2. Əliyeva G.B.
CİFT YETƏRSİZLİYİNİN HAMİLƏLİYİN
FƏSADLAŞMASINDA VƏ PERİNATAL
PATALOGİYADA ROLU
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin
04 iyul 2011-ci il tarixli 1173 saylı əmri ilə
tövsiyə olunmuşdur.
Bakı – 2011
4. Məni həkim görmək istəyən əziz nənəm
Səməngül xanımın, elm yoluma çıraq tutan,
respublikamızın görkəmli alimləri, əziz Leyla
xanım Kərimovanın və Tamara xanım
Dadaşovanın unudulmaz xatirələrinə həsr
edirəm.
5.
6. Mündəricat
İxtisar edilmiş terminlərin siyahısı 7
Giriş 9
Ciftin əmələ gəlməsi 10
Böyümə faktorlarının ciftin inkişafında rolu 19
Ciftin lokalizasiyası 25
Ciftin funksiyaları 29
Cift-döl qan dövranı haqqında 48
Perinatal patologiya 51
Dölün hipoksiyası 53
Cift yetərsiziyi 60
Cift yetərsizliyinin təsnifatı 77
Cift yetərsizliyinin əmələ gəlməsi 81
AFS - antifosfolipid sindrom 83
Mamalıq praktikasında antifosfolipid sindromun
klinik təzahürü və kriteriyaları 90
Cift yetərsizliyinin diaqnostikası 93
Dopler müayinəsi 97
Antifosfolipid sindromun diaqnostikası 101
Perinatal diaqnostika 104
Alfa-fetoprotein – AFP 116
Perinatal diaqnostikadainvaziv metodlar 118
Cift yetərsiliyinin konpensasiyası 127
Dölün bətndaxili hipoksiyasının müalicəsi 136
Plazmoferezin tətbiqi 137
Antifosfolipid sindromun müalicəsi 140
Profilaktika 143
Nəticələr 146
Əlavələr 149
Ədəbiyyat siyahısı 151
7.
8. İxtisar edilmiş terminlərin siyahısı:
AMH Aşağı molekullu heparin.
AMQF Fertilliyin alfa-2mikroqlobulini.
AKTH Adrenokortikotrop hormon.
AFS Antifosfolipid sindrom.
AFA Antifosfolipid antiteli.
AKA Antikardiolipin antiteli.
BF Böyümə faktoru.
CBF 1,2 Cift böyümə faktoru -1,2.
DEBF Damar endotelial böyümə faktoru.
İXQ(XQ) Xorionik Qonodotrapin.
PL, XS Plasentar laktogen və ya Xorionik Samodotropin.
XK Xorionik Kortikotropin.
LF Laktoferrin.
NK Natural Killer.
PAPP-A,B Hamiləliklə assosasiya olunmuş A vəB zərdab zülalı.
PAMQ Plasentar alfa1mikroqlobiulin.
TBQ Trofoblastik beta 1qlikoprotein.
E1 Estron.
E2 Estradiol.
E3 Estriol.
DHEASO4 Dihidroepiandrosteron sulfat.
OBA Orta beyin arteriyası.
PZR Polimeraz zəncirvari reaksiya.
THS Tənəffüs hərəkətlərinin sayı.
DHA Dölün hərəki aktivliyi.
AFP Alfafetoprotein.
NST Non stres test-sakitlik testi.
GCA Göbək ciyəsi arteriyası.
UA Uşaqlıq arteriyası.
ÜDS Ürək döyüntülərinin sayı.
7
9. TSH Tənəffüs hərəkətlərinin sayı.
DMİ Dölyanı maye indeksi.
BKİ Beyin kriotinkinaza izofermenti.
ÜKİ Ürək kreatinkiaza izofermenti.
NO Azot oksidi.
AOM Antioksidant müdafiə.
ARA Antiradikal aktivlik.
OAF Oksigenin aktiv formaları.
DNİES Diffuz neyro-immuno-endokrin sistem.
DBİL Dölün bətndaxili immun ləngiməsi.
MT Melatonin.
ÜAA Ümumi antioksidləşmə aktivliyi.
LPO Lipidlərin peroksidli oksidləşməsi.
8
10. Giriş
Mamalıq və perinatologiya elminin əsas müştərək məqsədinin -
təhlükəsiz analıq, doğuşun qoruyucu üsullarla başa çatdırılması, yet-
kin, sağlam həyat qabiliyyətli uşaqların doğulmasına şərait yaratmaq
olduğu bir zamanda bu problemə diqqət yetirmək problemin hələ də
aktuallığını qoruyub saxladığını göstərir.
Gələcək nəslin sağlamlığının əsas zəmini olan perinatal dövrdən
bu problemin həllinə başlamaq artıq dövlət və milli proyektlərlə hə-
yata keçirilir. [37,43,44,61,89, 103.]
Müasir dövrdə mamalıq və perinatalogiya elminin sürətlə inki-
şafı hamiləliyin gedişinə nəzarətdə, dölün antenatal müdafiəsində
geniş imkanlar yaratmışdır.
Gələcək nəslin sağlamlığının təminatı üçün ana bətnində ikən
dölün xəstəliklərinin diaqnozunu qoymaq, ana bətnindəki körpəni
qoruma altına almaq artıq vacib şərtlərdən biri olmuşdur.
Perinatal patologiyanın çox saylı səbəbləri içərisində xüsusi yeri
olan çift yetərsizliyinə diqqət yetirmək məqsədi ilə uzun illərdir ki,
təcrübi mamalıqda diqqətdən qaçırmadığımız cift yetərsizliyi üzərin-
də durmağı qarşımızda məqsəd qoyduq. Əgər cift yetərsizliyinin uşaq
ölümü səbəbləri içərisində 20%, hamiləliyin başa çatmamasında 50-
77%, rast gəldiyini həzərə alsaq bu mövzunun hələ də aktuallığını
qoruyan bir problem olduğu aydınlaşır.
Perinatal patologiyanın, ölümün, neonatal xəstələnmənin əsas
səbəbi cift yetərsizliyi və dölün bətndaxili inkişafının ləngiməsidir
deyən Савельева Г.М., Стрижаков А.Н., Тимохина Т.Ф kimi gör-
kəmli alimlərin fikirlərindən yola çıxaraq hamiləliyi fəsadlaşan - az
həyat qabliyyətli, ölü, şikəst, az çəkili uşaqlar dünyaya gətirən qadın-
ların müayinə və müalicəsinə diqqət ayırdıq. Bəs cift necə yaranır,
hamiləlikdə rolu nədir, yetərsizliyi hamiləliyin gedişinə və bətndaxi-
lindəki dölə necə təsir edir? Aşağıda bunlara aydınlıq gətirməyə ça-
lışmışıq.
9
11. Əliyeva G.B.
Ciftin əmələ gəlməsi
Hamiləlik mayalanma anından başlanmış hesab olunur. Maya-
lanmış yumurta hüceyrə borunun sekretı ilə qidalanaraq blastosit-
lərə bölünərək hərəkət edir. Onun hərəkətinə borunun peristaltikası,
epitel toxumasının kipriciklərinin nizamlı hərəkəti və borunun sekre-
tinin yaratdığı sürüşkənlik yardım edir.
Şəkil 1. Mayalanmış yumurta hüceyrənin mayalanmadan implantasiya
anına qədərki əsas inkişaf etapları.
a - yumurta hüceyrə mayalanma anında, b, c, d, e - mayalanmış yumurta
hüceyrə mayalanmadan 12-24, 30, 40-50 və 60 saat sonra, f – mayalanma-
dan 3-4 gün sonra - morula, g – blastosit, z - implantasiyanı başlanğıcı
mayalanmanın 6-cı günü, 1 - uşaqlıqboruları, 2 - uşaqlıq boşluğu, 3 - uşaq-
lığın selikli qişası.
Mayalanmadan 30 saat sonra yumurta hüceyrə 2 eyni ölçüdə qız
hüceyrəyə bölünür. 10 saat sonra 2-ci bölünmə baş verir və 4 yeni
hüceyrə əmələ gəlir. Mayalanmadan təxminən 50-60 saat sonra 16
hüceyrədən ibarət morula adlanan hüceyrə toplusu əmələ gəlir.
10
12. Cift yetərsizliyinin hamiləliyin fəsadlaşmasinda və perinatal patalogiyada rolu
Şəkil 2. (Белоусов.Л.В. Введение в общую эмбриологию. М. 1980. Гилберт
С.Биология развития.тт. 1-3 М. 1993, 1994, 1995)
İmplantasiya ovulyasiyadan 9-10 gün sonra baş verir. [9,17]
İkinci həftənin başlanğıcında döl yumurtasının uşaqlığın selikli qişa-
sına, nidasiya və ya implantasiya olunma prosesi başlanır. İlk 24
saatda ziqota yarıyadək 40 saatdan sonra isə tamamilə uşaqlığın se-
likli qişasına daxil olur.
11
13. Əliyeva G.B.
Şəkil 3. 1 - Endometriya (Desidua). 2 - Kapliyar damarlar. 3 - Uşaqlıq boşluğu.
4 - Daxili hüceyrə toplusu. 5 - Xarici hüceyrə toplusu. 6 - Daxili hüceyrə
toplusu.
Trofoblastın ifraz etdiyi proteolitik, qlikolitik və digər fermentlə-
rin selikli qişanı lizisə uğratması nəticəsində əmələ gələn zülal, kar-
bohidrat, vitaminlər və digər maddələri özündə saxlayan embriotrof
Şəkil 4. 1-Trofoblast, 2-Embrioblast.
12
14. Cift yetərsizliyinin hamiləliyin fəsadlaşmasinda və perinatal patalogiyada rolu
ilk vaxtlarda ziqotani qidalandırır. İmplantasiyadan sonra trofo və
embrioblastların intensiv inkişafı başlanır. Amnion, xorion və desidual
qişalar əmələ gəlməyə başlayır. Bu kürəyə bənzəyən hüceyrə toplu-
sunun qeyri bərabər bölünməsi ilə həyata keçirilir. Morulanın xarici
hüceyrə qatı daxildəki hüceyrələrdən sürətlə bölünür. Xarici hüceyrə
qatı trofablast içəridəki hüceyrə toplusundan ayrılır, yalnız kiçik bir
sahədə əlaqə qalır.
İri tünd blastomerlərdən embrioblast əmələ gəlir. Bu embrion və
embriondan kənar hissələrin inkişafına başlanğıc verir. Kiçik şəffaf
blastomerlər tədricən embrioblastı hər tərəfdən əhatə edir. Bunlar
trofoblasta başlanğıc verir. Erkən differensasiyaya uğrayan trofoblast
toxuması sonralar implantasiyanı və embrionun qidalanmasını təmin
edir. Sonralar əmələ gələn embrioblast və trofoblast qatlarının ara-
sındakı kiçik boşluğa maye toplanır. Hamiləlikdə endometriya qatı
desidua adlanır. Onun histaloji quruluşu böyük, çoxbucaqlı sekretor
hüceyrələrin varlığı ilə təsdiq edilir. Əslində bu epitelə bənzər hü-
ceyrələr dəyişikliyə uğramış endometriyal hüceyrələrdir. Bu dəyişik-
liklərdən sonra endometrium damarlanması da artır. Uşaqlığın təbii
killer (NK) hüceyrələri, qranulyar leykositlər artır, coxnüvəli leyko-
sitlər və B hüceyrələri azalır.
Şəkil 5.
13
15. Əliyeva G.B.
Desidual qişaya daxil olmuş trofoblast damar içi və damar xarici
olaraq ikiyə ayrılır. Damar xarici trofoblastlar əsasən ciftin desiduaya
əkilməsinə yardım edir. Damar içi trofoblastlar isə spiral arteriyala-
rın transformasiyasında iştirak edir. Spiral arteriyalar miyometriyal
arteriyaların endometriyanı qidalandıran şaxələridir. Trofoblastlar
spiral arterya divarındakı endotel hücrelerinin yerinə keçir.
Histoloji müayinədə spiral arteriyaların və qismən venaların orta
qatının yox olduğu görünür. Trofoblastlar arteriyaların içərisində da-
ha dərinə deyil, ancaq iç 1/3 nə qədər irəliləyir. Buna da spiral arteri-
yaların transformasiyası deyilir. Ciftin əsasında 100-ə qədər spiral
arteriyanın içinə girən trofoblastlar damar divarının iç 1/3 hissəsində
dəyişiklik yaradaraq sanki arteriyaların bu hissəsində bir vena əmələ
gətirir. Nəticədə bu damarlardan qan axarkən müqavimətə az rast
gəlir. Bu da arteriyanın içindən keçən qan miqdarının çox artmasına
səbəb olur. Ciftdən keçən qanın miqdarı 500 mL/dk çatır. Bu cift-
uşaqlıq qan axımı adlanır. Trofoblast hüceyrələrinin desidua və mio-
metriyaya daxil olanları isə hamiləlik zamanı ciftin vaxtından əvvəl
ayrılmasına mane olur, doğuşdan sonra isə uşaqlığın involyusiyası
zamanı yox olurlar. Bu hüceyrələrin çox vacib iki funksiyasına diqqət
yetirərək buna əmin ola bilərik. Birincisi, trofoblastlar fərqli toxuma-
lar içərisinə girərək o toxumanın hüceyrələrindən biri kimi özünü
apara bilir. İkincisi, trofoblastların fərqli xüsusiyyətli hüceyrələrin
ifraz etdiyi GnRH, estrogen ve progesteron kimi hormonları tək ba-
şına sintez edə bilir. Deməli bu hüceyrələr xüsusi qabiliyyətə malik,
insan vücudunun ən bacarıqlı hüceyrələridir.
Mayalanmanın 12-14-cü günü rüşeyimi əhatə edən trofoblast hü-
ceyrələri intensiv bölünərək, dölün ətrafında şaxəli qişa-damar toru
əmələ gətirir.
İmplantasiyadan sonra uşaqlığın divarında kiçik bir sahədə çö-
kəklik, boşluq əmələ gəlir. Bu boşluq mayalanmanın 2-ci həftəsində
birincili damarsız vorsinlər arasında yaranır. O boşluğa partlamış
desdual damarlardan ananın qanı dolur. Buraya yerləşmiş ziqota ana-
14
16. Cift yetərsizliyinin hamiləliyin fəsadlaşmasinda və perinatal patalogiyada rolu
nın desidual qişasının damarlarından gələn qanla qidalanır. Ana qanı
ilə dolu çökəklikdə ana qanı ilə ruşeyim arasında ilk mübadilə başla-
yır. Şəkil 6-ya diqqət etsək sadə ciftin və embrionun endometriyaya -
desiduaya münasibətini aydın görərik.
Şəkil 6.
Sonralar döl yumurtasının üzərinə birincili vorsin yaradan trofob-
lastdan barmaq səklində protoplazmatik çıxıntılar - vorsinlər əmələ
gəlir və hərəkət edircəsinə uşaqlığın divarına doğru uzanaraq uşaqlı-
ğın desidua qişasına şəkil 3-də göstərildiyi kimi daxil olur. Bu çıxın-
tılar sitotrofoblast hüceyrə-lərindən ibarət olub damarsızdır, birincili
vorsinlər adlanır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi desidual qişaya da-
xil olmuş damar içi trofoblast spiral arteriyaların transformasiyasın-
da və damar xarici trofoblastlar isə əsasən ciftin desiduaya əkilməsi-
nə xidmət edir. Ontogenezin bu dövründə maddələr və qazlar müba-
diləsi sadə diffuziya yolu ilə baş verir. Hamiləliyin ikinci həftəsində
birincili vorsinlərə birləşdirici toxuma daxil olaraq ikincili vorsinlərin
yaranmasına səbəb olur.
15
17. Əliyeva G.B.
Şəkil 7.
Üçüncü həftədə rüşeyimin angioblastlarından ciftin damarları
əmələ gəlməyə, allantoisin damarları ikincili vorsinlərə daxil olmağa
başlayır. Beləliklə xorionun vaskulyarizasiyası ilə nəticələnən hami-
ləliyin mühüm kritik dövrlərindən biri baş verir.
Bu baxımdan ciftin inkişafını 2 mərhələyə bölmək olar. Birinci
mərhələdə implantasiya zamanı trofoblastların spiral arteriyalarda
yaratdığı transformasiyadan sonra desiduaya, miometriyanın sərhəd-
dinə qədər irəliləyir. Yəni hamiləliyin 3-cü həftəsindən 20-ci həftəsi-
nədək olan zamanı əhatə edir Bu mərhələni də 2 dövrə ayırmaq olar.
Birinci ilk üçaylığın sonunadək, ikinci isə 20 həftəyədək davam edir.
Ciftin inkişafınının 2-ci mərhələsində trofoblastların spiral arteriya-
larda yaratdığı transformasiyadan sonra miometriyaya qədər davam
edilən invaziya miometriyanın iç 1/3 hissəsinə daxil olur. [151]
Spiral arteriyaların transformasiyası pozulduqda uşaqlıq qan axı-
mı da pozulduğundan embrionun inkişafdan qalması və ya dölün
bətndaxili inkişafının ləngiməsi baş verir. Yəni ciftin damarlanması
prosesinin çox dəqiq, həssas və ardıcıl davam etməsinin normadan
kənara çıxması hamiləliyin erkən həftələrdə pozulmasına səbəb ola-
16
18. Cift yetərsizliyinin hamiləliyin fəsadlaşmasinda və perinatal patalogiyada rolu
caq. Əgər yuxarıda deyilənlərə bir də ciftin damarlanması prosesi
kimi baxsaq, proseslərin doğrudan da hər anı hesablanmış proqrama
əsasən getdiyinə şahid olarıq. Bu andan ciftin formalaşması başlanır.
Bəzən buna sadə cift də deyilir. Sonralar döl yumurtasının üzərinə
birincili vorsin yaradan trofoblastlardan cift əmələ gəlir.
Fetoplasentar sistemin digər hissələri göbək ciyəsi amniotik ayaq-
dan əmələ gələrək, 8-ci həftədə amnionla örtülür Ciftin vizualizasi-
yası 7-9 həftəlikdən mümkün olur.
Şəkil 8.
Desidual qişa 3-parietal, kapsulyar və bazal qatdan ibarətdir. Döl
yumurtası inkişaf etdikcə, kapsulyar və parietal desidual qişalar gəri-
lir, nazikləşir, bir-birinə yaxınlaşır. Bazal desidual qişa qalınlaşır, çox-
lu damarlar əmələ gətirərək ciftin ana hissəsini formalaşdırır. Ciftin
17
19. Əliyeva G.B.
döl hissəsi isə döl yumurtasının uşaqlıq divarına bitişdiyi yerdə xo-
rionun vorsinlərindən inkişaf edir.
Şəkil 9. 1 - parietal desidual qişa; uşaqlığın içərisini örtür, 2 - döl, 3 - amnion,
4 - bazal desidual qişa - döl yumurtasını uşaqlığın divarından ayırır,
5 - xorion, 6 - kapsulyar desidual qişa - döl yumurtasını uşaqlıq boş-
luğu tərəfdən örtür.
Şəkil 9-da parietal, bazal, kapsulyar desidual qişaların döl yumur-
tasına və uşaqlığa münasibəti verilmişdir.
18
20. Cift yetərsizliyinin hamiləliyin fəsadlaşmasinda və perinatal patalogiyada rolu
Böyümə faktorlarının ciftin
inkişafında rolu
Böyümə faktoru (BF) haqda elmi mülahizələr və araşdırmalar
meydana çıxandan sonra ciftin morfologiyası və inkişafının öyrənil-
məsində yeni istiqamətlər meydana çıxdı. Ciftin gələcək morfologi-
yası, inkişafında mühüm rol oynayan hüceyrə polipeptidi olan böyü-
mə faktoru eyni zamanda cift toxumasının, qan damarlarının, vəzi
toxumasının inkişafını ləngitmək və stimulə etmək qabliyyətinə də
malikdir.
Deməli, böyümə faktorunun əmələ gəlmə və funksiyasındakı də-
yişikliklər ciftin morfologiyası və funksiyasında dəyişikliklər yaradır.
Beləliklə hamiləliyin erkən vaxtlarında böyümə faktorunda baş ve-
rən dəyişikliklər cift yetərsizliyinin baş verəcəyinin xəbərvericisidir.
Böyümə faktoru – bioloji aktiv birləşmədir və hüceyrənin mitogen
siqnallarının əsas daşıyıcısı, hüceyrələrin differensasiyası, bölünmə-
sini stimulə və inhibə edir. Hal-hazırda qadının reproduktiv siste-
minə təsir edən onlarla BF aşkarlanıb. [10,90]
Böyümə faktoru əsas rolu, embriogenez dövründə embrional hü-
ceyrələrin differensasiyasında oynayır. Yerli böyümə faktorlarının tə-
sirindən trofablast hüceyrələrinin proleferasiyası, miqrasiyası və in-
vaziyası aşağıdakı mexanizmlərlə baş verir. [126,127,118]
1. Autokrin – onu ifraz edən hüceyrənin reseptorları ilə münasibət.
2. Parakrin – onu ifraz edən hüceyrənin ətrafındakı
hüceyrələrlə əlaqə.
3. İntrakrin – faktor hüceyrənin içində qalır, birbaşa o hüceyrəyə
təsir edir.
4. Endokrin– qan dövranına daxil olaraq, qan vasitəsi ilə təsir edir.
Bəzən bir hüceyrəyə bir neçə böyümə faktoru təsir edir. Bunlar-
dan biri cift böyümə faktoru (CBF) digəri damar endotelial böyümə
19
21. Əliyeva G.B.
faktorudur (DEBF). CBF- homodimer 45-50 kD molekul çəkili, qliko-
proteindir. CBF- iki izoformadan CBF-1 və CBF-2 ibarətdir. Bu izo-
merlərdəki polipeptid ardıcıllığı CBF-2-dəki heparinbirləşdirici fraq-
mentdən başqa eynidir. CBF struktur və funksiyasına görə damar
endotelial böyümə faktorları ailəsinə daxil olan angiogenezi stimulə
edən damar endotel böyümə faktorlarına çox oxşardır. [102,139] Cift
böyümə faktorunun hamiləliyin müddəti artdıqca dinamik artdığı
qeyd olunur. [141] Böyümənin damar endotelial faktorunun aktivliyi
hipoksiyanı da göstərir. [133,137,139,142]
Müxtəlif böyümə faktorları və onların reseptorları da ciftin inki-
şafının müxtəlif səviyyələrində prosesə qoşulub bu inkişafı kontrol
edir. [115,102,139] Beləliklə, böyümə faktorunun cift yetərsizliyi olan
hamilələrdə təyini dölün hipoksiyasının erkən markeri sayıla bilər.
Xüsusilə ciftin böyümə faktorunun implantasiya, plasentasiya, erkən
embriogenez dövründə hüceyrələrin proliferasiyası və differensasi-
yasını təmin etdiyindən son zamanlarda xüsusi diqqət mərkəzində-
dir.
CBF və DEBF [115] bir tərəfdən angiogenezin stimulyatoru olaraq
damarların ciftdaxili lojadakı keçiriciliyini artırır, digər tərəfdən
autokrin mexanizmin sayəsində ciftin əmələ gəlməsi zamanı trofab-
lastın differensasiya və metobolik aktivliyini requlyasiya edir.
Müasir təsəvvürə əsasən bu zaman uşaqlıq-cift qan axımının
strukturunun hazırlıq dərəcəsi cift çökəkliyinin spiral arteriyalarının
divarlarına vorsin xarici sitotrofoblast hüceyrələrinin invaziya dərə-
cəsindən asılıdır.
Bu zona ciftin vorsinlər arası sahəsinin uşaqlığın endometriyasına
kontaktıdır. Hamiləliyin 7-10-cu həftəsində cift çökəkliyinin spiral ar-
teriyalarının divarlarına vorsin xarici sitotrofoblast hüceyrələrinin
invaziyasının birinci dalğası baş verir. 12 həftəlik müddətə qədər bu
proses spiral arteriyaların endometrial seqmentinə yayılır. Nəticədə
daimi cift-uşaqlıq qan mübadiləsi formalaşmış olur. Hamiləliyin 16-
18 həftəsində invaziyanın ikinci dalğası baş verir. Bu zaman vorsin-
20
22. Cift yetərsizliyinin hamiləliyin fəsadlaşmasinda və perinatal patalogiyada rolu
dən xaric sitotrofoblast hüceyrələrinin spiral arteriyaların miometrial
seqmentinə yayılır. Sonralar bu uşaqlıq-cift arteriyalarına transfor-
masiya olunur. Hamiləliyin erkən həftələrdə inkişafdan qalması cift
çökəkliyinin spiral arteriyaların hestasiyaya uyğun yenidən qurul-
masının patalogiyası, vorsindən xaric sitotrofoblast hüceyrələrinin
yetərsiz invaziyası ilə əlaqəlidir. Görünür ki, bu proseslərin aktivliyi
yerli böyümə faktorlarının köməyi ilə həyata keçirilir. Əgər invaziya-
nın birinci dalğasında bu yerli böyümə faktorunun requlyasiyasında
pozğunluq olarsa, cift-uşaqlıq qan dövranının yaranmasının bu eta-
pında ləngimə baş verəcək. Endometriyada əmələ gələcək nekrotik
ocaqların hesabına yenicə ivaziyayaya uğramış vorsinlərin və cift çö-
kəkliyinin sıradan çıxması, embrionun ölməsi ilə nəticələnəcək. Əgər
bu patalogiya invaziyanın ikinci dalğasında baş verərsə,vorsindən
xaric sitotrofoblast hüceyrələrinin spiral arteriyaların miometrial seq-
mentinə yayılması pozular, beləliklə də ciftin hipoplaziyası, cift ye-
tərsizliyi baş verır. Bu da dölün bətndaxili inkişafının ləngiməsinə
gətirib cıxarır. [44]
Ciftin ontogenezi hamiləliyin davam müddəti ilə müəyyən olu-
nur və şərti olaraq 2 stadiyaya bölünür. [43] Birinci stadiyaya ciftin
böyüməsi - yəni ciftin kütləsi və səthi ölçüləri sürətlə böyüyür. Bu
böyümə 36 həftəyədək davam edir. Ciftin böyüməsini requlyasiya
edən faktorlar çitoksin, protoonkogenlər, prostoqlandinlər və leykot-
rienlərdir. [112] İkinci-stadiya ciftin morfofunksional yetişkənliyi döv-
rüdür, 37-40 cı həftələri əhatə edir. Ciftin böyüməsini tənzimləyən
böyümə faktorları ciftin yetişməsində rol oynamaya da bilər. Yəni
ciftin yetişməsini kontrol edən faktorların təsir mexanizmi tamamilə
aydın deyil.
Hamiləliyin davam müddətində cift bir həyat tsikli keçir. Bu həyat
tsikli yaranma, inkişaf, funksional fəaliyyətinin ən yüksək səviyyəsi və
qocalma dövrününü əhatə edir və hamiləliyin sona çatması üçün va-
cib olan bütün funksiyaları yerinə yetirir:
21
23. Əliyeva G.B.
Şəkil 10.
Bu zaman kəsiyində ciftin 4 yetkinlik dərəcəsi öyrənilir.
0 - yetkinlik dərəcəsi 30 həftəliyədək davam edir
I - yetkinlik dərəcəsi 27- 36 həftəliyədək
II - yetkinlik dərəcəsi 34-39 həftəyədək
III - yetkinlik dərəcəsi 37-həftədən sonrakı müddəti əhatə edir.
30 həftəyədək davam edən 0 - yetkinlik dərəcəsi – birincili struk-
tura, hamar xorionik səthə malikdir.
I - Yetkinlik dərəcəsində – birincili struktura fonunda xorion löv-
hədə kiçik exogen sahələr meydana gəlir, xorionik lövhə qıvrımlaşır.
II - Exogen zonalar daha intensiv görünür – xorionik lövhə qıv-
rımları ciftin içərilərinə doğru irəliləyir, ancaq bazal qata çatmır.
III - Xorionik lövhə qıvrımları ciftin içərilərinə doğru irəliləyir, ba-
zal qata çatır, dairələr cızaraq ciftə paycıqlı şəkil verir. Əgər III-yet-
kinlik dərəcəsinə 38-39 həftəlikdə rast gəlinirsə bu ciftin vaxtından
əvvəl qocalması- yəni cift yetərsizliyidir.
Hamiləliyin 3-cü ayının axırına, 4-cü ayının başlanğıcına doğru
formalaşmağa başlayan cift, sonralar hamiləlik boyu inkişaf edir. 36-
37 həftəsində 18-20 sm ölçüyə çatan bu orqan 20-40mm qalınlığında
22
24. Cift yetərsizliyinin hamiləliyin fəsadlaşmasinda və perinatal patalogiyada rolu
və 200-dək paycıqdan ibarət olur. 37 həftədən sonra isə ya eyni öl-
çüdə qalır ya da ölçüləri və qalınlığı kiçilir. Yetkin cift dairəvi və ya
oval şəkillidir və bu orqanın 2 səthi ayırd edilir. Uşaqlığın divarına
təmas edən ana səthi və amnional boşluğa baxan döl səthi mövcud-
dur. Ana səthi bozumtul-gilənar rəngli paycıqların hesabına kələkö-
türdür. Döl səthi parıltılı su qişası ilə örtülüdür, hamardır və boz
rəngdədir.
Şəkil 11. 1 - Amniotik qişa, 2 - Göbək ciyəsi, 3 - Ciftin ana və döl səthi, 4 - Ciftin
uşaqlıq divarında yerləşməsi, göbək ciyəsi çökəkliyi.
Ana səthindən görünməyən damarların döl səthində tor əmələ
gətirdiyi aydın görünür. Hamiləlik boyunca ciftin ölçüləri və qalınlı-
ğı dəyişir. Ciftin sahəsi, həcmi obyektiv göstəriciləri olmasına bax-
mayaraq, qiymətləndirilməsi çətindir. Təcrübi mamalıqda ciftin qa-
lınlığı göbək ciyəsi çökəkliyində ölçülür. Ciftin qalınlığı rezus uyğun-
suzluq, dölün ödemi, ananın şəkərli diabeti, infeksion proses zamanı
4,5 sm və daha çox olur, naziklənmə kriteriyası isə 2sm və ondan az
olmasıdır.
23
25. Əliyeva G.B.
Şəkil 12. 1-Spiral arteriyalar, 2-Spiral venalar, 3-Vorsinlər arası arteriya və vena-
lar, 4-Cift, 5-Göbək ciyəsi çökəkliyi, 6-Uşaqlıq divarı, 7-Göbək ciyəsi
arteriyası, 8-Göbək ciyəsi
Şəkil 12-də göründüyü kimi ananın qanı zərif uc kapillyarlarda
dövr edir. Vorsinlərin ümumi sahəsi 22 həftədə 2,42-m2, 36 həftədə
isə 10,6 m2 [43] olur.
24
26. Cift yetərsizliyinin hamiləliyin fəsadlaşmasinda və perinatal patalogiyada rolu
Xatırladaq ki, yaşlı bir insanın bədən səthi 1,5 m2-dır. Belə anato-
mik quruluş dölün boyunu və inkişafını təmin edən ideal quruluşdur.
Ciftin uşaqlıq boşluğuna münasibətinə nəzər salsaq 20 həftəlik
hamiləliyə qədər cift uşaqlıq boşluğunun yarısını, hamiləliyin axırına
yaxın üçdə birini tutduğunu görürük. Normada ciftin çəkisi dölün
çəkisinin altıda birini, yeddidə birini təşkil edir. Uşaqlıq böyüdükcə
uşaqlıq divarına ˝bitişik˝ cift uşaqlığın dibinə doğru çəkilir, sanki ye-
rini dəyişir, buna ciftin miqrasiyası deyilir.
Şəkil 13. [Resimli Doğum Bilgisi, Ankara 2003. çeviri S.Günlap]
Diaqramda dölün çəkisi, dölyanı mayenin miqdarı, ciftin çəkisi bir-
birinə və hamiləliyin həftəsinə nəzərən verilmişdir.
Ciftin lokalizasiyası
Hamiləliyin əsas orqanı, dölün bətindaxili inkişafın cavabdehi
olan ciftin lokalizasiyasının dölün inkişafında rolu olmadığı bir qrup
müəllif tərəfindən iddia edilir. Ancaq 25 illik müşahidə və araşdır-
25
27. Əliyeva G.B.
malarımıza, müraciət etdiyimiz ədəbiyyat icmallarına əsaslanaraq
ciftin lokalizasiyasının dölün bətindaxili inkişafında böyük rolu ol-
duğuna əmin olduq. Perinatal diaqnostikada ciftin qalınlığının, öl-
çüsünün olduğu kimi lokalizasıyasının da rolu danılmazdır.
Şəkil 14. 1-Uşaqlıq boynu. 2- Uşaqlıq boynunun daxili dəliyi. 3-Cift.
Normada cift uşaqlığın yuxarı hissəsində, arxa-ön, yan divarla-
rında və uşaqlığın dibində yerləşə bilir. Çox vaxt ön və arxa divarda,
yan divarlardan birinə keçmək şərti ilə yerləşən, cift nadir halda tam
ön və arxa divarda, uşaqlığın dibində və ya gəliş vəziyyətində yer-
ləşir. Ancaq qadının keçirdiyi təkrari abortlar, düşüklər, spesifik və
qeyri-spesifik metroendometrit, uşaqlıq mioması, polipozu zamanı
cift uşaqlığın daha aşağı hissələrində inkişaf edir, beləliklə də ha-
miləliyin gedişini fəsadlaşdırır. Cift aşağı seqmentdə yerləşirsə cift
26
28. Cift yetərsizliyinin hamiləliyin fəsadlaşmasinda və perinatal patalogiyada rolu
gəlişi adlı patologiyanı yaradır, yəni cift uşaqlıq boynu kanalının da-
xili dəliyini tam və ya hissəvi örtür və ya ona yaxın yerləşir. Əgər cift
daxili dəliyi tam örtmüşsə, mərkəzi cift gəlişi, ciftin kənarı daxili də-
liyi qismən örtübsə hissəvi, daxili dəliyin kənarında yerləşibsə, kə-
narı cift gəlişi adlanır.
Ultrasəs müayinəsi klinik praktikaya daxil olduqdan sonra hami-
lə qadınlarda ciftin yerləşməsi, ölçüləri, strukturası, yetkinlik dərəcə-
si haqda daha dəqiq məlumat almaq mümkün olur. Hamiləliyin I-II
trimestrində təsbit olunmuş cift gəlişinin III trimestrdə 32 həftəlikdə
ancaq 5%-ni təkrar izləmək olur. Hamiləliyin 32 həftədə rast gəlinən,
təkrar izlənən 5%-cift gəlişindən 37 həftədə ancaq ⅓-i qalır. Exoqrafi-
yanın tətbiqi nəticəsində ciftin bir yerə bitişib durduğu deyil, hami-
ləliyin müddəti artdıqca daxili dəliklə ciftin kənarı arasındakı məsafə
artdığını, yəni ciftin miqrasiya etdiyini görürük. [131,135] Cift gəlişi
doğuşların 0,3-0,4%-də rast gəlinir. Cift gəlişi diaqnozu vaxtında
qoyularsa doğuşun taktikasını əvvəlcədən seçmək mümkün olur.
Ciftin belə lokalizasiyası hamiləlik zamanı kiçik – uzun müddətli və
ya profuz qanaxmaya səbəb olduğundan, uşaqlığın dibində, ön və
yan divarlarında yerləşən ciftə nisbətən dölün, hamilə uşaqlığın təz-
yiqinə daha çox məruz qalır. Döl-ana-cift qan dövranında ləngimə
olduğundan, profuz qanaxma olmasa belə bu funksional cift yetər-
sizliyi kimi qəbul edilməlidir. Kiçik qanitirmələr kompensasiya olun-
sa belə, xronik cift yetərsizliyi, profuz qanitirmə isə kəskin cift yetər-
sizliyi kimi qiymətləndirilməli, həm ana bətnindəki dölün, həm də
ananın həyati təhlükəsi nəzərə alınmalıdır.
Ciftin lokalizasiyası haqda dəqiq məlumat olduqda hamiləliyin II
yarısında qanaxma zamanı differensial diaqnoz aparmaq asan olur.
Ciftin lokalizasiyasının doğuş prosesinin gedişinə, sancıların xarakte-
rinə də təsir edir.
27
29. Əliyeva G.B.
Şəkil 15.
Cift uşaqlığın dibində yerləşərsə, doğuş yaradıcı tədbirlər 86,7%,
cismində yerləşərsə 63,6%, aşağı seqmentdə yerləşərsə 33,3% aparıl-
dığı qeyd olunur. Ciftin uşaqlığın boynuna yaxın yerləşməsi zamanı
uşaqlıq boynu vaxtından əvvəl yetişir və 45,6 – 62,1% hamiləlik vax-
tından əvvəl başa çatır.
Aşağı seqmentdə yerləşərsə, vaxtından əvvəl doğuş 43,1%, uşaq-
lığın dibində olarsa 12,5% rast gəlir. Aşağı seqmentdə yerləşmə həm
də perinatal ölümə səbəb olur ki, bunun da 16,2%-i vaxtından əvvəl,
2,3%-i isə vaxtında doğulanların payına düşür. Ciftin arxa divarda
yerləşməsi zamanı hamilə qadının arxası üstə daha çox uzandığı üçün
ciftin və uşaqlığın qidalandırıcı damarlarının sıxılması nəticəsində
funksional cift yetərsizliyi baş verir. Beləliklə də dölün bətndaxili hi-
potrafiyası və hipoksiyası meydana çıxır. Deməli, təkcə ciftin xəstə-
likləri deyil, onun yerləşməsi də perinatal patalogiyaya, doğuşun
vaxtınada və ya vaxtından əvvəl baş verməsinə səbəb olur.
28
30. Cift yetərsizliyinin hamiləliyin fəsadlaşmasinda və perinatal patalogiyada rolu
Ciftin funksiyaları
Cift – hamiləliyin əsas orqanıdır, dölün ağ ciyər, mədə-bağırsaq,
böyrəkləri və dərisinin funksiyasını yerinə yetirir. Cift - hamiləliyin
unikal vəzi olub, çox mürəkkəb biokimyəvi proseslərin iştirakçısıdır.
Cift dölün qidalanmasını, inkişafını, boyunu tənzim edir. Onun fizio-
loji hamiləlik və ya ananın müxtəlif xəstəlikləri ilə gedən hamiləlik
zamanı rolu əvəzolunmaz və çoxşaxəlidir. Cift qişaları, göbək ciyəsi
dölyanı maye birlikdə vahid bir kompleks təşkil edir. O, eyni zaman-
da həm Anaya həm də Dölə aid olan müştərək orqandır. Ana və
dölün qarşılıqlı təsiri ikitərəfli əlaqələrlə həyata keçirilir. Bu ana və
döl arasındakı dörd əsas informasiya kanalının yardımı ilə baş verir.
1. Diaplasentar humoral kanal – düzünə və əksinə mübadilə kana-
lından anadan dölə O2 və qida maddələri, hormonlar, bioloji aktiv
maddələr, immun cisimlər keçir. Döldən anaya isə CO2, metabo-
litlər, immun cisimlər, hormonlar keçir. Bu ən geniş və informativ
kanaldır.
2. Ekstraplasentar humoral kanal. Bu kanalla immun cisimlər, di-
gər maddələr ciftdən kənar yolla dölyanı maye, döl qişaları va-
sitəsi ilə keçir. Bu informativ kanal 1-ciyə nisbətən çox az imkan-
lara malikdir.
3. Cift- sinir kanalı. Bu kanalla informasiya mübadiləsi Cift-göbək
ciyəsinin damarlarındakı baro - və ximoreseptorların qıcıqlandı-
rılması nəticəsində baş verir.
4. Ekstraplasentar - sinir kanalı. Ananın MSS-nə dölün boyu, hərəki
aktivliyi nəticəsində alınan informasiyanın təsiri, dölə isə ananın
orqanizmində mexaniki, termiki, kimyəvi faktorların qıcıqlandı-
rılmasından alınan informasiyadır.
Çoxşaxəli funksiyalarından biri hormonal orqan olub, hamiləliyin
davamı müddətində qadın orqanizmində baş verən dəyişiklikləri və
dölün inkişafını tənzimləməsi, qadını laktasiyaya hazırlamasıdır. Ey-
29
31. Əliyeva G.B.
ni zamanda həm də ana ilə bətnindəki dölün qarşılıqlı əlaqəsini ya-
radan- yəni anadan oksigeni və qida maddələrini dölə, dölün həyat
məhsulları olan CO2 və zərərli maddələri isə döldən ana qanına da-
şıyan orqandır.
Bir tərəfdən onu ana ilə dölü birləşdirən əsas kanal kimi tanıyı-
rıqsa, digər tərəfdən də ana ilə döl arasında baryer olduğunu görü-
rük. Hamiləlik müddətində ciftin yerinə yetirdiyi funksiyalara nəzər
salaq, əsas funksiyaların 3 qrupa bölündüyü aydınlaşır:
1 – mübadilə funksiyası - qida maddələrinin və qazların (oksigen və
karbon qazı) mübadiləsi, qidalanma və tənəffüs funksiyası
2 – hormonal funksiyası - ciftin hormon və zülal dəsti sintez etmə
qabliyyəti
3 – baryer funksiyası - qoruyucu və immunoloji funksiyanın köməyi
ilə dölü xəstəlik törədicilərindən, zərərli maddələrdən, antitellər-
dən qoruyur.
Ayrı-ayrılıqda bu 3 funksiyanın öyrəndikdən sonar 20 sm diamet-
rində, 2-3 sm qalınlığında bir neçə ay ömrü olan bu kövrək orqanın
nələrə qadir olduğu bir daha aydınlaşır.
Ciftin mübadilə funksiyası dedikdə, ana ilə döl arasında qazlar –
O2 – CO2 mübadiləsi, qida maddələri, karbohidrat, yağ və zülal mo-
lekullarının mübadiləsi və s başa düşülür. Bu mübadilə aktiv və pas-
siv keçidlə başa çatır. Qida maddələri və oksigenlə zəngin ana qanı
ciftin ana səthi ilə uşaqlıq divarı arasında təmas səthinə gəlməsinə
baxmayaraq, ananın qanındakı tərkibdə dölə keçmir. Fizioloq, bio-
loq, morfoloq, mama-ginekoloqların tədqiqatlarına görə, cift mürək-
kəb maddələrin mübadiləsi məhsullarını təkcə toplamaq deyil, həm
də dölə lazım olan məhsulları sintez edərək, embrion və dölün mə-
nimsəyə biləcəyi şəklə salmaq qabliyyətinə malik mürəkkəb orqan-
dır. Cift mübadilə funksiyasını aşağıdakı 4 yolla həyata keçirir.
1. Sadə diffuziya yolu ilə - xırda molekullu maddələr və qazlar keçir.
30
32. Cift yetərsizliyinin hamiləliyin fəsadlaşmasinda və perinatal patalogiyada rolu
2. Sürətlənmiş diffuziya yolu ilə - kiçik molekullar, yağda həll olan
maddələr keçir.
3. Aktiv keçidlə enzimlərin yardımı ilə - suda həll olan vitaminlər,
aminturşular.
4. Pinositoz yolu ilə - isə kompleks zülallar, antigenlər daşınır.
Su, oksigen və karbon qazı molekulları ciftdən keçir. Su ciftdən
keçərək dölyanı mayedə, ciftdə, dölün toxuma və orqanlarında sərf
olunur. Suyun keçişi qatılıq qradiyentinin əksinə baş verə bilir və hər
gün dölyanı maye 30-40 ml-dək artır. Oksigenin döl qanına keçmə-
sinə dölün hemoqlobininin artıq olması və hemoqlobinin oksigeni
sürətlə uda bilmə qabiliyyətindən baş verir. Döl qanında oksigen 7,6
mm civə sütunu təzyiqə, hüceyrədən kənar maye mühitdə isə 23mm
c. sütunu təzyiqə malikdir. Karbon qazının da mübadiləsi eynidir.
Qazlar mübadiləsi bu təzyiqlər fərqinə görə baş verir. Qlükoza isə
zülallarla birləşərək, yağda həll olan şəklə düşərək, yüngülləşdirilmiş
diffuziya yolu ilə mənimsənilir. Hamiləliyin erkən aylarında qlikogen
sintezi üçün çoxlu qlükoza cift tərəfindən udulur. Hamiləliyin gec
dövrlərində isə qlikolizə uğrayaraq sərf olunur. Qlükozanın konsen-
trasiyası döldə ana qanındakından çoxdur və döl bu qlükozadan qli-
kogen sintez edərək energetik mübadiləsi üçün istifadə edir.
Zülal mübadiləsinə nəzər salsaq, döldə bu mübadilənin anadan
10 dəfə aktiv olduğunu görərik. Sərbəst amin turşuların konsentra-
siyası isə ana qanındakından 5 dəfə artıqdır. Sərbəst yağ turşuları
ciftdən asanlıqla keçdiyindən, ana qanındakı ilə eyni səviyyədədir.
Çünki, zülallar aminturşularadək parçalanır, yenidən ciftdə başqa
quruluşda dölə məxsus zülallar şəklində sintez olunur. Lipidlərin da-
şınması isə onların ciftdə fermentativ parçalanması ilə başlanır. Dölə
triqliseridlər şəklində keçir. Ciftin bu xüsusiyyəti xorionun stroma-
sını təşkil edən yüksək inkişaf etmiş birləşdirici toxumadan asılıdır.
Bu mürəkkəb biokimyəvi proses ananın mədə-bağırsaq sistemində
zülal yağ və karbohidratların parçalanma və sintezini xatırladır.
31
33. Əliyeva G.B.
Cift vitaminlərin mübadiləsində də böyük rol oynayır. Vit B1, Vit
A və karotin ciftdə depolanaraq dölə keçəcək miqdarı requlyasiya
edilir. Vit B1, fosfor turşusu ilə birləşərək dölə keçir, karotin isə dölün
qara ciyərində Vit A-ya çevrilir.Vitamin D-nin ciftdə miqdarı və dölə
keçməsi isə ana qanında bu vitaminin miqdarından asılıdır və kal-
siumun daşınma və mübadiləsini tənzim edir. Vit K və E ciftdən keç-
mir. Ona görə də çox vaxt yeni doğulmuşa Vit K təyin edilir. Elek-
trolitlərin mübadiləsi paraplasentar və transplasentar yolla gedir.
Kalium, natrium, xloridlər və hidrokarbonatlar sərbəst olaraq dölə və
əksinə keçir. Kalsium, fosfor, dəmir isə döldə və ciftdə depolanır. Cift
dəmiri keçirdiyi və depoladığı üçün döldə hemoqlobinin miqdarı
anada dəmir defisitli anemiya olsa belə, normal olur.
Ciftdə həm də maddələr mübadiləsində iştirak edən çoxlu fer-
mentlər saxlanılır. Oksidaza, katalaza, dehidrokinaza, karbohidrat
mübadiləsini tənzimləyən amilaza, laktoza, zülal mübadiləsini tən-
zim edən fermentlər, termostabil qələvifosfataza ciftin spesifik fer-
mentləridir. Bu fermentlərin ana qanında təyini ciftin fəaliyyəti haq-
da məlumat verir. Dəmir defisitli anemiya hamilə qadınlarda 40,6%
rast gəlir. Nəticədə tənəffüs fermentlərinin aktivliyi enir, toxuma
hipoksiyası baş verir. [117,80].
Ana qanı ciftin xovları arasındakı boşluqlarda dolaşaraq, mürək-
kəb biokimyəvi çevrilmələrdən keçir. Xovların sonunda yerləşən fe-
tal arteriyalara yeni quruluşda dölə məxsus olaraq keçir. Beləliklə bu-
radan dölün toxuma, qan qrup və rezus mənsubiyyətinin anadan
fərqli olması, özünəməxsusluğu aydınlaşmış olur. Sanki, cift müba-
dilə funksiyasını yerinə yetirərkən dölün ağ ciyərini və mədə-bağır-
saq sisteminin işini yerinə yetirir. Beləliklə cift – ana və döl arasında
maddələr mübadiləsini təmin edən, dölü ananın immun sistemindən
və infeksion agentlərdən qoruyan, ananı doğuşa, laktasiyaya hazır-
layan hamiləliyin əsas orqanı olduğu bir daha aydınlaşır.
32
34. Cift yetərsizliyinin hamiləliyin fəsadlaşmasinda və perinatal patalogiyada rolu
Şəkil 16. 1- cift, 2- göbək venası, 3- göbək arteriyaları.
Şəkil 17. 1-Yuxarı tənəffüs yolları, 2-Kiçik qan dövranı, 3-Ağ ciyərlər, 4-Ürək,
5-Böyük qan dövranı, 6-Toxuma kapilyarı.
33
35. Əliyeva G.B.
Bundan başqa ciftdə qanın laxtalanma və fibrinoliz faktorları, bio-
loji aktiv maddələr – histamin,histaminaza, xolesterinaza və s. də
mövcuddur. Digər tərəfdən, cift daxili sekresiya vəzidir, hormonal
funksiyanı yerinə yetirir. Hamiləliyin başa çatması, dölün normal
inkişafı, doğuşun başlaması üçün hormonlar dəsti sintez edir. Desi-
dual toxuma sinsito və sitotrofoblast hormonların sintezini və bəzi-
lərinin metabolizmasını yerinə yetirir.
Endokrin funksiya - Ciftin metabolik funksiyası kimi endokrin
funksiyası da diqqəti cəlb edir. Cift digər endokrin vəzilərdən fərqli
olaraq, həm zülal, həm də steroid mənşəli bir-birindən fərqli hor-
monlar sintez edir. Hamiləliyin ilk-3 ayında aktiv fəaliyyəti dölün
histo və orqanogenez prosesinin əsasını təşkil edir. Bu dövrdə cift
dölü onun inkişafı üçün lazım olan bütün hormonlarla təmin edir.
Cift mənşəli hormon və zülallara-İnsan xorionik qonodotropini (XQ),
insan plasentar laktogeni (PL),və ya insan xorionik samotomammot-
ropin (XS), insan xorionik kortikotropini (XK), fertilliyin alfa-2
mikro-qlobulini (FAMQ), plasentar alfa-1mikroqlobulin (PAMQ),
plasentar protein (PP-5),(PP-12),(PP-14) trofoblastik beta 1 –qliko-
protein (TBQ), onkofetal protein alfa-fetoprotein (AFP) aiddir. [42,54,
55,87] Hamiləliklə assosasiya olunmuş zülalları 3 qrupa bölmək olar:
1. Dölün orqaniznində sintez olunan zülallar - Alfa fetoprotein,
onkoembrional antigen
2. Ciftdən sintez olunan zülallar-trofoblastik beta 1-qlikoprotein, in-
san xorionik qonodotropini, insan plasentar laktogeni, plasentar
termostabil qələvi fosfataza, hamiləliklə əlaqəli zərdab zülalları
(PAPP-A, PAPP-B)
3. Hamiləlik zamanı və ondan kənar vaxtlarda qan zərdabında rast
gəlinənlər.
Dölün bətn daxilində fetoplasentar kompleksdə baş verən müba-
dilə pozğunluğu nəticəsində əziyyət çəkməsi 60-90% postnatal həyat-
da uşağın mərkəzi sinir sistemində kiçik beyin disfunksiyasından
34
36. Cift yetərsizliyinin hamiləliyin fəsadlaşmasinda və perinatal patalogiyada rolu
ağır, dayanıqlı sinir pozğunluğuna qədər gətirib çıxarır. Ona görə də
digər müayinələrlə yanaşı, ciftin spesifik zülallarının təyini dölün bətn
daxilindəki patoloji vəziyyətini öncədən təyini xüsusi əhəmiyyət
kəsb edir. Bu zülallar cift yetərsizliyinin klinik əlamətlərdən əvvəl
təyininə kömək edərək bu riskin qarşısını alır.
PAMQ – plasentar α-1 mikroqlobulin. Bu zülal da ciftin desidual
hissəsindən sintez olunan əsas zülallardan hesab olunur, bir çox fizi-
oloji proseslərin – ovulyasiya, desidualizasiya, implantasiya və dölün
inkişafının əsas iştirakçısıdır. Eyni zamanda, yumurtalıqların polikis-
tozu, endometriyanın maliqnizasiyası kimi patoloji proseslərin də
iştirakçısıdır. Bu zülala həm də trofoblastın invazivliyini requlyasiya
edən ananın təbii zülalı kimi baxılır. Hamiləlik zamanı ananın qan
zərdabında 40 nq/ml-dən yuxarı çıxmır. Fetoplasentar yetərsizliyin
diaqnostikası üçün 16-17 həftəlik hamiləlikdən başlayaraq, 33-34 həf-
təyədək bu zülalı yoxlamaq məsləhətdir.
Çox vaxt bu zülalın artımı FMA-lı qadınlarda dölün bətndaxili
hipoksiyasına işarətdir. Bu artım hələ klinik simptomları meydana
çıxmamış cift yetərsizliyinin göstəricisi olduğu üçün kompleks müa-
yinə göstərişdir. Əksər hallarda isə bu zülalın artımı yüksək perinatal
fəsad riskini dölün bətndaxili hipoksiya və hipotrofiyasını göstərir.
Fertilliyin α-2 mikroqlobulini - Qlikodilin reproduktiv sistemi-
nin spesifik zülalıdır.
Qadınlarda aybaşının lütein fazasında endometriya vəzilərinin
epitelisində, hamiləlik zamanı isə ciftin desidual toxumasında sintez
olunur. Bu sintez və sekresiya proqesterondan bilavasitə asılıdır. Sağ-
lam hamilə olmayan qadının qan zərdabında 8-40 mkq/ml arasında
olur. Ən yüksək həddi isə lütein fazasına uyğun gəlir. Öz-özünə dü-
şüklərdən sonra uşaqlığın qanlı ifrazatında, α-2 mikroqlobulin gene-
rasiyası 50-100 dəfə normal aybaşı qanının tərkibindəkindən artıq
olur. Belə yüksək artım endometriozda da qeyd olunur. Xronik en-
dometritdə isə normadan 5 dəfə az rast gəlinir.
35
37. Əliyeva G.B.
Hamiləlik müddətində qan zərdabında sürətlə artır, 4-6 həftə ara-
sında maksimuma çatır,12-16 həftəyədək yüksək səviyyədə qalır son-
ra isə azalmağa başlayır. Təhlükə törədən düşüklər zamanı hələ klinik
simptomlar meydana çıxmamışdan əvvəl bu zülalın sintezi də azal-
mağa başlayır. Ona görə də, bu zülalı I trimestrdə 2- həftə fasilə ilə 2-
3 dəfə yoxlamaq lazımdır.
PAPP-A hamiləliklə assosasiya olunmuş A-plazma proteini 1974-
cü ildə hamiləliyin axırıncı həftələrində olan qadının qanında yüksək
fraksiyalı zülal olaraq aşkarlandı. Sonralar tərkibində Zn olan, 800
molekul çəkili metalloqlikoprotein olduğu qeyd edildi. Sinsitotro-
foblastlardan - ciftin xarici qat toxumasından sintez olunur. Ananın
immun cavabını modifikasiya edərək, ciftin inkişafı və yaşaması
üçün şəraiti saxlayır. Son 15 ildə Daun sindromunun diaqnostikasın-
da işlədilən 3-lü testə əlavə edilərək 4-lü test adlandırılaraq effektliyi
90%-ə çatdırmaq mümkün olmuşdur.
XQ-xorionik qonodotropin 35000 mol çəkili qlikoproteiddir. Ha-
miləliyin ilk həftələrində XQ – lüteotrop funksiyanı yerinə yetirir.
Sarı cismin steroidogenez funksiyasını tənzimləyir və onun hamiləlik
baş vermədikdə 14 gün davam edən ömrünü, hamiləlik zamanı uza-
daraq, hamiləlik sarı cisminə çevrilməsinə xidmət edir. Nəticədə pro-
qesteronun fasiləsiz ifrazı təmin olunmuş olur. XQ-nin, sarı cisim və
steroid hormonlarının sintezi hipofizar qonodotrop hormonların
tsiklik ifrazını tormozlayır.
Ona görə də hamilələrdə qanda FSH və prolaktinin səviyyəsi
aşağı olur. Hamiləliyin ilk günlərindən, hətta mayalanmanın 8-9-cu
günündən təyin edilən, XQ hamilə qadının immunoloji reaksiyaları-
nı, T- supressor hüceyrələri induksiya edərək tormozlayır. Güclü im-
munosupressiv təsirə malik qlukoproteindir. Yəni hal-hazırda XQ
əsas immunodepressant hesab olunur. Döl-ana arasındakı immuno-
konflikt və embrionun uşaqlıq divarından qopmasına mane olur. Bi-
rinci trimestrdə hər 2-3 gündən bir ikiqat, üçqat artıraq 8-10-cu həf-
tədə maksimuma çatır. Trofoblastın patoloji proseslərində, hamiləli-
36
38. Cift yetərsizliyinin hamiləliyin fəsadlaşmasinda və perinatal patalogiyada rolu
yin pozulma təhlükəsi olanda XQ səviyyəsi enir. Qanda bu hormo-
nun yüksəlməsi çoxdöllü hamiləlik – beçəxor və dölün xromosom
abberasiyası zamanı baş verir. İnkişaf etməmiş hamiləlikdə isə enir.
Ektopik hamiləlikdə miqdarı normal hamiləliklə müqayisədə azdır.
Qanda XQ-dən başqa, onun α və β sərbəst zəncirləri də aşkarlanır.
Eyni zamanda ifraz olunan 3-cü zəncir isə onların - α və β sərbəst
zəncirlərin spesifikliyini təyin edir. Endometriyanın vəzili epitel hü-
ceyrəsindən sekresiya olunur. Hamiləliyin təyini üçün daha həssas,
trofoblastik toxumanın sinsitotrofoblastlarından sintez olunan β - XQ
ni təyin etmək vacibdir.
XQ – ciftin fəaliyyəti haqda əhəmiyyətli məlumat verməkdə rolu
yoxdur. Çünki, ciftin tam formalaşıb, fəaliyyət göstərdiyi 12-14 həf-
tədə bu hormon azalmış olur. XQ sonsuzluğun müalicəsində tətbiq
edildiyindən, bəzi xəstəliklərdə də aşkarlandığından diaqnostikada
bəzi xətalar verə bildiyindən, hamiləliyin erkən diaqnostikasında, ha-
miləliyin spesifik testi ola bilməz. β XQ isə hamiləliyin dəqiq, səhvsiz
diaqnostik markeri hesab olunur. Hamiləliyin XQ testi ilə müqayisə-
də daha dəqiqdir. Hamiləlik müddəti proqressiv surətdə artan züla-
lın bu artımındakı hər hansı dəyişiklik dölün inkişaf qüsuru, hamilə-
liyin pozulmasının diaqnostikasında əsas rol oynayır.
Trofoblastik β-1 qlikoprotein (TBQ) ciftin döl hissəsinə aid olan
spesifik markeridir. [54,55] hamiləliyin və onunla əlaqədar olan xəs-
təliklərin – beçəxor və trofoblastik xəstəliklərin spesifik zülalıdır. Sito
və sinsitotrofoblastda sintez olunaraq, ananın qan dövranına daxil
olur. Hamiləlik zamanı ciftin desidual toxumasında sintez olunaraq
Ananın qan zərdabında aşkarlanır. O, hamiləliyin pozulma təhlükə-
sini əvvəlcədən xəbər verir, aparılan müalicənin effektliliyini göstə-
rir. TBQ Y.S. Tatarin tərəfindən 1971-ci ildə qadının qan zərdabında
aşkarlanıb.
Qadın orqanizmdə müxtəlif bioloji funksiyaları yerinə yetirir.
Ananın limfositlərinin aktivləşməsinə mane olaraq, genetik informa-
siyanın 50%-ini atadan olan dölü - yadlığı ananın immun sistemin-
37
39. Əliyeva G.B.
dən qoruyur. Cift və trofoblast hüceyrələrinin böyümə proliferasiya-
sını requlə edir. İnkişaf və differensasiyasını kontrol edir. İmmunoloji
prosesləri aktivləşdirir və ya tormozlayır.
TBQ-nin hamiləlik boyu qandakı konsentrasiyasını aşkarlamaq
üçün aparılan TBQ monitorinqi, fetoplasentar sistem haqda, hamilə-
liyin müxtəlif patologiyalarında isə trofoblastın funksiyası haqda dü-
rüst məlumat verir. TBQ-nin qanda 6 dəfədən çox enməsi hamiləliyin
spontan pozulacağının proqnozunu əvvəlcədən 100% dəqiqliklə gös-
tərir. TBQ-nin 2-4 dəfə enməsi isə 33% halda spontan abortun baş ve-
rəcəyinin göstəricisidir. Əgər 35-40 həftəlik hamiləlikdə TBQ nor-
madan aşağıdırsa, doğuşda ana və döl üçün fəsadlaşmaya işarədir.
[87] Öyrəncəkli düşüklər, cift yetərsizliyi və perinatal patologiya za-
manı TBQ-nin I trimestrdə 5-10 dəfə enməsi, II-III trimestrdə isə art-
mağa meylli olmaması göstərilir. [8] (cədvəl 1-2).
CMV virus infeksiyası zamanı hamiləliyin ilk həftələrində TBQ 4-
8 dəfə enir. Görünür ki, buna səbəb virus təsirindən trofoblastın çox
hissəsinin məhv olmasıdır. Trofoblast hüceyrələri virusların prolife-
rasiyası üçün münbit toxumadır. Virusların artıb çoxalması isə tro-
foblast hüceyrələrinin məhvi deməkdir. Nəticədə, trofoblastların zü-
lalların biosintezi ilə əlaqəli olan metabolik funksiyası da enir.
Çox vaxt TBQ, Pl, Plasentar α 1 mikroqlobulin, fertilliyin α2 - mik-
roqlobulini ilə birlikdə təyininin böyük diaqnostik əhəmiyyəti vardır.
30 həftədən sonra TBQ azalır, PAMQ artır, AMQF artır. Bu da ekizlər
üçün təhlükə olduğuna işarədir.
Fetoplasentar sistemin hamiləlik boyunca obyektiv dəyərləndiril-
məsi TBQ miqdarından asılıdır. Bu monitorinq hələ klinik simptom
bəlli olmamışdan hamiləliyin pozulma təhlükəsindən xəbər verdiyi
kimi, müalicələrin effektli olub-olmadığının, yəni hamiləliyin inkişa-
fının, başa çata biləcəyinin də göstəricisidir.
Ektopik hamiləliyin diaqnostikasında USM-lə birlikdə təyininin
xüsusi əhəmiyyəti var. Beləki, ektopik hamiləlik zamanı endiyi gö-
rünməkdədir. Hamiləliyin normal inkişafı üçün lazım olan immuno-
38
40. Cift yetərsizliyinin hamiləliyin fəsadlaşmasinda və perinatal patalogiyada rolu
supressiv təsiri göstərir. Hamilə qadının qanında təyini trofoblastın
funksiyasını qiymətləndirir və hələ klinik simptom verməyən düşük
təhlükəsinin olduğundan xəbər verir. I-II trimestirdə artarsa uşaqlıq
boşluğunda iltihabi prosesin olduğunu və ya döl yumurtasının his-
səvi soyulduğunu göstərir. Bütün hamiləlik boyunca aşağı olması
uşaqlıq daxilində xronik infeksiyanın varlığına, ciftdəki distrofik də-
yişikliyə işarədir.
Kəskin artım isə çoxsululuq, şəkərli diabet, vaxtı ötmüş hamiləlik,
dölün hemolitik xəstəliyi zamanı olur. Ona görə də, hamiləlik boyu
2-4 həftə ara ilə 2-3 dəfə TBQ yoxlanılması perinatal patologiyanın
vaxtında aşkarlanmasına yardım edər.
Hamiləliyin müddəti Hamilə qadının qan zərdabında
(mayalanma günündən həftə ilə) TBQ konsentrasiyası (mq/ml)
2 – 3 həftə 0,02 – 0,5
3–5 0,5 – 4,5
6–8 5 – 12
8 – 10 5 – 16
10 – 12 16 – 26
12 – 14 22 – 38
14 – 16 38 – 48
16 – 18 48 – 50
18 – 20 50 – 56
20 – 22 56 – 58
22 – 24 58 – 65
24 – 26 65 – 80
26 – 28 80 – 100
28 – 30 100 – 150
32 – 34 158 – 190
36 – 38 210 – 240
38 – 40 240 – 250
Cədvəl 1. Fizioloji hamiləlik zamanı qadının qan zərdabında
TBQ konsentrasiyası
39
41. Əliyeva G.B.
1962-ci ildə ciftin, hipofizin böyümə hormonunu və prolaktini xa-
tırladan zülal sintez edildiyi elan olundu. HPL (human plasentar lak-
togen) - insan plasentar laktogen adlanan bu zülal güclü metabolik
təsirə malik olduğu təsdiq edildi. Plasentar laktogen 19 kDa molekul-
yar çəkisi olan qlikoproteid olub, hamiləliyin erkən 5-6 həftələrində
sinsitotrofoblastdan sintez olunur. Karbohidrat - zülal mübadiləsini
tənzimləyir və 1trimestrdə enməsi erkən cift yetərsizliyini göstərir.[7]
Hamiləlikdə ifrazatı hipofizin böyümə hormondan 100 dəfə artıq-
dır. Normal gedən hamiləlik zamanı 36 həftəyədək proqressiv olaraq
artır, doğuşdan sonra isə enir. Laktotrop, lüteotrop təsiri hüceyrə im-
munitetini inhibə edir, ananın maddələr mübadiləsinə aktiv təsir
edir, anada zülal sintezini azaldaraq aminturşuların ehtiyyatının ya-
ranmasına səbəb olur. Plasentar laktogen insulinin antaqonistidir.
Qısa yarımparçalanma dövrünün olması sekresiyasının sutkalıq
ritminin olmaması, sintezinin tək bir mənbədən olması ciftin funksi-
yasının birbaşa göstəricisidir. Plasentar laktogen 50% enərsə döl üçün
həyati təhlükə, 80% enərsə antenatal ölümə işarədir. Trofoblastın xəs-
təliklərində - beçəxor, xorionepitelioma zamanı plasentar laktogenin
çox aşağı olması aydınlaşdırılmışdır. Proses nə qədər bədxassəlidir-
sə PL, xorionik qonodotropinə nəzərən bir o qədər çox aşağı olur.
Hamilənin böyrək patalogiyasında yüksəldiyi, hipertoniyası zamanı
isə endiyi də nəzərdən qaçmamalıdır.[136]
Ciftin erkən yetərsizliyi zamanı enir, dölün bətndaxili ölümü, öz-
özünə düşüklərdən 1-3 gün əvvəl bu enmə kritik həddə çatır. Hami-
ləliyin gec dövrlərində cift yetərsizliyi zamanı 50%-də, dölün bətnda-
xili hipoksiyası zamanı isə 3 dəfə azalır. Beləliklə hamilə qadının qa-
nında PL təyini cift yetərsizliyinin, dölün hipoksiyasının, hipotrofiya-
sının diqanostikasında böyük əhəmiyyəti var.
