներ):
• Ֆոսֆորը տարբեր պայմաններում դրսևորում է տարբեր՝
օքսիդացնող կամ վերականգնող հատկություններ: Առաջացնում է
մի շարք տարաձևություններ (ալոտրոպ ձևափոխություններ),
որոնք միմյանցից տարբերվում են մոլեկուլում ատոմների թվով և
նյութի բյուրեղական ցանցի կառուցվածքով:
• Սպիտակ ֆոսֆորը բնորոշ հոտով, անգույն, մոմանման, թունավոր
նյութ է, ստացվում է ֆոսֆորի գոլորշիները սառեցնելիս: Հալման
ջերմաստիճանը 44,1օC է, եռմանը՝ 280,5օC: Օդում (40օC)
ինքնաբռնկվում է (պահում են ջրի տակ): Տաքացնելիս (250–300օC)
դանդաղ փոխարկվում է կարմիր ֆոսֆորի: Վերջինս առաջացնում է
բյուրեղական մի քանի ձևափոխություններ: Մթության մեջ կարմիր
ֆոսֆորը չի լուսարձակում և գրեթե թունավոր չէ: Սպիտակ
ֆոսֆորը ճնշմա
• ն տակ (մոտ 15 հզ. մթն) տաքացնելիս (200–220օC) փոխարկվում է սև
ֆոսֆորի (նման է գրաֆիտին, կիսահաղորդիչ է):
13. •
•
•
•
•
•
Ռուս գիտնական Ա.Ֆերսմանը ֆոսֆորն անվանել է «կյանքի և մտքի տարր»,
որովհետև այն հայտնաբերվել է կանաչ բույսերի բոլոր օրգաններում՝ ցո, ձուն և
այլն:
Հասուն մարդու օրգանիզմում ֆոսֆորի քանակը 670 գ է (մարդու զանգվածի մոտ
1%-ը). այն անհրաժեշտ է ոսկրագոյացման և էներգիական փոխանակության
համար: Ֆոսֆորի 90 %-ը գտնվում է կմախքում (ոսկրերում և ատամներում),
մնացածի հիմնական մասը՝ բջիջներում, 1%-ը՝ արտաբջջային հեղուկներում:
Բնության մեջ ֆոսֆորը (ինչպես և կենսական նշանակություն ունեցող մյուս
տարրերը) շրջապտույտ է կատարում: Բնահողից ղուններում, արմատներում,
տերևներում, ամենից շատ՝ պտուղներում ու սերմերում: Այսպիսով, բույսերը
կուտակում են ֆոսֆորը, ապա մատակարարում մարդկանց ու կենդանիներին:
Ֆոսֆորի օրգանական միացությունների պարունակությունը մարդու արյան մեջ
զգալիորեն փոփոխվում է, իսկ անօրգանական ֆոսֆորինը հաստատուն է (3–5,5 մգ
%): Վերջինիս պարունակությունը մեծանում է կաթնային սննդակարգի,
երիկամների որոշ հիվանդությունների, շաքարախտի, ակրոմեգալիայի,
ադիսոնյան հիվանդության և այլ դեպքերում: Մարդու օրգանիզմում գրեթե բոլոր
կարևորագույն ֆիզիկական շարժընթացները կապված են ֆոսֆորօրգանական
նյութերի փոխակերպման հետ: Մարդու օրական պահանջը 1–1,2 գ է
(երեխաներինը՝ ավելի շատ): Օրգանիզմի համար ֆոսֆորի աղբյուր են կաթը,
կաթնամթերքը, միսը, ձուկըայն կլանում են բույսերը, բույսերից տարրն անցնում է
մարդու և կենդանիների օրգանիզմներ, այնուհետև վերադառնում է բնահող:
Գյուղատնտեսական համաշխարհային բերքն ամեն տարի իր հետ դաշտերից
հեռացնում է ավելի քան 3 մլն տ ֆոսֆոր: Հետևաբար, կայուն բերք ստանալու
համար այդ պակասորդն անհրաժեշտ է շարունակաբար լրացնել: Այդ նպատակով
ֆոսֆորիտային հանքաքարի համաշխարհային ամենամյա արդյունահանումը
կազմում է ավելի քան 100 մլն տ:
ՀՀ-ում ֆոսֆորով հարուստ հանքաքարեր կան Կոտայքի մարզում:
