Εκπαίδευση αλλοδαπών και παλιννοστούντων μαθητών

1. ΜΕΛΕΤΗ ∆ΙΕΡΕΥΝΗΣΗΣ ΑΝΑΓΚΩΝ
(1Η
ΕΚ∆ΟΣΗ-ΥΠΟ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ)
*ΜΙΑ ΑΥΛΗ, ΜΙΑ ΠΑΡΕΑ!
ΒΟΛΟΣ 2011
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΘΕΣΣΑΛΙΑΣΘΕΣΣΑΛΙΑΣΘΕΣΣΑΛΙΑΣΘΕΣΣΑΛΙΑΣΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ

2. Πράξη: Εκπαίδευση αλλοδαπών και παλιννοστούντων µαθητών
Επιστηµονικώς Υπεύθυνη: Άννα Αναστασιάδη-Συµεωνίδη
∆ράση 6:Προγράµµατα ψυχολογικής υποστήριξης
Επιστηµονικώς Υπεύθυνη: Σουζάνα Παντελιάδου
Υποδράση 6.1: ∆ιερεύνησης Αναγκών & Σχεδιασµού Παρεµβάσεων Ψυχολογικής
Υποστήριξης
Υπεύθυνη: Φρόσω Μόττη-Στεφανίδη
Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του
Επιχειρησιακού Πρόγραµµατος «Εκπαίδευση και ∆ια Βίου Μάθηση»
και συγχρηµατοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση
(Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταµείο) και από εθνικούς πόρους

3. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η παρούσα έκθεση αποτελεί την πρώτη συνθετική γραφή των εµπειρικών δεδοµένων που
προέκυψαν από τη ∆ιερεύνηση Αναγκών στο πλαίσιο της Υποδράσης 6.1. Η έκθεση δοµείται
σε δύο µέρη ανάλογα µε την ποσοτική ή ποιοτική προσέγγιση της διερεύνησης αναγκών.
Στη συγγραφή της έκθεσης συµµετείχαν µε διακριτούς ρόλους η Επιστηµονικώς Υπεύθυνη
της ∆ράσης Σουζάνα Παντελιάδου, οι Επιστηµονικώς Υπεύθυνες των 2 Υποδράσεων κ.κ.
Φρόσω Μόττη-Στεφανίδη και Άννα Μπίµπου, οι κ.κ. Ευαγγελία Φίγγου και Αφροδίτη
Μπάκα, καθώς και οι κ.κ. Γεώργιος Σιδερίδης και Βασίλειος Παυλόπουλος.
Για τη συλλογή των δεδοµένων που παρουσιάζονται στην έκθεση, τη δηµιουργία των
αρχείων και την καταχώρηση των δεδοµένων εργάστηκαν οι: Ευαγγελία Αβδελίδου,
Πολυξένη Αντωνοπούλου, Βασιλική Ασλάνογλου, Παναγιώτης Βενέτης, Σταυρούλα
Βερβερίδου, Αναστασία Γεϊτσίδου, Παναγιώτα Γεωργίου, Αικατερίνη ∆ασκαλάκη, Αλίκη
∆ηµοπούλου, Βασιλεία ∆ιγιδίκη, Μαρία ∆ουκάκου, Ελένη Θεοφανίδου, Ελένη Κοτσιφάκη,
Γεωργιος Κοψιδάς, Μαριαλέννα Κωστούλη, Χριστίνα Λάππα, Κυριακή Λιανού, Ελευθερία
Μαλτεζάκη, Στέφανος Μαστροθεόδωρος, Ευαγγελία Μηλιαρά, Στέλλα Μούρνου, Μαρίνα
Ντάλλα, Αικατερίνη Πανταλού, Νάνσυ Παπαθανασίου, Κυριακή Ρόθου, Χριστίνα Ρούση,
Θάλεια Σιανού, Μαρία Σόντρα, Μαρία Χανουµίδου, Περσεφόνη Χατζηλάµπου, Ευδοξία
Χατζηµλάδη, Βασίλειος Χατζηµπύρος.
Η τελική διαµόρφωση της έκθεσης θα ολοκληρωθεί µετά την παρουσίαση και συζήτηση των
αποτελεσµάτων της ∆ιερεύνησης στο πλαίσιο επιστηµονικής ηµερίδας, που διοργανώνεται το
Νοέµβριο 2011 στην Αθήνα µε θέµα «Προσαρµογή και Ψυχική Υγεία Μεταναστών και
Παλιννοστούντων Μαθητών: ∆ιερεύνηση Αναγκών και Σχέδιο Παρέµβασης». Η συζήτηση
και ο προβληµατισµός που θα αναπτυχθεί στο πλαίσιο της επιστηµονικής ηµερίδας θα
εµπλουτίσουν την ήδη υπάρχουσα ανάλυση και ερµηνεία των ευρηµάτων.
Η Επιστηµονικώς Υπεύθυνη της ∆ράσης 6
Σουζάνα Παντελιάδου

4. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΣΥΝΟΜΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ∆ΡΑΣΗΣ 6 5
Α. ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ∆ΙΕΡΕΥΝΗΣΗΣ ΑΝΑΓΚΩΝ 9
ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΜΕΘΟ∆ΟΛΟΓΙΑΣ 9
∆ΕΙΓΜΑ 12
ΕΡΓΑΛΕΙΑ-ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 12
ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΜΠΕΙΡΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 14
Β. ΠΟΙΟΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ∆ΙΕΡΕΥΝΗΣΗΣ ΑΝΑΓΚΩΝ 73
ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΜΕΘΟ∆ΟΛΟΓΙΑΣ 73
∆ΕΙΓΜΑ 75
ΕΡΓΑΛΕΙΑ-ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ 78
∆ΙΑ∆ΙΚΑΣΙΑ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ∆Ε∆ΟΜΕΝΩΝ 79
ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ∆ΙΕΡΕΥΝΗΣΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΨΥΧΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΑΡΑΓΟΝΤΩΝ ΤΗΣ
ΣΥΝΥΠΑΡΞΗΣ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ
ΕΝΤΑΞΗ ΚΑΙ ∆ΙΟΜΑ∆ΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙ 80
Γ. ∆ΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΑΝΑΓΚΩΝ ΤΩΝ ΨΥΧΟΛΟΓΩΝ ΜΕ ΟΜΑ∆ΕΣ ΕΣΤΙΑΣΗΣ 136
ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΜΕΘΟ∆ΟΛΟΓΙΑΣ-∆ΕΙΓΜΑ 136
ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΑΝΑΓΚΩΝ ΤΩΝ ΨΥΧΟΛΟΓΩΝ
ΜΕ ΟΜΑ∆ΕΣ ΕΣΤΙΑΣΗΣ 137
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι: ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ ΣΤΟΥΣ ΓΟΝΕΙΣ 159
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ: Ο∆ΗΓΟΙ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗΣ 163
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ: ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 177

5. 5
ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ∆ΡΑΣΗ 6:
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ
Οι κύριοι στόχοι της δράσης είναι:
• ∆ιερεύνηση των παραγόντων που σχετίζονται µε την αποτελεσµατική προσαρµογή
και ένταξη των παλιννοστούντων και µεταναστών µαθητών στο ελληνικό σχολικό
πλαίσιο
• Πρόληψη ψυχοσυναισθηµατικών και κοινωνικών δυσκολιών που αντιµετωπίζουν οι
µαθητές µετανάστες στο σχολικό πλαίσιο
• Βελτίωση της δυναµικής της τάξης και του σχολείου συνολικά µέσα από την άρση
στερεοτύπων
• Επίλυση των συγκρούσεων που πιθανόν να δηµιουργηθούν µε την κινητοποίηση
όλων των παραγόντων –ατοµικών, οικογενειακών και κοινωνικών που προωθούν τη
θετική συνύπαρξη και αλληλοαποδοχή
• Αντιµετώπιση ψυχοκοινωνικών δυσκολιών (εκφοβισµός, επιθετικότητα και
προβλήµατα προσαρµογής)
• Παραποµπή σε κατάλληλες υπηρεσίες, στο βαθµό που τα προβλήµατα υπερβαίνουν
το πλαίσιο της σχολικής κοινότητας
• Καλλιέργεια κλίµατος εµπιστοσύνης µεταξύ µαθητών, σχολείου, οικογένειας και
κοινότητας
• Εντοπισµός και η παροχή επιπλέον υποστήριξης της ένταξης µαθητών που
αντιµετωπίζουν Ειδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκες και αναπηρίες
• ∆ηµιουργία προϋποθέσεων για τη σταθερή συνεργασία ψυχολόγων και σχολείου,
µέσα από την ενεργητική αξιοποίηση φορέων, όπως οι Συµβουλευτικοί Σταθµοί
Νέων
• Ενδυνάµωση και η ενεργοποίηση των µαθητών για την αντιµετώπιση της διαδικασίας
προσαρµογής

6. 6
Η υλοποίηση της ∆ράσης 6: «Προγράµµατα Ψυχολογικής Υποστήριξης» δοµείται σε 3
Υποδράσεις:
Υποδράση 1: ∆ιερεύνηση αναγκών & σχεδιασµός παρεµβάσεων ψυχολογικής υποστήριξης
Επικεφαλής της Υποδράσης 1, είναι η κ. Φρόσω Μόττη-Στεφανίδη, καθηγήτρια Ψυχολογίας
και επικεφαλής του Κέντρου και της ερευνητικής οµάδας AStRA (Athena Studies of Resilient
Adaptation) του Καποδιστριακού Πανεπιστηµίου Αθηνών, Τµήµα Φιλοσοφίας,
Παιδαγωγικής,Ψυχολογίας, Τοµέας Ψυχολογίας. Συνεργαζόµενοι φορείς είναι το Τµήµα
Ψυχολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστήµιου Θεσσαλονίκης, το Τµήµα Ψυχολογίας του
Πανεπιστηµίου Κρήτης και τα Παιδαγωγικό Τµήµα ∆ηµοτικής Εκπαίδευσης και
Παιδαγωγικό Τµήµα Ειδικής Αγωγής του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας.
Η Υποδράση 1 περιλαµβάνει τις Εργασίες:
Εργασία 1 ∆ιερεύνηση των κοινωνικών αναπαραστάσεων των εµπλεκοµένων
(εκπαιδευτικών, γονέων, µαθητών) αναφορικά µε την κοινωνική ένταξη των µεταναστών
µαθητών στο ελληνικό σχολείο και στην ελληνική κοινωνία γενικότερα
Εργασία 2 ∆ιερεύνηση των κοινωνικών αναπαραστάσεων των εµπλεκοµένων
(εκπαιδευτικών, γονέων, µαθητών) για την ετερότητα και τις διοµαδικές σχέσεις
Εργασία 3 ∆ιερεύνηση αναγκών σχετικά µε την ύπαρξη ψυχοκοινωνικών δυσκολιών
(π.χ. συναισθηµατικές δυσκολίες, εκφοβισµός) στα συνεργαζόµενα σχολεία.
Εργασία 4 ∆ιερεύνηση αναγκών των συνεργατών ψυχολόγων που θα αναλάβουν το
έργο της ψυχολογικής υποστήριξης
Εργασία 5 Επιλογή σχολείων εφαρµογής
Εργασία 6 Σχεδιασµός παρεµβάσεων
Εργασία 7 Σχεδιασµός υλικού υποστήριξης των παρεµβάσεων
Εργασία 8 Επιλογή και Επιµόρφωση Συνεργατών Ψυχολόγων
Υποδράση 2 Εφαρµογή και αξιολόγηση παρεµβάσεων ψυχολογικής υποστήριξης
Επικεφαλής της Υποδράσης 2, είναι η κ. Άννα Μπίµπου, αναπληρώτρια καθηγήτρια κλινικής
Ψυχολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστήµιου Θεσσαλονίκης, Παιδαγωγικό Τµήµα

7. 7
∆ηµοτικής Εκπαίδευσης. Συνεργαζόµενοι φορείς είναι το Τµήµα Ψυχολογίας του
Αριστοτέλειου Πανεπιστήµιου Θεσσαλονίκης, το Τµήµα Ψυχολογίας του Πανεπιστηµίου
Κρήτης και τα Παιδαγωγικό Τµήµα ∆ηµοτικής Εκπαίδευσης και Παιδαγωγικό Τµήµα
Ειδικής Αγωγής του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας.
Η Υποδράση 2, περιλαµβάνει την πιλοτική εφαρµογή των παρεµβάσεων ψυχολογικής
υποστήριξης, την διευρυµένη εφαρµογή και την αξιολόγηση των παρεµβάσεων ψυχολογικής
υποστήριξης. Η πιλοτική εφαρµογή των παρεµβάσεων ψυχολογικής υποστήριξης θα
υλοποιηθεί σε 10 σχολεία που συµµετέχουν στο πρόγραµµα, στα οποία µε βάση τη
διερεύνηση των αναγκών υπάρχουν µεγαλύτερες ανάγκες. Τα σχολεία θα ανήκουν σε όλες τις
βαθµίδες της εκπαίδευσης που συµµετέχουν στο πρόγραµµα. Αυτή η πρώτη φάση θα
συµπεριλάβει την αξιολόγησή τους, η οποία στο βαθµό που είναι διαµορφωτική, θα περιλάβει
κυρίως ποιοτικές προσεγγίσεις. Όσον αφορά στο ποιοτικό µέρος της αξιολόγησης, η αρχική
διερεύνηση αναγκών θα αποτελέσει τα pre-test δεδοµένα, ενώ για την post-test αξιολόγηση
θα αξιοποιηθούν, µεταξύ άλλων, και δείκτες ικανοποίησης/δυσαρέσκειας. Με βάση τα
αποτελέσµατα από την διερεύνηση αναγκών, και τον σχεδιασµό των παρεµβάσεων
ψυχολογικής υποστήριξης θα προχωρήσουµε στην εφαρµογή και την αξιολόγηση των
παρεµβάσεων. Οι προτεινόµενες παρεµβάσεις αντλούν από:
α) το θεωρητικό µοντέλο της ανθεκτικότητας,
β) την σχεσιακή θεώρηση του αποκλεισµού µε την επικέντρωση στις κοινωνικές
σχέσεις των εµπλεκοµένων (µαθητών και των οικογενειών τους, εκπαιδευτικών και φορέων
κοινότητας) και
γ) την αναστοχαστική πράξη µε στόχο την ενδυνάµωση όλων των συµµετεχόντων
[βλέπε Κωτσάκης, Μουρελή, Μπίµπου, Μπουτουλούση και άλλοι (2010): Αναστοχαστική
Πράξη. Ο αποκλεισµός στο σχολείο, Αθήνα: Νήσος Τετράδια 21].
Επιπλέον, στις παρεµβάσεις αξιοποιούνται δύο άξονες της διαπολιτισµικής επαφής, α) οι
σχέσεις µε την εσω-οµάδα (συµπατριώτες) και β) οι σχέσεις µε την εξω-οµάδα (ευρύτερη
κοινωνία). Από το συνδυασµό αυτών των διαστάσεων προκύπτουν συνήθως τέσσερεις
στρατηγικές επιπολιτισµού: αφοµοίωση, εναρµόνιση, διαχωρισµός, περιθωριοποίηση, οι
οποίες αποτελούν επιστηµονικά εργαλεία των παρεµβάσεων.

8. 8
Υποδράση 3: ∆ιαχείριση και συντονισµός Αυτεπιστασίας
Η οµαλή διαχείριση της ∆ράσης 6 εξασφαλίζεται µέσα από τη λειτουργία των παρακάτω
οµάδων, καθώς επίσης και από την εποπτεία της Επιστηµονικώς Υπεύθυνης.
Οµάδα Παρακολούθησης, Ελέγχου και Επίβλεψης Προόδου Φυσικού Αντικειµένου
H Οµάδα θα αποτελείται από την Επιστηµονικώς Υπεύθυνη και δύο άλλα µέλη, µε εµπειρία
σε αντίστοιχα έργα ΕΠΕΑΕΚ. Έργο της Οµάδας θα είναι να παρακολουθεί την ποιοτική και
ποσοτική πρόοδο της δράσης και να ενεργεί ώστε να διασφαλίζεται η ποιότητα των τελικών
παραδοτέων της δράσης.
Οµάδα Επιστηµονικού Σχεδιασµού και Υλοποίησης της ∆ράσης
Η οµάδα αυτή αποτελείται από την επιστηµονικώς υπεύθυνη της δράσης, τους υπεύθυνους
των Υποδράσεων 1, 2 και 2.3 και άλλα 4 άτοµα µε εµπειρία στην διεξαγωγή έρευνας και την
ανάλυση δεδοµένων. Η παραπάνω οµάδα θα ασκεί καθήκοντα επιστηµονικού σχεδιασµού,
κεντρικού συντονισµού και υποστήριξης της δράσης σε καθηµερινή αλλά και
µακροπρόθεσµη βάση.
Οµάδα Υποστήριξης της ∆ιοικητικής Εξέλιξης της ∆ράσης
Για την απρόσκοπτη διοικητική εξέλιξη της δράσης έχει προβλεφθεί οµάδα 3 ατόµων, µε
εµπειρία στην υλοποίηση παρόµοιων έργων.
Οµάδα Εσωτερικής αξιολόγησης της ∆ράσης
Η οµάδα αυτή θα αποτελείται από τον Εξωτερικό Αξιολογητή του έργου καθώς και από 3
µέλη της οµάδας έργου που θα διενεργούν την εσωτερική διαµορφωτική αξιολόγηση.
Οµάδα Οικονοµικής ∆ιαχείρισης της ∆ράσης
Η οικονοµική και διαχειριστική υποστήριξη και επίβλεψη της δράσης θα γίνεται από την
Επιτροπή Ερευνών του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας, η οποία θα ετοιµάζει όλα τα απαραίτητα
δελτία παρακολούθησης της δράσης (µηνιαία, εξαµηνιαία κ. ά.) καθώς και όλες τις αναγκαίες
οικονοµικές εκθέσεις και αναφορές οικονοµικής διαχείρισης και προόδου της δράσης, σε
συνεργασία µε την Επιστηµονικώς Υπεύθυνη της δράσης. Ο έλεγχος της νοµιµότητας των
επιλέξιµων δαπανών και η παρακολούθηση της διαχείρισης της δράσης θα γίνεται από την
Επιτροπή Ερευνών του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας και από τις αρµόδιες υπηρεσίες του
Υπουργείου.

9. 9
Α. ΠΟΣΟΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ∆ΙΕΡΕΥΝΗΣΗΣ ΑΝΑΓΚΩΝ
ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΜΕΘΟ∆ΟΛΟΓΙΑΣ
Οι ανάγκες των µεταναστών και παλιννοστούντων µαθητών φαίνονται όταν εξετάσει κανείς
το βαθµό ένταξης τους στο χώρο του σχολείου. Ο δε βαθµός στον οποίο έχει επιτευχθεί η
κοινωνική ένταξη των µεταναστών και παλιννοστούντων µαθητών στο σχολείο εκφράζεται
µέσω της ποιότητας προσαρµογής τους σχετικά µε αναπτυξιακά επιτεύγµατα που
αντιµετωπίζουν όλα τα παιδιά στο χώρο του σχολείου, και µέσω της ψυχικής τους υγείας και
ευεξίας. Συνδέεται δε άµεσα µε το βαθµό στον οποίο έχουν µάθει τα χαρακτηριστικά των
πολιτισµών τόσο της χώρας προέλευσης όσο και της χώρας υποδοχής, και το βαθµό στον
οποίο καταφέρνουν να πλοηγηθούν αποτελεσµατικά µεταξύ αυτών των δύο πολιτισµών
(Motti-Stefanidi, Berry, Chryssochoou, Sam, & Phinney, in press).
Για να θεωρηθεί ένας αλλοδαπός µαθητής κοινωνικά ενταγµένος, ζητούµενο είναι να µη
διαφέρει ως προς την προσαρµογή του/της σχετικά µε αναπτυξιακά επιτεύγµατα και ως προς
την ψυχική του/της υγεία και ευεξία από τους Έλληνες συµµαθητές του/της. Παράλληλα,
θεωρείται καλύτερα προσαρµοσµένος εκείνος ο µαθητής που έχει µάθει χαρακτηριστικά και
των δύο πολιτισµών µεταξύ των οποίων κινείται και αναπτύσσει µια ισορροπηµένη
ταυτότητα ως πολίτης αυτής της χώρας αλλά και ως άτοµα της Χ εθνικότητας (Motti-
Stefanidi, Berry, Chryssochoou, Sam, & Phinney, in press).
Έτσι, η ψυχοκοινωνική προσαρµογή του νέου και η ψυχολογική του υγεία θα αποτελέσουν
τους βασικούς δείκτες κοινωνικής τους ένταξης στο χώρο του σχολείου και θα µας δείξουν το
δρόµο που πρέπει να ακολουθήσουµε για να καλύψουµε τις ανάγκες ώστε να επιτευχθεί αυτή
η ένταξη, όπου υστερεί. Παράλληλα, η µελέτη στων στάσεων των άλλων εµπλεκοµένων στη
διαδικασία προσαρµογής των παιδιών αυτών (των εκπαιδευτικών, των γηγενών
συµµαθητών, των γονέων- γηγενών και µη- και των ειδικών ψυχολόγων που θα πάρουν µέρος
στην ψυχολογική τους υποστήριξη) απέναντι στην παρουσία των αλλοδαπών µαθητών στο
χώρο του σχολείου, θα αναδείξει τους παράγοντες που συνδέονται µε, και προωθούν, τη
θετική προσαρµογή και ένταξη των µαθητών αυτών.
Τρία ερωτήµατα θα συζητηθούν παρακάτω: Πρώτον, τι θα µελετήσουµε; Ποιες µεταβλητές;
∆εύτερον, ποιες ηλικίες/σχολικές τάξεις θα εξετάσουµε; Τρίτον, ποιες θα είναι οι πηγές
πληροφόρησης για άντληση πληροφοριών σχετικά µε τις µεταβλητές στις οποίες θα
εστιάσουµε την προσοχή µας. Σηµαντικό ρόλο εδώ παίζει η ηλικία των µαθητών, διότι
συνδέεται µε το κατά πόσον µπορούν να απαντήσουν οι ίδιοι ερωτηµατολόγια.

10. 10
Πρώτο ερώτηµα: Μεταβλητές που θα µελετηθούν
Η διερεύνηση των αναγκών τους, η οποία θα καθοδηγήσει και το σχεδιασµό παρεµβάσεων
για την ψυχοκοινωνική τους υποστήριξη, θα περιλαµβάνει βάσει των ανωτέρω (βλέπε Motti-
Stefanidi, Pavlopoulos, Obradovic, Dalla, Takis, Papathanasiou, Masten, 2008):
1. Αξιολόγηση της ποιότητας προσαρµογής µεταναστών και παλιννοστούντων, αλλά
και Ελλήνων µαθητών σε σχέση µε αναπτυξιακά επιτεύγµατα που αφορούν τη λειτουργία
τους στο χώρο του σχολείου. Ειδικότερα, θα εξετασθούν συγκριτικά
o η ακαδηµαϊκή προσαρµογή τους, µέσω των βαθµών τους και τον αριθµό των
απουσιών τους,
o η κοινωνική τους προσαρµογή, µέσω κοινωνικοµετρικών τεστ, και
o η διαγωγή τους, µέσω αναφορών των εκπαιδευτικών τους.
Συναφώς, θα εξετασθούν:
o οι φιλίες των παιδιών εκτός σχολείου
o πιθανές εξω-σχολικές δραστηριότητες (µαθήµατα µουσικής, σπορ).
Καθώς και:
o Υποστήριξη στα µαθήµατα του σχολείου (από οικογένεια, φροντιστήρια, ιδιαίτερα)
o Επαφή γονέα µε το σχολείο
o Κοινωνικο-οικονοµικό επίπεδο της οικογένειας
2. Μελέτη του προσανατολισµού των παιδιών προς τους δύο πολιτισµούς, αυτόν της
χώρας υποδοχής και αυτόν της χώρας προέλευσης, µεταξύ των οποίων ζουν και κινούνται,
καθώς και της πολιτισµικής τους ταυτότητας (βλέπε Motti-Stefanidi, Pavlopoulos, Obradovic,
& Masten, 2008, επίσης, Παυλόπουλος κ.α. 2009).
o Θα εξετασθούν οι στάσεις, συµπεριφορές και αξίες των µεταναστών και
παλιννοστούντων µαθητών σε τρεις βασικούς τοµείς: καθηµερινός τρόπος ζωής (πχ.
προτίµηση στη µουσική/φαγητό της χώρας προέλευσης ή της χώρας υποδοχής), διοµαδικές
σχέσεις (πχ φιλίες µε συµπατριώτες ή/και µε Έλληνες), στάσεις και αξίες (πχ Όσο αφορά στις
αξίες µου, είµαι Έλληνας [άλλη εθνικότητα]). H κλίµακα αυτή είναι των Nguyen και von
Eye (2002). Επίσης, θα εξετασθεί η εθνική και Ελληνική ταυτότητα των µαθητών αυτών. Θα
χρησιµοποιηθεί το ερωτηµατολόγιο MEIM της Phinney (1992).

11. 11
o Παράλληλα, θα εξετασθούν οι στάσεις των Ελλήνων συµµαθητών τους, των
εκπαιδευτικών τους, και γονέων, τόσο Ελλήνων όσο και αλλοδαπών, αλλά και των
συνεργατών ψυχολόγων, που θα πάρουν µέρος στο έργο της ψυχοκοινωνικής υποστήριξης
των µαθητών, απέναντι στην παρουσία των µεταναστών και των παλιννοστούντων στο
Ελληνικό σχολείο και γενικότερα στην Ελληνική κοινωνία. Ειδικότερα, θα εξετασθούν α) η
αίσθηση ασφάλειας τους, β) οι στάσεις τους απέναντι στον επιπολιτισµό των οµάδων αυτών,
γ) η ιδεολογία τους για την πολυπολιτισµικότητα, δ) στάσεις απέναντι στη µετανάστευση. Θα
χρησιµοποιηθούν ερωτήσεις από ερωτηµατολόγια που έχει αναπτύξει ο Berry και
χρησιµοποιούνται στο διεθνές ερευνητικό πρόγραµµα MIRIPS, στο οποίο η ερευνητική
οµάδα του Πανεπιστηµίου Αθηνών παίρνει µέρος.
o Τέλος, θα εξετασθούν γνωστοί παράγοντες επικινδυνότητας για την προσαρµογή και
ένταξη αλλοδαπών µαθητών, που σχετίζονται µε τον επιπολιτισµό. Ειδικότερα, θα
εξετασθούν οι αντιλαµβανόµενες διακρίσεις. Θα δοθούν σχετικές ερωτήσεις σε όλους τους
εµπλεκόµενους (παιδιά γηγενή και µη, εκπαιδευτικοί, γονείς γηγενείς και µη, ψυχολόγοι).
3. Θα γίνει αξιολόγηση της ψυχικής υγείας και ψυχολογικής ευεξίας όλων των
µαθητών στις τάξεις που θα επισκεφθούµε (βλέπε Motti-Stefanidi, Pavlopoulos, Obradovic,
Dalla, Takis, Papathanasiou, Masten, 2008). Ειδικότερα, θα εξετασθούν:
o Η αυτοεκτίµηση τους µε το ερωτηµατολόγιο του Rosenberg (1965)
o Η παρουσία ψυχολογικών συµπτωµάτων µε το ερωτηµατολόγιο SDQ του Goodman
(1997).
∆εύτερο ερώτηµα: Ηλικίες και σχολικές τάξεις
Θα µελετηθούν παιδιά που φοιτούν στο Νηπιαγωγείο, στο ∆ηµοτικό και στο Γυµνάσιο.
Τρίτο ερώτηµα: Πηγές άντλησης πληροφοριών
Τα παιδιά µπορούν να χωρισθούν σε δύο οµάδες: εκείνα που µπορούν να απαντήσουν τα ίδια
σε ερωτηµατολόγια (5η και 6η ∆ηµοτικού και Γυµνάσιο), και εκείνα που δεν µπορούν µόνα
τους να απαντήσουν (Νηπιαγωγείο και 4 τάξεις του ∆ηµοτικού). Η αξιολόγηση της
προσαρµογής των µικρών παιδιών θα στηριχθεί σε πληροφορίες που θα πάρουµε από τους
εκπαιδευτικούς και τους γονείς που θα συνεργασθούν.

12. 12
∆ΕΙΓΜΑ
Η οργάνωση της ∆ιερεύνησης Αναγκών ξεκίνησε από το ∆εκέµβριο του 2010 και σύµφωνα
µε το χρονοδιάγραµµα επιλέχτηκαν τα σχολεία εφαρµογής µέσα από τους πίνακες των
σχολείων που είχαν κάνει αίτηση συµµετοχής στη ∆ράση 6 και τα οποία ανήκαν στις οµάδες
Α και Β αλλά και σύµφωνα µε τη γεωγραφική κατανοµή των Αξόνων Προτεραιότητας 1, 2 &
3 αντίστοιχα. Επιλέχτηκαν 44 σχολεία (Κεντρική Μακεδονία: 7 σχολεία, Αττική: 15
σχολεία, Θεσσαλίας: 12 σχολεία, Κρήτη: 10 σχολεία). Στη συνέχεια εστάλη επιστολή
συναίνεσης στους γονείς (ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι) κάθε µαθητή που κλίθηκε να λάβει µέρος στη
∆ιερεύνηση Αναγκών.
Το τελικό δείγµα αφορούσε:
• 1800 µαθητές (Κεντρική Μακεδονία: 802, Αττική: 539, Θεσσαλία: 262 και Κρήτη:
197),
• 1571 εκπαιδευτικοί (Κεντρική Μακεδονία: 550, Αττική: 562, Θεσσαλία: 283 και
Κρήτη: 176),
• 753 γονείς (Κεντρική Μακεδονία: 456, Αττική: 65, Θεσσαλία: 125 και Κρήτη: 107)
και
• 48 ψυχολόγοι (Κεντρική Μακεδονία: 21, Αττική: 21, Θεσσαλία: 4 και Κρήτη: 3).
ΕΡΓΑΛΕΙΑ-ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ
Με βάση τα παραπάνω σχεδιάστηκαν τα 11 ερωτηµατολόγια για τη συλλογή των δεδοµένων
της ∆ιερεύνησης Αναγκών:
Τα ερωτηµατολόγια έχουν χωριστεί σε 11 κατηγορίες, ανάλογα την ηλικιακή οµάδα (3), την
πηγή πληροφόρησης (3) και την εθνική καταγωγή (2). Αναλυτικότερα, τα ερωτηµατολόγια
έχουν ως εξής:
1 - 2. Νηπιαγωγείο – Παιδιά: ερωτήσεις που γίνονται υπό µορφήν συνέντευξης µε τα παιδιά
και περιλαµβάνουν δηµογραφικά δεδοµένα, κοινωνιοµετρικά δεδοµένα (πχ “µε ποια παιδιά
της τάξης σου σού αρέσει να παίζεις εδώ, στο σχολείο;”) καθώς και δεδοµένα σχετικά µε τις
σχέσεις µεταξύ παιδιών διαφορετικής εθνικής καταγωγής (πχ “πώς παίζετε µε τα παιδιά από
άλλη χώρα στο διάλειµµα;”). (το ερωτηµατολόγιο εµφανίζεται σε δύο µορφές – Α και Β - , οι
οποίες διαφέρουν ως προς τη σειρά χορήγησης δύο εκ των κλιµάκων, προκειµένου να
αποφευχθεί η επίδραση σειράς).

13. 13
3 - 4. Α' – ∆' ∆ηµοτικού – Παιδιά: η διαφορά από το παραπάνω ερωτηµατολόγιο είναι
ερωτήσεις σχετικά µε τη βοήθεια που αντλεί το παιδί από το σπίτι για την ολοκλήρωση των
σχολικών του υποχρεώσεων. Όπως και στο παραπάνω ερωτηµατολόγιο, οι ερωτήσεις
γίνονται υπό µορφήν συνέντευξης µε τα παιδιά και περιλαµβάνουν δηµογραφικά δεδοµένα,
κοινωνιοµετρικά δεδοµένα (πχ “µε ποια παιδιά της τάξης σου σού αρέσει να παίζεις εδώ, στο
σχολείο;”) καθώς και δεδοµένα σχετικά µε τις σχέσεις µεταξύ παιδιών διαφορετικής εθνικής
καταγωγής (πχ “πώς παίζετε µε τα παιδιά από άλλη χώρα στο διάλειµµα;”). (το
ερωτηµατολόγιο εµφανίζεται σε δύο µορφές – Α και Β - , οι οποίες διαφέρουν ως προς τη
σειρά χορήγησης δύο εκ των κλιµάκων, προκειµένου να αποφευχθεί η επίδραση σειράς).
5. Ε' – ΣΤ' ∆ηµοτικού και Γυµνάσιο – Παιδιά: συστοιχία ερωτηµατολογίων που απαντώνται
από τα ίδια τα παιδιά (αυτοαναφοράς – self-report) που περιλαµβάνουν, µεταξύ άλλων, τα
εξής ερωτηµατολόγια: Ερωτηµατολόγιο ∆υνατοτήτων και ∆υσκολιών - SDQ (Goodman,
1997· πχ “Θυµώνω πολύ και συχνά χάνω την ψυχραιµία µου”, “Ανησυχώ µε το παραµικρό”
κλπ), Κλίµακα Αυτοεκτίµησης του Rosenberg (Rosenberg, 1965· “Μερικές φορές σκέφτοµαι
ότι δεν αξίζω τίποτα” κλπ), Κλίµακα επιπολιτισµού των Nguyen & von Eye (2002) (π.χ. “Οι
πιο πολλοί από τους κοντινούς µου φίλους είναι συµπατριώτες µου”, “Αισθάνοµαι άνετα µε
τους συµπατριώτες µου” κλπ), καθώς επίσης και κοινωνιοµετρικά δεδοµένα κά.
6. Ερωτηµατολόγιο Γηγενών γονέων: περιλαµβάνει ερωτηµατολόγιο στάσεων, ικανοποίησης
από τη ζωή (π.χ. “Πόσο ικανοποιηµένος/η είστε από την εργασία σας;” κλπ), ερωτηµατολόγιο
πρακτικών ανατροφής (π.χ. “Ενδιαφέροµαι για τις σχολικές επιδόσεις του παιδιού µου”, “∆εν
επιτρέπω στο παιδί να αµφισβητεί τις αποφάσεις µου” κλπ) καθώς και το Ερωτηµατολόγιο
∆υνατοτήτων και ∆υσκολιών - SDQ που ο γονέας απαντά για το παιδί του.
7. Ερωτηµατολόγιο Αλλοδαπών γονέων: διαφέρει από το αντίστοιχο ερωτηµατολόγιο των
γηγενών γονέων στο ότι περιλαµβάνει ένα ερωτηµατολόγιο “Η ζωή στην Ελλάδα” (π.χ. “Εδώ
στην Ελλάδα πόσο εύκολο σας είναι κάνετε τα ψώνια σας στα µαγαζιά;”, “...να πηγαίνετε στο
γιατρό όταν είστε άρρωστοι;” κλπ).
8 – 9 – 10. Ερωτηµατολόγια Εκπαιδευτικών για τα παιδιά κάθε βαθµίδας: περιλαµβάνουν
ερωτήσεις σχετικά µε τη σχολική επίδοση του παιδιού (π.χ. “Πόσο καλά µπορεί να διαβάζει
ελληνικά σε σύγκριση µε τα άλλα παιδιά της ηλικίας του;”) αλλά και το Ερωτηµατολόγιο
∆υνατοτήτων και ∆υσκολιών – SDQ. Τα ερωτηµατολόγια αυτά απαντά ένας εκπαιδευτικός
από κάθε τµήµα για κάθε παιδί της τάξης του.
11. Ερωτηµατολόγιο Εκπαιδευτικών: ατοµικό ερωτηµατολόγιο για τους εκπαιδευτικούς που
περιλαµβάνει ερωτηµατολόγιο Επαγγελµατικής Εξουθένωσης (π.χ. “Νιώθω κουρασµένος/η
όταν ξυπνάω το πρωί κι έχω να αντιµετωπίσω ακόµα µια µέρα στη δουλειά” κλπ), Απόψεων

14. 14
για την Πολυπολιτισµικότητα (π.χ. “Πρέπει να βοηθήσουµε τους µετανάστες που ζούν στην
Ελλάδα να διατηρήσουν την πολιτισµική τους κληρονοµιά” κλπ).
Επιπλέον των παραπάνω, οι ερευνητές συνέλεξαν στοιχεία από τις καταστάσεις των σχολείων
σχετικά µε την σχολική επίδοση των παιδιών (βαθµοί βασικών µαθηµάτων και απουσίες).
ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΕΜΠΕΙΡΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ
1. Στατιστική επεξεργασία
Τα αποτελέσµατα της εµπειρικής έρευνας αναλύονται µε µια σειρά αναλύσεων διακύµανσης
για δύο ανεξάρτητες µεταβλητές µε αριθµό επιπέδων που κυµαίνονται από 2 έως και 4.
Συνεπώς τα παραγοντικά σχέδια είναι τα 2Χ3, 2Χ4 και 3Χ4. Τα αποτελέσµατα
αξιολογήθηκαν µε δύο τρόπους και ερµηνεύτηκαν µε άξονα την ύπαρξη σηµαντικών
ευρηµάτων και µε τη χρήση της επαγωγικής στατιστικής, καθώς και µε τα εναλλακτικά
κριτήρια που προτάθηκαν από τον Cohen (1992). Όταν λοιπόν ένα εύρηµα ήταν στατιστικά
σηµαντικό και ταυτόχρονα εξηγούσε ποσοστά διακύµανσης µεγαλύτερα από 1%, τότε το
εύρηµα αυτό κρίθηκε ως στατιστικά σηµαντικό. Αν συνέτρεχε οποιαδήποτε από τις δύο
συνθήκες, αλλά όχι και οι δύο µαζί, τότε το εύρηµα κρίθηκε ως στατιστικά µη σηµαντικό.
Για ένα ερευνητικό σχεδιασµό 2Χ4 και επίπεδα δύναµης ίσα µε 80%, επίπεδα στατιστικής
σηµαντικότητας ίσα µε 5%, και σταθµισµένο µέγεθος επίδρασης ίσο µε 2% απαιτούνται 68
συµµετέχοντες σε κάθε κελί (βλ. σχήµα παρακάτω). Ο αντίστοιχος σχεδιασµός για ένα
ερευνητικό σχέδιο 3Χ4 αντιστοιχεί σε αριθµό συµµετεχόντων ίσο µε 57 άτοµα. Σε κάθε
περίπτωση ο αριθµός των συµµετεχόντων ήταν πολύ κοντά σε αυτούς τους υπολογισµούς.

15. 15
2. Αναπτυξιακά επιτεύγµατα και ψυχική υγεία των µαθητών
Στην ενότητα αυτή παρουσιάζονται πρώτα παρουσιάζονται τα αναπτυξιακά επιτεύγµατα και
στη συνέχεια αυτά της ψυχικής υγείας µε βάση τις αυτοαναφορές των µαθητών που
συµµετείχαν στην έρευνα.
2.1. Αναπτυξιακά επιτεύγµατα
Τα αναπτυξιακά επιτεύγµατα περιλαµβάνουν τις µετρήσεις της αυτοεκτίµησης, του
επιπέδου ικανοποίησης από τη ζωή, της θυµατοποίησης και του εκφοβισµού στο σχολικό
πλαίσιο, καθώς και της δηµοτικότητας (θετικής και αρνητικής) µεταξύ των συµµαθητών στην
τάξη. Ενώ οι τέσσερις πρώτες µεταβλητές προέρχονται από αυτοαναφορές των µαθητών, η
δηµοτικότητα βασίζεται σε αναφορές των συµµαθητών, πρόκειται δηλαδή για
κοινωνιοµετρικό τεστ.
2.1.1. Μεταναστευτική ιδιότητα/γενιά µετανάστευσης και φύλο
Ο Πίνακας 2.1 παρουσιάζει τους µέσους όρους και τους δείκτες επαγωγικής στατιστικής για
τις µεταβλητές της αυτοεκτίµησης, του επιπέδου ικανοποίησης από τη ζωή, της
θυµατοποίησης και του εκφοβισµού στο σχολικό πλαίσιο, καθώς και της δηµοτικότητας
(θετικής και αρνητικής) ως προς τη µεταναστευτική ιδιότητα/γενιά µετανάστευσης (γηγενείς,
µετανάστες πρώτης γενιάς, µετανάστες δεύτερης γενιάς) και το φύλο.
Ως προς τη µεταναστευτική ιδιότητα, διαφορές εντοπίζονται σε όλες τις εξαρτηµένες
µεταβλητές, ως εξής: Την υψηλότερη αυτοεκτίµηση αναφέρουν οι γηγενείς, ακολουθούµενοι
από τους µετανάστες δεύτερης γενιάς και τους µετανάστες πρώτης γενιάς. Η ικανοποίηση
από τη ζωή των γηγενών και των µεταναστών δεύτερης γενιάς κυµαίνεται σε παρόµοιο
επίπεδο, ενώ των µεταναστών πρώτης γενιάς εµφανίζεται χαµηλότερη. Οι γηγενείς δηλώνουν
επίσης χαµηλότερα επίπεδα θυµατοποίησης και εκφοβισµού από τους µετανάστες πρώτης και
δεύτερης γενιάς. Οι µετανάστες δεύτερης γενιάς συγκεντρώνουν παρόµοια υψηλή
βαθµολογία µε τους γηγενείς στη θετική δηµοτικότητα, αν και η αρνητική τους δηµοτικότητα
είναι κάπως αυξηµένη. Οι µετανάστες πρώτης γενιάς βαθµολογούνται χαµηλότερα στη
θετική δηµοτικότητα και πιο υψηλότερα στην αρνητική δηµοτικότητα από τις συγκρινόµενες
οµάδες.
Ως προς το φύλο, η πιο συστηµατική διαφοροποίηση εντοπίζεται στον εκφοβισµό, όπου τα
αγόρια σκοράρουν υψηλότερα από τα κορίτσια.
2.1.2. Χώρα προέλευσης και φύλο
Ο Πίνακας 2.2 παρουσιάζει τους µέσους όρους και τους δείκτες επαγωγικής στατιστικής για
τις µεταβλητές της αυτοεκτίµησης, του επιπέδου ικανοποίησης από τη ζωή, της

16. 16
θυµατοποίησης και του εκφοβισµού στο σχολικό πλαίσιο, καθώς και της δηµοτικότητας
(θετικής και αρνητικής) ως προς τη χώρα προέλευσης (Ελλάδα, Αλβανία, πρώην ΕΣΣ∆) και
το φύλο.
Ως προς τη χώρα προέλευσης, οι µαθητές από την Ελλάδα και την Αλβανία
αναφέρουν µεγαλύτερη αυτοεκτίµηση από ό,τι οι συµµαθητές τους από την πρώην ΕΣΣ∆.
Επιπλέον, οι µαθητές από την Ελλάδα έχουν χαµηλότερο µέσο όρο εκφοβισµού και
χαµηλότερη αρνητική δηµοτικότητα από ό,τι οι µαθητές από την Αλβανία και την πρώην
ΕΣΣ∆.
Ως προς το φύλο, επιβεβαιώνεται το αυξηµένο επίπεδο εκφοβισµού των αγοριών σε
σχέση µε τα κορίτσια, το οποίο εντοπίστηκε στην προηγούµενη ανάλυση.
2.1.3. Μεταναστευτική ιδιότητα και πόλη διαµονής
Ο Πίνακας 2.3 παρουσιάζει τους προσαρµοσµένους µέσους όρους και τους δείκτες
επαγωγικής στατιστικής για τις µεταβλητές της αυτοεκτίµησης, του επιπέδου ικανοποίησης
από τη ζωή, της θυµατοποίησης και του εκφοβισµού στο σχολικό πλαίσιο, καθώς και της
δηµοτικότητας (θετικής και αρνητικής) ως προς τη µεταναστευτική ιδιότητα (γηγενείς,
µετανάστες) και την πόλη διαµονής. Οι µέσοι όροι έχουν προσαρµοστεί για τη στατιστική
επίδραση του φύλου (συµµεταβλητή).
Μετά την προσαρµογή των µέσων όρων για την επίδραση του φύλου, οι γηγενείς
µαθητές εξακολουθούν να εµφανίζουν χαµηλότερο µέσο όρο εκφοβισµού και αρνητικής
δηµοτικότητας από ό,τι οι µετανάστες συµµαθητές τους. Επιπλέον, οι µαθητές στη
Θεσσαλονίκη συγκεντρώνουν χαµηλότερη βαθµολογία στην αρνητική δηµοτικότητα,
συγκριτικά µε τους µαθητές στις άλλες τρεις πόλεις που συµµετείχαν στην έρευνα.
2.1.4. Μεταναστευτική ιδιότητα/γενιά µετανάστευσης και πόλη διαµονής
Ο Πίνακας 2.4 παρουσιάζει τους προσαρµοσµένους µέσους όρους και τους δείκτες
επαγωγικής στατιστικής για τις µεταβλητές της αυτοεκτίµησης, του επιπέδου ικανοποίησης
από τη ζωή, της θυµατοποίησης και του εκφοβισµού στο σχολικό πλαίσιο, καθώς και της
δηµοτικότητας (θετικής και αρνητικής) ως προς τη µεταναστευτική ιδιότητα/γενιά
µετανάστευσης (γηγενείς, µετανάστες πρώτης γενιάς, µετανάστες δεύτερης γενιάς) και την
πόλη διαµονής. Οι µέσοι όροι έχουν προσαρµοστεί για τη στατιστική επίδραση του φύλου
(συµµεταβλητή).
Μετά την προσαρµογή των µέσων όρων για την επίδραση του φύλου, οι µετανάστες
µαθητές πρώτης γενιάς εξακολουθούν να αναφέρουν χαµηλότερη αυτοεκτίµηση από ό,τι οι
µετανάστες δεύτερης γενιάς και οι γηγενείς συµµαθητές τους. Επίσης, οι γηγενείς µαθητές
συνεχίζουν να εµφανίζουν θετικότερη εικόνα από τους µετανάστες όσον αφορά τον
εκφοβισµό και τη δηµοτικότητα. Ως προς την πόλη διαµονής, εµφανίζεται διαφορά στην

17. 17
ικανοποίηση από τη ζωή υπέρ των µαθητών στο Βόλο, ενώ οι µαθητές στη Θεσσαλονίκη
εξακολουθούν να συγκεντρώνουν χαµηλότερο βαθµό αρνητικής δηµοτικότητας από τις
συγκρινόµενες οµάδες.
2.1.5. Χώρα προέλευσης και πόλη διαµονής
Ο Πίνακας 2.5 παρουσιάζει τους προσαρµοσµένους µέσους όρους και τους δείκτες
επαγωγικής στατιστικής για τις µεταβλητές της αυτοεκτίµησης, του επιπέδου ικανοποίησης
από τη ζωή, της θυµατοποίησης και του εκφοβισµού στο σχολικό πλαίσιο, καθώς και της
δηµοτικότητας (θετικής και αρνητικής) ως προς τη χώρα προέλευσης (Ελλάδα, Αλβανία,
πρώην ΕΣΣ∆) και την πόλη διαµονής. Οι µέσοι όροι έχουν προσαρµοστεί για τη στατιστική
επίδραση του φύλου (συµµεταβλητή).
Μετά την προσαρµογή των µέσων όρων για την επίδραση του φύλου, οι διαφορές ως προς τη
χώρα προέλευσης εντοπίζονται στη δηµοτικότητα, όπου η εικόνα των µαθητών από την
Ελλάδα είναι πιο θετική. Η επίδραση της πόλης διαµονής παύει να διαφοροποιεί συστηµατικά
τις εξαρτηµένες µεταβλητές.
2.2. Ψυχική υγεία
Οι µετρήσεις της ψυχικής υγείας βασίζονται σε δεδοµένα που προήλθαν από τη συµπλήρωση
του Ερωτηµατολογίου ∆υνατοτήτων και ∆υσκολιών από τρεις πηγές πληροφόρησης:
αυτοαναφορές των µαθητών, αναφορές των γονέων και αναφορές των εκπαιδευτικών. Οι
εξαρτηµένες µεταβλητές αναφέρονται σε συναισθηµατικά συµπτώµατα, προβλήµατα
διαγωγής, υπερκινητικότητα/διασπαστικότητα, προβλήµατα στις σχέσεις µε συνοµηλίκους
και θετική κοινωνική συµπεριφορά. Υπάρχει επίσης ένας συνολικός βαθµός προβληµάτων
που προκύπτει από το µέσο όρο των τεσσάρων πρώτων κλιµάκων.
2.2.1. Μεταναστευτική ιδιότητα/γενιά µετανάστευσης και φύλο
Ο Πίνακας 2.6 παρουσιάζει τους µέσους όρους και τους δείκτες επαγωγικής στατιστικής για
τις κλίµακες του Ερωτηµατολογίου ∆υνατοτήτων και ∆υσκολιών, όπως βαθµολογήθηκαν µε
βάση τις αυτοαναφορές των µαθητών, τις αναφορές των γονέων και τις αναφορές των
εκπαιδευτικών, ως προς τη µεταναστευτική ιδιότητα/γενιά µετανάστευσης (γηγενείς,
µετανάστες πρώτης γενιάς, µετανάστες δεύτερης γενιάς) και το φύλο.
Όσον αφορά τη µεταναστευτική ιδιότητα, οι γηγενείς µαθητές έχουν χαµηλότερο
αυτοαναφερόµενο συνολικό µέσο όρο ψυχολογικών συµπτωµάτων από ό,τι οι µετανάστες
πρώτης και δεύτερης γενιάς, το οποίο οφείλεται στη θετικότερη εικόνα που παρουσιάζουν
όσον αφορά τα προβλήµατα διαγωγής και τα προβλήµατα στις σχέσεις µε συνοµηλίκους. Οι
γονείς των µαθητών πρώτης γενιάς αναφέρουν αυξηµένα συναισθηµατικά συµπτώµατα σε
σχέση µε τους γονείς των γηγενών µαθητών και των µεταναστών δεύτερης γενιάς. Συγκριτικά

18. 18
µε τις άλλες δύο πηγές πληροφόρησης, οι εκπαιδευτικοί διαφοροποιούν πιο έντονα τους
µαθητές ανάλογα µε τη µεταναστευτική ιδιότητα, όπου την πιο θετική εικόνα συγκεντρώνουν
και πάλι οι γηγενείς µαθητές.
Ως προς το φύλο, τα κορίτσια αναφέρουν περισσότερα συναισθηµατικά συµπτώµατα, αλλά
και πιο θετική κοινωνική συµπεριφορά από ό,τι τα αγόρια. Οι γονείς δεν κάνουν τέτοια
διαφοροποίηση. Ενώ οι εκπαιδευτικοί αναφέρουν περισσότερα προβλήµατα διαγωγής και
µεγαλύτερη υπερκινητικότητα για τα αγόρια σε σχέση µε τα κορίτσια, στα οποία αποδίδουν
περισσότερη θετική κοινωνική συµπεριφορά.
2.2.2. Χώρα προέλευσης και φύλο
Ο Πίνακας 2.7 παρουσιάζει τους µέσους όρους και τους δείκτες επαγωγικής στατιστικής για
τις κλίµακες του Ερωτηµατολογίου ∆υνατοτήτων και ∆υσκολιών, όπως βαθµολογήθηκαν µε
βάση τις αυτοαναφορές των µαθητών, τις αναφορές των γονέων και τις αναφορές των
εκπαιδευτικών, ως προς τη χώρα προέλευσης (Ελλάδα, Αλβανία, πρώην ΕΣΣ∆) και το φύλο.
Ως προς τη χώρα προέλευσης, οι µαθητές από την πρώην ΕΣΣ∆ αναφέρουν περισσότερα
προβλήµατα διαγωγής και προβλήµατα στις σχέσεις µε συνοµηλίκους συγκριτικά µε τους
συµµαθητές τους από την Ελλάδα και την Αλβανία, οι οποίοι δεν διαφέρουν ιδιαίτερα µεταξύ
τους. Οι γονείς των µαθητών από την Αλβανία αναφέρουν αυξηµένα συναισθηµατικά
συµπτώµατα, ενώ οι γονείς των µαθητών από Αλβανία και πρώην ΕΣΣ∆ δηλώνουν
περισσότερα προβλήµατα στις σχέσεις µε συνοµηλίκους, αλλά και θετικότερη κοινωνική
συµπεριφορά για τα παιδιά τους, συγκριτικά µε τους γονείς από την Ελλάδα. Οι
εκπαιδευτικοί φαίνεται να διαφοροποιούν τους µαθητές από την Ελλάδα, σε σχέση µε τους
µαθητές από Αλβανία και πρώην ΕΣΣ∆, αποδίδοντας στους πρώτους λιγότερα προβλήµατα
διαγωγής, µικρότερη υπερκινητικότητα και πιο θετική συµπεριφορά σε σχέση µε τους
δεύτερους.
Ως προς το φύλο, επαναλαµβάνονται γενικά τα ευρήµατα της προηγούµενης ανάλυσης, µε τα
κορίτσια να αναφέρουν περισσότερα συναισθηµατικά συµπτώµατα και πιο θετική κοινωνική
συµπεριφορά από τα αγόρια και τους εκπαιδευτικούς να αποδίδουν πιο αρνητική εικόνα στα
αγόρια, σε σχέση µε τα κορίτσια, σε ό,τι αφορά τη διαγωγή, την υπερκινητικότητα και τη
θετική κοινωνική συµπεριφορά.
2.2.3. Μεταναστευτική ιδιότητα και πόλη διαµονής
Ο Πίνακας 2.8 παρουσιάζει τους προσαρµοσµένους µέσους όρους και τους δείκτες
επαγωγικής στατιστικής για τις κλίµακες του Ερωτηµατολογίου ∆υνατοτήτων και
∆υσκολιών, όπως βαθµολογήθηκαν µε βάση τις αυτοαναφορές των µαθητών, τις αναφορές
των γονέων και τις αναφορές των εκπαιδευτικών, ως προς τη µεταναστευτική ιδιότητα

19. 19
(γηγενείς, µετανάστες) και την πόλη διαµονής. Οι µέσοι όροι έχουν προσαρµοστεί για τη
στατιστική επίδραση του φύλου (συµµεταβλητή).
Μετά την προσαρµογή των µέσων όρων για την επίδραση του φύλου, οι διαφορές στις
αυτοαναφορές των µαθητών ως προς τη µεταναστευτική ιδιότητα ελαχιστοποιούνται, ενώ
παραµένει η πιο αρνητική εικόνα των εκπαιδευτικών για τους µετανάστες µαθητές,
συγκριτικά µε τους γηγενείς, σε ό,τι αφορά τα προβλήµατα διαγωγής και την
υπερκινητικότητα. Ως προς την πόλη διαµονής, οι µαθητές στην Αθήνα αναφέρουν τα
περισσότερα προβλήµατα στις σχέσεις µε συνοµηλίκους και οι µαθητές στο Βόλο αναφέρουν
τα λιγότερα. Οι γονείς στην Αθήνα αναφέρουν πιο επιβαρυµένη εικόνα για τα παιδιά τους
όσον αφορά τα προβλήµατα διαγωγής και την υπερκινητικότητα. Ενώ οι εκπαιδευτικοί
εντοπίζουν περισσότερα προβλήµατα διαγωγής στο Ρέθυµνο, περισσότερα προβλήµατα στις
σχέσεις µε συνοµηλίκους στη Θεσσαλονίκηκαι θετικότερη κοινωνική συµπεριφορά στο
Βόλο.
2.2.4. Μεταναστευτική ιδιότητα/γενιά µετανάστευσης και πόλη διαµονής
Ο Πίνακας 2.9 παρουσιάζει τους προσαρµοσµένους µέσους όρους και τους δείκτες
επαγωγικής στατιστικής για τις κλίµακες του Ερωτηµατολογίου ∆υνατοτήτων και
∆υσκολιών, όπως βαθµολογήθηκαν µε βάση τις αυτοαναφορές των µαθητών, τις αναφορές
των γονέων και τις αναφορές των εκπαιδευτικών, ως προς τη µεταναστευτική ιδιότητα/γενιά
µετανάστευσης (γηγενείς, µετανάστες πρώτης γενιάς, µετανάστες δεύτερης γενιάς) και την
πόλη διαµονής. Οι µέσοι όροι έχουν προσαρµοστεί για τη στατιστική επίδραση του φύλου
(συµµεταβλητή).
Όπως συνέβη και στην προηγούµενη ανάλυση, µετά την προσαρµογή των µέσων όρων για
την επίδραση του φύλου, οι διαφορές στις αυτοαναφορές των µαθητών ως προς τη
µεταναστευτική ιδιότητα/γενιά µετανάστευσης ελαχιστοποιούνται, ενώ παραµένει η πιο
αρνητική εικόνα των εκπαιδευτικών για τους µετανάστες µαθητές, συγκριτικά µε τους
γηγενείς, κυρίως σε ό,τι αφορά την υπερκινητικότητα. Επιπλέον, οι µαθητές στο Βόλο
αναφέρουν λιγότερα προβλήµατα στις σχέσεις µε συνοµηλίκους από ό,τι στις υπόλοιπες
πόλεις, ενώ οι γονείς τους αναφέρουν λιγότερα προβλήµατα διαγωγής και οι εκπαιδευτικοί
τους περισσότερο θετική κοινωνική συµπεριφορά.
2.2.5. Χώρα προέλευσης και πόλη διαµονής
Ο Πίνακας 2.10 παρουσιάζει τους προσαρµοσµένους µέσους όρους και τους δείκτες
επαγωγικής στατιστικής για τις κλίµακες του Ερωτηµατολογίου ∆υνατοτήτων και
∆υσκολιών, όπως βαθµολογήθηκαν µε βάση τις αυτοαναφορές των µαθητών, τις αναφορές
των γονέων και τις αναφορές των εκπαιδευτικών, ως προς τη χώρα προέλευσης (Ελλάδα,

20. 20
Αλβανία, πρώην ΕΣΣ∆) και την πόλη διαµονής. Οι µέσοι όροι έχουν προσαρµοστεί για τη
στατιστική επίδραση του φύλου (συµµεταβλητή).
Μετά την προσαρµογή των µέσων όρων για την επίδραση του φύλου, δεν εντοπίζονται
διαφορές στις αυτοαναφορές των µαθητών ως προς τη µεταναστευτική ιδιότητα. Οι γονείς
των µαθητών από την πρώην ΕΣΣ∆ παρόλα αυτά αναφέρουν αυξηµένα προβλήµατα
διαγωγής, συγκριτικά µε τους γονείς από την Ελλάδα και -ακόµα περισσότερο- τους γονείς
από την Αλβανία. Οι εκπαιδευτικοί αποδίδουν λιγότερα προβλήµατα στους µαθητές από την
Ελλάδα και περισσότερα προβλήµατα στους µαθητές από την Αλβανία όσον αφορά τη
διαγωγή και την υπερκινητικότητα. Ως προς την πόλη διαµονής, οι γονείς στο Βόλο
παρουσιάζουν πιο θετική εικόνα για τα παιδιά τους συγκριτικά µε τις υπόλοιπες πόλεις σε ό,τι
αφορά τα συναισθηµατικά συµπτώµατα, τα προβλήµατα διαγωγής και την υπερκινητικότητα,
ενώ και οι εκπαιδευτικοί στην πόλη αυτή αναγνωρίζουν λιγότερα προβλήµατα στις σχέσεις
µε συνοµηλίκους και πιο θετική κοινωνική συµπεριφορά.

21. 21
2.3. Πίνακες
Πίνακας 2.1
Μέσοι όροι των παραγόντων των αναπτυξιακών επιτευγµάτων των µαθητών Ε’-ΣΤ’ ∆ηµοτικού και Α’-Γ’ Γυµνασίου ως προς τη µεταναστευτική ιδιότητα/γενιά
µετανάστευσης και το φύλο
Μεταναστευτική ιδιότητα/Γενιά Φύλο
Γηγενείς 1η
γενιά µεταν. 2η
γενιά µεταν. Αγόρια Κορίτσια
M M M F η2
M M F η2
Αυτοεκτίµηση 3.89α
3.71β
3.81γ
4.62** .010 3.83 3.78 1.08 .001
Ικανοποίηση 4.04α
3.89β
4.03γ
4.01* .009 4.04 3.93 5.98* .006
Θυµατοποίηση 1.50α
1.63β
1.57γ
3.15* .007 1.60 1.53 1.82 .002
Εκφοβισµός 1.27α,β,γ
1.45β,α
1.47γ,α
11.68*** .025* 1.50 1.29 26.24*** .028*
∆ηµοτικότητα(+) 2.75α
2.25β
2.72γ
4.80** .010 2.53 2.62 0.47 .001
∆ηµοτικότητα(–) 1.96α
2.27β
2.39γ
3.16* .007 2.29 2.13 0.99 .001
Σηµείωση. * p<.05. ** p<.01. *** p<.001. Μέσοι όροι που µοιράζονται κοινό δείκτη δεν διαφέρουν σηµαντικά µεταξύ τους σύµφωνα µε το τεστ του
Bonferroni για p<.05.

22. 22
Πίνακας 2.2
Μέσοι όροι των παραγόντων των αναπτυξιακών επιτευγµάτων των µαθητών Ε’-ΣΤ’ ∆ηµοτικού και Α’-Γ’ Γυµνασίου ως προς τη χώρα προέλευσης και το φύλο
Χώρα προέλευσης Φύλο
Ελλάδα Αλβανία Πρώην ΕΣΣ∆ Αγόρια Κορίτσια
M M M F η2
M M F η2
Αυτοεκτίµηση 3.89α,γ
3.88β
3.73γ,α
5.32** .012* 3.85 3.81 0.80 .001
Ικανοποίηση 4.04 4.05 3.97 1.62 .004 4.06 3.98 2.93 .003
Θυµατοποίηση 1.49 1.57 1.57 1.52 .003 1.57 1.52 1.07 .001
Εκφοβισµός 1.27α,γ
1.38β
1.49γ,α
12.56*** .027* 1.51 1.25 35.92*** .038*
∆ηµοτικότητα(+) 2.75 2.38 2.75 2.43 .005 2.56 2.68 0.74 .001
∆ηµοτικότητα(–) 1.96α
2.83β
2.10γ
8.13*** .017* 2.35 2.24 0.48 .001
Σηµείωση. * p<.05. ** p<.01. *** p<.001. Μέσοι όροι που µοιράζονται κοινό δείκτη δεν διαφέρουν σηµαντικά µεταξύ τους σύµφωνα µε το τεστ του
Bonferroni για p<.05.

23. 23
Πίνακας 2.3
Προσαρµοσµένοι µέσοι όροι των παραγόντων των αναπτυξιακών επιτευγµάτων των µαθητών Ε’-ΣΤ’ ∆ηµοτικού και Α’-Γ’ Γυµνασίου ως προς τη
µεταναστευτική ιδιότητα και την πόλη διαµονής
Μεταναστευτική ιδιότητα Πόλη διαµονής
Γηγενείς Μετανάστες Αθήνα Θεσσαλονίκη Βόλος Ρέθυµνο
M M F η2
M M M M F η2
Αυτοεκτίµηση 3.90 3.83 1.25 .001 3.81 3.817 3.93 3.89 1.05 .003
Ικανοποίηση 4.04 4.04 0.01 .000 3.98 3.99 4.16 4.03 2.15 .007
Θυµατοποίηση 1.49 1.53 0.53 .001 1.48 1.54 1.55 1.47 0.54 .002
Εκφοβισµός 1.28 1.44 10.13** .011* 1.37 1.35 1.39 1.33 0.16 .001
∆ηµοτικότητα(+) 2.76 2.40 4.20* .005 2.84 2.71 2.29 2.47 1.99 .007
∆ηµοτικότητα(–) 2.04 2.60 7.17** .008 2.40α
1.92β,δ
2.24γ
2.72δ,β
39.68** .011*
Σηµείωση. * p<.05. ** p<.01. *** p<.001. Οι µέσοι όροι έχουν προσαρµοστεί για τη στατιστική επίδραση του φύλου (συµµεταβλητή). Μέσοι όροι που
µοιράζονται κοινό δείκτη δεν διαφέρουν σηµαντικά µεταξύ τους σύµφωνα µε το post hoc test του Bonferroni για p<.05.

24. 24
Πίνακας 2.4
Προσαρµοσµένοι µέσοι όροι των παραγόντων των αναπτυξιακών επιτευγµάτων των µαθητών Ε’-ΣΤ’ ∆ηµοτικού και Α’-Γ’ Γυµνασίου ως προς τη
µεταναστευτική ιδιότητα/γενιά µετανάστευσης και την πόλη διαµονής
Μεταναστευτική ιδιότητα/Γενιά Πόλη διαµονής
Γηγενείς 1η γενιά µετ. 2η γενιά µετ. Αθήνα Θεσσαλονίκη Βόλος Ρέθυµνο
M M M F η2
M M M M F η2
Αυτοεκτίµηση 3.90α
3.69β
3.90γ
4.01* .009 3.79 3.80 3.88 3.84 0.39 .001
Ικανοποίηση 4.04 3.91 4.10 2.55 .006 3.91α
3.98β
4.17γ
4.01δ
2.87* .009
Θυµατοποίηση 1.49 1.61 1.57 1.72 .004 1.50 1.58 1.58 1.56 0.55 .002
Εκφοβισµός 1.27α,β,γ
1.46β,α
1.49γ,α
7.81* .017* 1.44 1.39 1.42 1.38 0.29 .001
∆ηµοτικότητα(+) 2.76α
2.14β
2.45γ
4.83* .010 2.72 2.66 2.21 2.21 2.22 .007
∆ηµοτικότητα(–) 2.04α
2.31β
2.74γ
3.62* .008 2.42α
1.97β
2.36γ
2.73δ
2.89* .009
Σηµείωση. * p<.05. ** p<.01. *** p<.001. Οι µέσοι όροι έχουν προσαρµοστεί για τη στατιστική επίδραση του φύλου (συµµεταβλητή). Μέσοι όροι που
µοιράζονται κοινό δείκτη δεν διαφέρουν σηµαντικά µεταξύ τους σύµφωνα µε το post hoc test του Bonferroni για p<.05.

25. 25
Πίνακας 2.5
Προσαρµοσµένοι µέσοι όροι των παραγόντων των αναπτυξιακών επιτευγµάτων των µαθητών Ε’-ΣΤ’ ∆ηµοτικού και Α’-Γ’ Γυµνασίου ως προς τη χώρα
προέλευσης και την πόλη διαµονής
Χώρα προέλευσης Πόλη διαµονής
Ελλάδα Αλβανία Πρ. ΕΣΣ∆ Αθήνα Θεσσαλονίκη Βόλος Ρέθυµνο
M M M F η2
M M M M F η2
Αυτοεκτίµηση 3.90 3.85 3.93 0.22 .000 3.79 3.82 4.05 3.90 1.00 .003
Ικανοποίηση 0.59 0.58 0.42 0.89 .002 0.67 0.59 0.49 0.38 2.48 .008
Θυµατοποίηση 0.37 0.37 0.48 0.58 .001 0.46 0.37 0.33 0.47 2.29 .008
Εκφοβισµός 1.57 1.55 1.45 0.56 .001 1.51 1.56 1.60 1.41 1.11 .004
∆ηµοτικότητα(+) 1.29α,β
1.76β,α
1.45γ
6.72** .020* 1.41 1.68 1.24 1.67 1.96 .009
∆ηµοτικότητα(–) 1.29α,β
1.76β,α
1.45γ
6.72** .020* 1.41 1.68 1.24 1.67 1.96 .009
Σηµείωση. * p<.05. ** p<.01. *** p<.001. Οι µέσοι όροι έχουν προσαρµοστεί για τη στατιστική επίδραση του φύλου (συµµεταβλητή). Μέσοι όροι που
µοιράζονται κοινό δείκτη δεν διαφέρουν σηµαντικά µεταξύ τους σύµφωνα µε το post hoc test του Bonferroni για p<.05.

26. 26
Πίνακας 2.6
Μέσοι όροι των παραγόντων του Ερωτηµατολογίου ∆υνατοτήτων και ∆υσκολιών των µαθητών Ε’-ΣΤ’ ∆ηµοτικού και Α’-Γ’ Γυµνασίου ως προς τη µεταναστευτική ιδιότητα/γενιά µετανάστευσης
και το φύλο
Μεταναστευτική ιδιότητα/Γενιά Φύλο
Γηγενείς 1η
γενιά µεταν. 2η
γενιά µεταν. Αγόρια Κορίτσια
M M M F η2
M M F η2
Αυτοαναφορές
µαθητών
Συναισθηµατικά
συµπτώµατα
0.43 0.50 0.50 3.02* .006 0.38 0.57 40.79*** .042*
Προβλήµατα
διαγωγής
0.55α,β,γ
0.62β,α
0.62γ,α
5.36** .011* 0.61 0.58 1.97 .002
Υπερκιν/τητα,
διασπαστικότητα
0.58 0.62 0.64 2.34 .005 0.64 0.59 2.16 .002
Προβλ. Σχέσεις µε
συνοµηλίκους
0.36α,β,γ
0.44β,α
0.45γ,α
5.87** .013* 0.44 0.40 2.62 .003
Θετική κοινων.
Συµπεριφορά
1.57 1.54 1.54 0.67 .001 1.47 1.63 33.45*** .035*
Σύνολο 0.48α,β,γ
0.55β,α
0.55γ,α
7.62** .016* 0.52 0.54 0.94 .001
Αναφορές
γονέων
Συναισθηµατικά
συµπτώµατα
0.45α
0.57β
0.49γ
2.13 .012* 0.45 0.55 3.69 .010
Προβλήµατα
διαγωγής
0.40 0.35 0.39 0.75 .004 0.36 0.40 0.98 .003
Υπερκιν/τητα,
διασπαστικότητα
0.68 0.68 0.67 0.04 .000 0.72 0.64 1.13 .006

27. 27
Προβλ. Σχέσεις µε
συνοµηλίκους
0.27α,γ
0.35β
0.36γ,α
3.13* .017* 0.32 0.33 0.00 .000
Θετική κοινων.
Συµπεριφορά
1.66 1.71 1.75 1.71 .009 1.70 1.71 0.74 .000
Σύνολο 1.80 1.94 1.91 0.54 .003 1.85 1.91 0.18 .001
Αναφορές
εκπαιδευτικών
Συναισθηµατικά
συµπτώµατα
0.23 0.28 0.26 1.12 .003 0.26 0.25 0.41 .001
Προβλήµατα
διαγωγής
0.20α,β,γ
0.30β,α
0.28γ,α
7.40*** .021* 0.34 0.18 38.54*** .053*
Υπερκιν/τητα,
διασπαστικότητα
0.57α,β,γ
0.79β,α
0.72γ,α
12.50*** .035* 0.89 0.49 94.44*** .121*
Προβλ. Σχέσεις µε
συνοµηλίκους
0.32α
0.43β
0.34γ
3.59* .010 0.39 0.34 2.04 .003
Θετική κοινων.
Συµπεριφορά
1.49α,β
1.32β,α
1.42γ
6.15** .018* 1.29 1.53 35.74*** .050*
Σύνολο 1.32α,β,γ
1.79β,α
1.60γ,α
9.83*** .028* 1.88 1.26 44.14*** .060*
Σηµείωση. * p<.05. ** p<.01. *** p<.001. Μέσοι όροι που µοιράζονται κοινό δείκτη δεν διαφέρουν σηµαντικά µεταξύ τους σύµφωνα µε το τεστ του Bonferroni για p<.05.

28. 28
Πίνακας 2.7
Μέσοι όροι των παραγόντων του Ερωτηµατολογίου ∆υνατοτήτων και ∆υσκολιών των µαθητών Ε’-ΣΤ’ ∆ηµοτικού και Α’-Γ’ Γυµνασίου ως προς τη χώρα προέλευσης και το φύλο
Χώρα προέλευσης Φύλο
Ελλάδα Αλβανία Πρώην ΕΣΣ∆ Αγόρια Κορίτσια
M M M F η2
M M F η2
Αυτοαναφορές
µαθητών
Συναισθηµατικά
συµπτώµατα
0.43 0.46 0.51 3.00 .007 0.37 0.56 38.94*** .041*
Προβλήµατα
διαγωγής
0.55α,γ
0.58β
0.64γ,α
6.77** .015* 0.61 0.57 4.30 .005
Υπερκιν/τητα,
διασπαστικότητα
0.58 0.55 0.66 4.82 .010 0.62 0.58 1.84 .002
Προβλ. Σχέσεις µε
συνοµηλίκους
0.36α,γ
0.37β,γ
0.46 γ,α,β
7.16** .015* 0.42 0.38 1.76 .002
Θετική κοινων.
Συµπεριφορά
1.57 1.57 1.53 1.97 .002 1.47 1.64 37.53*** .040*
Σύνολο 0.48α,γ
0.49β,γ
0.57 γ,α,β
9.83*** .021* 0.50 0.52 0.72 .001
Αναφορές
γονέων
Συναισθηµατικά
συµπτώµατα
0.45α,β
0.61β,α
0.47 γ
3.97* .020* 0.46 0.56 3.54 .010
Προβλήµατα
διαγωγής
0.40 0.33 0.42 1.56 .009 0.37 0.41 1.13 .003
Υπερκιν/τητα,
διασπαστικότητα
0.69 0.67 0.71 0.13 .001 0.73 0.65 2.01 .006
Προβλ. Σχέσεις µε 0.27α
0.36β
0.34 γ
2.79 .016* 0.33 0.32 0.02 .000

29. 29
συνοµηλίκους
Θετική κοινων.
Συµπεριφορά
1.66α
1.77β
1.70 γ
2.55 .015* 1.70 1.72 0.08 .000
Σύνολο 1.80 1.97 1.94 0.72 .004 1.88 1.93 0.17 .000
Αναφορές
εκπαιδευτικών
Συναισθηµατικά
συµπτώµατα
0.23 0.31 0.25 2.66 .008 0.28 0.25 0.65 .001
Προβλήµατα
διαγωγής
0.19α,β,γ
0.32β,α
0.31 γ,α
11.00*** .032* 0.36 0.19 36.22*** .052*
Υπερκιν/τητα,
διασπαστικότητα
0.57α,β,γ
0.74β,α
0.76 γ,α
11.74*** .034* 0.88 0.50 78.45*** .11*
Προβλ. Σχέσεις µε
συνοµηλίκους
0.32 0.42 0.34 2.90 .009 0.39 0.34 2.53 .004
Θετική κοινων.
Συµπεριφορά
1.49α,β,γ
1.34β,α
1.38 γ,α
5.60** .017* 1.28 1.54 38.53*** .055*
Σύνολο 1.31α,β,γ
1.79β,α
1.66 γ,α
10.37*** .030* 1.90 1.28 39.80*** .057*
Σηµείωση. * p<.05. ** p<.01. *** p<.001. Μέσοι όροι που µοιράζονται κοινό δείκτη δεν διαφέρουν σηµαντικά µεταξύ τους σύµφωνα µε το τεστ του Bonferroni για p<.05.

30. 30
Πίνακας 2.8
Προσαρµοσµένοι µέσοι όροι των παραγόντων του Ερωτηµατολογίου ∆υνατοτήτων και ∆υσκολιών των µαθητών Ε’-ΣΤ’ ∆ηµοτικού και Α’-Γ’ Γυµνασίου ως προς τη µεταναστευτική ιδιότητα και
την πόλη διαµονής
Μεταναστευτική ιδιότητα Πόλη διαµονής
Γηγενείς Μετανάστες Αθήνα Θεσσαλονίκη Βόλος Ρέθυµνο
M M F η2
M M M M F η2
Αυτοαναφορές
µαθητών
Συναισθηµατικά
συµπτώµατα
0.44 0.47 0.45 .000 0.50 0.44 0.45 0.42 0.94 .003
Προβλήµατα
διαγωγής
0.56 0.59 1.04 .001 0.61 0.57 0.55 0.56 0.92 .003
Υπερκιν/τητα,
διασπαστικότητα
0.59 0.58 0.06 .000 0.66 0.58 0.55 0.55 1.89 .006
Προβλ. σχέσεις µε
συνοµηλίκους
0.37 0.39 0.34 .000 0.45α
0.37β
0.29γ
0.40δ
4.34* .014*
Θετική κοινων.
συµπεριφορά
1.57 1.55 0.14 .000 1.53 1.56 1.59 1.56 0.39 .001
Σύνολο 0.49 0.51 0.44 .000 0.56α
0.49β
0.46γ
0.48δ
3.10* .010
Αναφορές
γονέων
Συναισθηµατικά
συµπτώµατα
0.45 0.50 0.21 .001 0.50α
0.52β
0.39γ
0.59δ
2.35 .020*
Προβλήµατα
διαγωγής
9.99 9.99 2.47 .007 0.75α,β,γ,δ
0.36β,α
0.3 γ,α
0.43δ,α
4.45* .038*
Υπερκιν/τητα,
διασπαστικότητα
0.71 0.72 0.03 .000 0.87α,γ
0.66β
0.57γ
0.76δ
1.75 .015*

31. 31
Προβλ. σχέσεις µε
συνοµηλίκους
0.32 0.32 0.00 .000 0.33 0.33 0.32 0.30 0.19 .002
Θετική κοινων.
συµπεριφορά
1.69 1.66 0.19 .001 1.60 1.73 1.72 1.65 0.98 .009
Σύνολο 1.89 2.06 0.50 .001 2.43α,γ
1.86β
1.53γ
2.07δ
2.21 .019*
Αναφορές
εκπαιδευτικών
Συναισθηµατικά
συµπτώµατα
0.22 0.30 6.28* .009 0.20 0.25 0.27 0.32 2.25 .010
Προβλήµατα
διαγωγής
0.19 0.30 12.85*** .019* 0.24α
0.27β
0.18γ
0.30 δ
2.40 .011*
Υπερκιν/τητα,
διασπαστικότητα
0.56 0.77 20.58*** .030* 0.63 0.66 0.61 0.76 1.62 .007
Προβλ. σχέσεις µε
συνοµηλίκους
0.31 0.38 4.21* .006 0.26α
0.40β
0.36γ
0.37δ
4.05* .018*
Θετική κοινων.
συµπεριφορά
1.50 1.39 6.59* .010 1.49α
1.37β,γ
1.56γ,β,δ
1.36δ,γ
4.67* .021*
Σύνολο 1.29 1.75 19.29*** .029* 1.34α
1.57β
1.42γ
1.76 δ
2.67* .012*
Σηµείωση. * p<.05. ** p<.01. *** p<.001. Οι µέσοι όροι έχουν προσαρµοστεί για τη στατιστική επίδραση του φύλου (συµµεταβλητή). Μέσοι όροι που µοιράζονται κοινό δείκτη δεν διαφέρουν
σηµαντικά µεταξύ τους σύµφωνα µε το post hoc test του Bonferroni για p<.05.

32. 32
Πίνακας 2.9
Προσαρµοσµένοι µέσοι όροι των παραγόντων του Ερωτηµατολογίου ∆υνατοτήτων και ∆υσκολιών των µαθητών Ε’-ΣΤ’ ∆ηµοτικού και Α’-Γ’ Γυµνασίου ως προς τη µεταναστευτική ιδιότητα/γενιά
µετανάστευσης και την πόλη διαµονής
Μεταναστευτική ιδιότητα/Γενιά Πόλη διαµονής
Γηγενείς 1η γενιά µετ. 2η γενιά µετ. Αθήνα Θεσσαλονίκη Βόλος Ρέθυµνο
M M M F η2
M M M M F η2
Αυτοαναφορές
µαθητών
Συναισθηµατικά
συµπτώµατα
0.44 0.48 0.48 0.54 .001 0.49 0.47 0.48 0.43 0.30 .001
Προβλήµατα
διαγωγής
0.56 0.63 0.56 2.40 .005 0.63 0.59 0.55 0.56 1.20 .004
Υπερκιν/τητα,
διασπαστικότητα
0.59 0.59 0.58 0.01 .000 0.64 0.60 0.57 0.54 0.97 .003
Προβλ. σχέσεις µε
συνοµηλίκους
0.37 0.43 0.41 1.38 .003 0.49α,β,γ
0.38β,α
0.31γ,α
0.43δ
5.23** .017*
Θετική κοινων.
συµπεριφορά
1.57 1.52 1.55 0.73 .002 1.48 1.57 1.60 1.53 2.15 .007
Σύνολο 0.49 0.54 0.51 1.26 .003 0.56 0.51 0.48 0.49 2.14 .007
Αναφορές
γονέων
Συναισθηµατικά
συµπτώµατα
0.45 0.50 0.54 0.43 .002 0.50 0.52 0.39 0.59 1.22 .010
Προβλήµατα
διαγωγής
0.41 0.33 0.46 0.74 .002 0.62α
0.36β
0.32γ
0.39δ
2.01 .017*
Υπερκιν/τητα,
διασπαστικότητα
0.70 0.70 0.63 0.51 .003 0.78 0.66 0.59 0.71 0.65 .006

33. 33
Προβλ. σχέσεις µε
συνοµηλίκους
0.32 0.35 0.35 0.23 .001 0.36 0.34 0.31 0.34 0.13 .001
Θετική κοινων.
συµπεριφορά
1.69 1.68 1.75 0.82 .005 1.62 1.73 1.74 1.71 0.50 .004
Σύνολο 1.88 1.88 2.00 0.16 .001 2.27 1.89 1.61 2.02 1.21 .010
Αναφορές
εκπαιδευτικών
Συναισθηµατικά
συµπτώµατα
0.22α
0.28β
0.31γ
3.12* .009 0.22 0.26 0.32 0.29 1.66 .007
Προβλήµατα
διαγωγής
0.19α,β
0.28β,α
0.27γ
3.78* .011* 0.24 0.30 0.19 0.26 2.14 .009
Υπερκιν/τητα,
διασπαστικότητα
0.56α,β,γ
0.79β,α
0.71γ,α
10.04*** .029* 0.66 0.70 0.65 0.76 0.83 .004
Προβλ. σχέσεις µε
συνοµηλίκους
0.31α
0.41β
0.37γ
3.42* .010 0.28α,β
0.41β,α
0.40γ
0.37δ
3.69* .016*
Θετική κοινων.
συµπεριφορά
1.50α,β,γ
1.35β,α
1.37γ,α
5.68** .016* 1.48α,β
1.32β,α,γ
1.51γ,β
1.32δ
4.67** .020*
Σύνολο 1.29α,β,γ
1.77β,α
1.66γ,α
8.99*** .026* 1.39 1.66 1.55 1.67 1.80 .008
Σηµείωση. * p<.05. ** p<.01. *** p<.001. Οι µέσοι όροι έχουν προσαρµοστεί για τη στατιστική επίδραση του φύλου (συµµεταβλητή). Μέσοι όροι που µοιράζονται κοινό δείκτη δεν διαφέρουν
σηµαντικά µεταξύ τους σύµφωνα µε το post hoc test του Bonferroni για p<.05.

34. 34
Πίνακας 2.10
Προσαρµοσµένοι µέσοι όροι των παραγόντων του Ερωτηµατολογίου ∆υνατοτήτων και ∆υσκολιών των µαθητών Ε’-ΣΤ’ ∆ηµοτικού και Α’-Γ’ Γυµνασίου ως προς τη χώρα προέλευσης και την πόλη
διαµονής
Μεταναστευτική ιδιότητα/Γενιά Πόλη διαµονής
Ελλάδα Αλβανία Πρ. ΕΣΣ∆ Αθήνα Θεσσαλονίκη Βόλος Ρέθυµνο
M M M F η2
M M M M F η2
Αυτοαναφορές
µαθητών
Συναισθηµατικά
συµπτώµατα
0.44 0.46 0.34 0.44 .001 0.49 0.45 0.39 0.32 0.79 .003
Προβλήµατα
διαγωγής
0.56 0.59 0.57 0.33 .001 0.63 0.58 0.49 0.58 1.31 .004
Υπερκιν/τητα,
διασπαστικότητα
0.59 0.58 0.42 0.89 .002 0.67 0.59 0.49 0.38 2.48 .008
Προβλ. σχέσεις µε
συνοµηλίκους
0.37 0.37 0.48 0.58 .001 0.46 0.37 0.33 0.47 2.29 .008
Θετική κοινων.
συµπεριφορά
1.57 1.55 1.45 0.56 .001 1.51 1.56 1.60 1.41 1.11 .004
Σύνολο 0.49 0.50 0.45 0.18 .000 0.56 α
0.50 β
0.42 γ
0.44 δ
2.69* .009
Αναφορές
γονέων
Συναισθηµατικά
συµπτώµατα
0.45 0.55 0.45 1.75 .010 0.47α
0.53β
0.33γ,δ
0.59δ,γ
2.67* .023*
Προβλήµατα
διαγωγής
0.41α,γ
0.33β,γ
0.72γ,α,β
4.21* .024* 0.75α,β,γ
0.36β,α
0.31γ,α
0.43δ
4.44* .038*
Υπερκιν/τητα,
διασπαστικότητα
0.71 0.66 0.78 0.02 .000 0.87α
0.66β
0.57γ
0.76δ
1.76 .015*

35. 35
Προβλ. σχέσεις µε
συνοµηλίκους
0.32α
0.37β
0.26γ
2.56 .015* 0.33 0.34 0.32 0.30 1.05 .009
Θετική κοινων.
συµπεριφορά
1.69α
1.75β
1.57γ
1.97 .011* 1.60α
1.74β
1.72γ
1.65δ
1.73 .015*
Σύνολο 1.89 1.91 2.22 0.44 .003 2.43α
1.89β
1.53γ
2.07δ
2.35 .020*
Αναφορές
εκπαιδευτικών
Συναισθηµατικά
συµπτώµατα
0.22 0.31 0.22 2.76 .008 0.22 0.26 0.23 0.29 0.30 .001
Προβλήµατα
διαγωγής
0.19α,β
0.30β,α
0.25γ
4.05* .012* 0.25 0.30 0.21 0.23 1.27 .006
Υπερκιν/τητα,
διασπαστικότητα
0.56α,β
0.75β,α
0.58γ
5.28** .016* 0.63 0.70 0.49 0.71 1.43 .007
Προβλ. σχέσεις µε
συνοµηλίκους
0.31 0.41 0.40 3.02 .009 0.31α
0.42β
0.32γ
0.45δ
2.40 .011*
Θετική κοινων.
συµπεριφορά
1.50 1.39 1.36 2.69 .008 1.49 α,β
1.32β,α,γ
1.66γ,β
1.21δ
5.93** .027*
Σύνολο 1.29α,β
1.76β,α
1.45γ
6.72** .020* 1.41 1.68 1.24 1.67 1.96 .009
Σηµείωση. * p<.05. ** p<.01. *** p<.001. Οι µέσοι όροι έχουν προσαρµοστεί για τη στατιστική επίδραση του φύλου (συµµεταβλητή). Μέσοι όροι που µοιράζονται κοινό δείκτη δεν διαφέρουν
σηµαντικά µεταξύ τους σύµφωνα µε το post hoc test του Bonferroni για p<.05.

36. 36
3. Επιπολιτισµικά επιτεύγµατα των µαθητών
Τα επιπολιτισµικά επιτεύγµατα των µαθητών που συµµετείχαν στην έρευνα αναφέρονται σε τρεις
άξονες: (α) διεργασίες επιπολιτισµοποίησης, (β) εθνική ταυτότητα, και (γ) προσλαµβανόµενη
διάκριση. Από αυτούς, ο δεύτερος και ο τρίτος άξονας βασίζονται σε δεδοµένα που συγκεντρώθηκαν
από τους µαθητές Ε’-ΣΤ’ ∆ηµοτικού και Γυµνασίου, ενώ για τον πρώτο άξονα εφαρµόστηκε στους
µαθητές Νηπιαγωγείου και Α’-∆’ ∆ηµοτικού ένα εικονοποιηµένο τεστ επιπολιτισµοποίησης που
δηλώνει τους τύπους διοµαδικής επαφής. Τα αποτελέσµατα από αυτή τη µέτρηση πρέπει, ωστόσο, να
ληφθούν υπ’ όψιν µε επιφύλαξη καθώς δεν υπάρχουν διαθέσιµα στοιχεία για την αξιοπιστία του
εργαλείου που χρησιµοποιήθηκε. Οι παραπάνω εξαρτηµένες µεταβλητές εξετάστηκαν ως προς τους
εξής δηµογραφικούς παράγοντες (όπου αυτό ήταν εφικτό κατά περίπτωση): πόλη διαµονής, χώρα
προέλευσης (Ελλάδα, Αλβανία, πρώην ΕΣΣ∆), µεταναστευτική ιδιότητα (γηγενείς, µετανάστες 1ης
γενιάς, µετανάστες 2ης
γενιάς, παιδιά από µεικτούς γάµους), και φύλο.
3.1. ∆ιεργασίες επιπολιτισµοποίησης
3.1.1. Μαθητές Νηπιαγωγείου και Α’-∆’ ∆ηµοτικού
Η εφαρµογή του εικονοποιηµένου τεστ επιπολιτισµοποίησης έδειξε ότι περισσότεροι µαθητές στο
Ρέθυµνο και στη Θεσσαλονίκη επιλέγουν την ενσωµάτωση των µεταναστών συµµαθητών τους.
Μεγαλύτερο ποσοστό µαθητών στην Αθήνα και στο Βόλο, σε σχέση µε το συνολικό δείγµα, τείνουν
να υιοθετούν τις τακτικές του διαχωρισµού µε επαφή ή του ατοµικισµού [χ2
(9, Ν=746)=53.99,
p<.001]. Τα αποτελέσµατα αυτά συνοψίζονται στον πίν. 3.1.
Όσον αφορά την επίδραση της χώρας προέλευσης στους τύπους διοµαδικής επαφής, βρέθηκε ότι
περισσότεροι µαθητές από την Ελλάδα προτιµούν την ενσωµάτωση, ενώ αυξηµένα είναι τα ποσοστά
των µαθητών από την Αλβανία στον διαχωρισµό µε επαφή και των µαθητών από την πρώην ΕΣΣ∆
στον ατοµικισµό [χ2
(6, Ν=660)=18.41, p=.005] (βλ. πίν. 3.2).
Ως προς τη µεταναστευτική ιδιότητα, βρέθηκε ότι περισσότεροι γηγενείς και µετανάστες πρώτης
γενιάς τείνουν να επιλέγουν την ενσωµάτωση, ενώ ελαφρώς αυξηµένο ποσοστό µεταναστών
µαθητών δεύτερης γενιάς ή από µεικτούς γάµους προτιµούν τον διαχωρισµό µε απόσταση ή τον
ατοµικισµό [χ2
(9, Ν=728)=22.90, p=.006] (βλ. πίν. 3.3).
∆εν εντοπίστηκε συστηµατική διαφοροποίηση των τύπων διοµαδικής επαφής των µαθητών
Νηπιαγωγείου και Α’-∆’ ∆ηµοτικού ως προς το φύλο (βλ. πίν. 3.4).
3.1.2. Μαθητές Ε’-ΣΤ’ ∆ηµοτικού και Α’-Γ’ Γυµνασίου
Ο πίν. 3.5 συνοψίζει τους περιγραφικούς στατιστικούς δείκτες (µέσο όρο, τυπική απόκλιση, ελάχιστη
και µέγιστη τιµή, αριθµό έγκυρων αποκρίσεων) και τους συντελεστές αξιοπιστίας εσωτερικής
συνέπειας των διαστάσεων επιπολιτισµοποίησης για τους µετανάστες µαθητές Ε’-ΣΤ’ ∆ηµοτικού και
Α’-Γ’ Γυµνασίου.

37. 37
Η ανάλυση διακύµανσης (και η συνακόλουθη εφαρµογή του κριτηρίου Bonferroni για τις πολλαπλές
συγκρίσεις των µέσων όρων ανά ζεύγη) έδειξε ότι ο γηγενής προσανατολισµός των µεταναστών
µαθητών διαφοροποιείται ανάλογα µε την πόλη διαµονής. Ειδικότερα, τον υψηλότερο γηγενή
προσανατολισµό αναφέρουν οι µαθητές στο Βόλο και τον χαµηλότερο στην Αθήνα, ενώ οι µαθητές
σε Θεσσαλονίκη και Ρέθυµνο τοποθετούνται σε ενδιάµεσο επίπεδο (F=6.30, p<.001, η2
=.01) (βλ. πίν.
3.6).
Ως προς τη χώρα προέλευσης, οι µετανάστες µαθητές από την Αλβανία δήλωσαν µεγαλύτερο γηγενή
προσανατολισµό από ό,τι οι συµµαθητές τους από την πρώην ΕΣΣ∆ (F=3.88, p<.05, η2
=.01) (βλ. πίν.
3.7).
Ως προς τη µεταναστευτική ιδιότητα, οι µαθητές από µεικτούς γάµους ανέφεραν υψηλότερο γηγενή
προσανατολισµό συγκριτικά µε τους µετανάστες µαθητές πρώτης και δεύτερης γενιάς, οι οποίοι δεν
διέφεραν σηµαντικά µεταξύ τους (F=10.14, p<.001, η2
=.04, Bonferroni) (βλ. πίν. 3.8).
Το φύλο των µεταναστών µαθητών δεν διαφοροποίησε σηµαντικά τους µέσους όρους των
διαστάσεων επιπολιτισµοποίησης (βλ. πίν. 3.9).
Εντοπίστηκε όµως στατιστικώς σηµαντική αλληλεπίδραση της µεταναστευτικής ιδιότητας και του
φύλου πάνω στους µέσους όρους εθνοτικού προσανατολισµού των µεταναστών µαθητών [F(2,
522)=3.25, p=.040, η2
=.01]. Όπως φαίνεται στο σχ. 3.1, τα κορίτσια από µεικτούς γάµους τείνουν να
δηλώνουν χαµηλότερο εθνοτικό προσανατολισµό από ό,τι τα αγόρια από µεικτούς γάµους και οι
µετανάστες πρώτης και δεύτερης γενιάς, αγόρια και κορίτσια, οι οποίοι δεν διαφέρουν αξιόλογα
µεταξύ τους.
Οι στρατηγικές επιπολιτισµοποίησης, οι οποίες προκύπτουν από το συνδυασµό του εθνοτικού και του
γηγενή προσανατολισµού των µαθητών Ε’-ΣΤ’ ∆ηµοτικού και Γυµνασίου, διαφοροποιήθηκαν ως
προς την πόλη διαµονής. Όπως φαίνεται στον πίν. 3.10, σε σύγκριση µε το συνολικό δείγµα, οι
µαθητές στο Βόλο τείνουν να επιλέγουν συχνότερα την εναρµόνιση, οι µαθητές στο Ρέθυµνο την
αφοµοίωση ή την περιθωριοποίηση και οι µαθητές στην Αθήνα τον διαχωρισµό [χ2
(9, Ν=538)=38.69,
p<.001].
Οι στρατηγικές επιπολιτισµοποίησης δεν διέφεραν ανάλογα µε τη χώρα προέλευσης των µεταναστών
µαθητών (βλ. πίν. 3.11).
Τα ποσοστά των στρατηγικών επιπολιτισµοποίησης διαφοροποιήθηκαν σε συνάρτηση µε τη
µεταναστευτική ιδιότητα. Σχετικά αυξηµένο ποσοστό µαθητών από µεικτούς γάµους επέλεξαν την
εναρµόνιση ή την αφοµοίωση, παρά τον διαχωρισµό ή την περιθωριοποίηση [χ2
(6, Ν=660)=15.51,
p=.017] (βλ. πίν. 3.12).
Οι στρατηγικές επιπολιτισµοποίησης δεν διέφεραν ανάλογα µε το φύλο των µεταναστών µαθητών
(βλ. πίν. 3.13).