40
42. Cift yetərsizliyinin hamiləliyin fəsadlaşmasinda və perinatal patalogiyada rolu
Hamiləliyin PL– konsentrasi- Hamiləliyin PL - konsentrasi-
müddəti (həftə) yası nmol/L müddəti (həftə) yası nmol/L
5–6 2,82 ± 0,65 23 – 24 116,5 ± 5,39
7–8 11,77 ± 0,85 25 – 26 162,50 ± 8,77
9 – 10 25,45 ± 1,30 27 – 28 207,80 ± 3,31
11 – 12 37,2 ± 2,20 29 – 30 213,10 ± 12,43
13 – 14 41,00 ± 3,30 31 – 32 235,50 ± 10,90
15 – 16 59,70 ± 3,74 33 – 34 244,20 ± 8,61
17 – 18 89,4 ± 3,27 35 – 36 283,60 ± 3,27
19 – 20 91,23 ± 4,34 37 – 38 316,3 ± 4,33
21 – 22 108,7 ± 7,00 39 – 40 392,10 ± 1,13
Cədvəl 2. Fəsadlaşmamış hamiləlik zamanı ananın qan zərdabında Plasentar lak-
togenin miqdarı (nmol/L-ilə) [И.П.Ларичева və С.А.Витушко-ya görə]
Cift özünü requlyasiya edən, öz muxtariyyatı olan hipofiz – hipo-
talamusun requlyasiyasından asılı olmayan orqandır, hamiləliyin bu
unikal vəzinin hormon sintezi endokrin vəzilərin hormon sintez et-
məsinin kontrol etmə mexanizmləri ilə idarə olunmur. Fetoplasentar
kompleks gözəl endokrin ekspansiya göstərir və ana üzərində tam
hormonal kontrol yaradır. Ciftin hormonları tək Anaya deyil, Dölə
də təsir edir.
Ana mənşəli steroid hormon – proqesteron, cift və döl mənşəli
hormon – estriol, ana-cift- döl mənşəli hormonlar – estron, estradiol,
sarı cism mənşəli hormon – relaksin bunlardandır. Döl tərəfindən
sintez olunan hormonları, AKTH peptidlərinə yaxın peptid β-
endorfin, β-melanin stimuləedici hormon, Hipotalamik hormonlara
analoji olaraq qonodotropin relizinq hormonu, tireotropin relizinq
hormonu və digərləri misal göstərilə bilər. Aşağıdakı cədvəldə Ali
Çetinin sxemasında bu hormonların sintezi verilmişdir.
41
43. Əliyeva G.B.
Dölün böyrəküstü
Ananın qara ciyəri
vəzi
17 OH - Pregnenolon
Xolesterol
DHEA
DHEAS
Cift
LOL xolesterol
Pregnenolon
Progesteron
Ananin qara
ciyəri
Estron Estrodiol
Estriol
Androstenedion 16 H -DHEAS
1992 - Ali Cetin sxeması. Ana-döl-cift kompleksində hormon sintezi.
[Klinikdə Obstetrik və jinekoloji. İstanbul Güneş 95, tip kitap evi, 2007]
42
44. Cift yetərsizliyinin hamiləliyin fəsadlaşmasinda və perinatal patalogiyada rolu
Fetoplasentar sistemdə estrogen və proqesteron sintezinin əsas
mərhələləri. [79]
Döl Cift Ana
Preqnelonon Xolesterin Xolesterin
sulfat
Böyrəküstü Preqnelonon Preqnelonon
vəzi
Dehidroepiandros- Proqesteron Proqesteron
teron sulfat
Dehidroepian- Dihidroepian
drosteron drosteron
Qaraciyər sulfat
16 α-dehidro Estradiol, Estradiol
epiandosteron eston Estron
sulfat
16 α-dehidro
epiandosteron
sulfat
Estriol Estriol
Cədvəl 2. [Кирюшенков Д.Я. и Тараховский М.Л. М:, 1990.]
Estrogenlər Cift mənşəli estrogenlərin də 2 əsas funksiyası var.
Əgər bir tərəfdən uşaqlıq əzələsi üzərindəki oksitosin birləşdirici re-
septorların əmələ gəlməsini surətləndirərək doğuşa hazırlıqda rol
oynayırsa, digər tərəfdən süd vəzilərini əmizdirməyə hazırlayır.
43
45. Əliyeva G.B.
Hamiləliyin E2–konsentrasiyası Hamiləliyin E2–konsentrasiyası
müddəti (həftə) nmol/L müddəti (həftə) Nmol /L
25 – 28 14,6 ± 0,66 33 – 34 33,2 ± 0,41
27 – 28 18,3 ± 0,43 35 – 36 36,7 ± 0,33
29 – 30 19,5 ± 0,54 37 – 38 44,5 ± 0,30
31 – 32 23,0 ± 0,57 39 – 40 66,5 ± 0,79
Cədvəl 3. Fəsadlaşmamış hamiləlik zamanı ananın qan zərdabında E2-nin miqdarı
(nmol/L) [И.П.Ларичева və С.А.Витушко-ya görə]
Estrogenlər 18 karbon atomlu steroidlərdir. Karbon atomlarına
birləşmiş hidroksil qruplarının sayına görə 3 qrupa bölünürlər.
1. E1- Estron 3-cü karbon atomunun hidroksil qrupu birləşdirməsin-
dən əmələ gəlir. Zəif estrogendir.
2. E2- Estradiol 3-cü və 17-ci karbona 2 hidroksil qrupu birləşərək
əmələ gəlir. Güclü estrogendir.
3. E3- Estriol 3-cü, 17-ci və 16-cı karbonun özlərinə 3 hidroksil qru-
pu ilə birləşdirməsindən alınır. Hamiləlikdə miqdarı digərlərin-
dən daha çoxdur.
Estriol və alfa-fetoproteinin təyini, dölün vəziyyəti, plasentar lak-
togen və proqesteron isə ciftin funksiyası haqda məlumat verir. Ana-
döl-cift kompleksində sağlıq indeksi – estriol ilə təyin edilir. Estriolun
hamilə qadının qanında və sidiyində təyin olunması və bu nisbətin
normadan aşağı olması dölün vəziyyətinin ağırlaşmasını, klinik əla-
mətlərdən 2-3 həftə əvvəl xəbər verir. E3 fetoplasentar steroid hor-
mondur, kütləsi 288,4 Da, fetal qaraciyərdə böyrəküstü vəzidə və
ciftdə sintez olunur. Onun miqdarı ciftin funksiyasını və dölün və-
ziyyəyini xarakterizə edir. Qan zərdabında 35% enməsi kəskin cift
yetərsizliyi, dölün bətndaxili ölüm təhlükəsini göstərir.Yüksək riskli
hamiləlik – şəkərli diabet, vaxtı ötmüş hamiləlik, preeklampsiya,
Rezus uyğunsuzluq, dölün bətndaxilində ölümü, anensefaliyası, böy-
rəküstü vəzinin hipoplaziyası zamanı təyini göstərişdir. Sərbəst
estriol qadın cinsi sterod hormonudur hamiləlik vaxtı ciftdən də sin-
44
46. Cift yetərsizliyinin hamiləliyin fəsadlaşmasinda və perinatal patalogiyada rolu
tez olunduğundan, onun səviyyəsi döl-cift ana sistemindəki vəziy-
yətin göstəricisidir.
Proqesteron hamiləliyi davam etdirən hormondur. Proqesteron
21 karbon atomlu bir hormondur. Hamiləlikdən əvvəl yumurtalıq və
böyrəküstü vəzin qabıq maddəsində sintez olunur. Hamiləlik zamanı
isə 7-8 həftəliyədək sarı cisimdə, bütün hamiləlik boyu isə ciftdən
sintez olunur. 8 həftəyədək sarı cism hamiləliyin inkişafı üçün yetərli
miqdarda proqesteron ifraz edir.
Hamilələyin Pr -konsentrasiyası Hamiləliyin Pr-konsentrasiyası
müddəti (həftə) nmol/L müddəti (həftə) nmol/L
5–6 793 ± 2,4 23 – 24 260,0 ± 8,1
7–8 101,9 ± 2,7 25 – 26 306,0 ± 10,2
9 – 10 110,0 ± 3,1 27 – 28 378,7 ± 1,3
11 – 12 132,0 ± 4,8 29 – 30 456,3 ± 12,6
Cədvəl 3. Fəsadlaşmamış hamiləlik zamanı ananın qan zərdabında Proqesteronun
miqdarı (nmol/L-ilə) [И.П.Ларичева və С.А.Витушко-ya görə]
Proqesteron hamiləlikdən əvvəl endometriyanı nidasiyaya hazır-
layır, hamiləliyi davam etdirmək üçün qanda miqdarını saxlayır, ha-
miləlik zamanı uşaqlığın yığılmasını əngəlləyir. Hamiləlikdə proqes-
teronun 2 əsas funksiyasını qeyd etmək lazımdır. Embrionun inkişa-
fını davam etdirə bilməsi üçün endometriyanı hazırlayır. Əgər pro-
qesteronun təsiri kəsilərsə hamiləlik pozular. Eyni zamanda uşaqlıq
əzələsinin yığılmasını blokada edərək hamilliyin pozulmasının qar-
şısını alır. Hamiləliyin sonuna yaxın estrogenin artması ilə bu blo-
kada aradan qalxır. Digər tərəfdən proqesteron hipofizin hormonal
funksiyasına təsir edərək, hamiləlik davam etdikcə, yumurtalıqların
yumurta hüceyrə yetişdirməsinə mane olur.
Ciftin 3-cü funksiyası onun baryer rolunun olmasıdır. Cift həm
də 2 genetik cəhətdən fərqli orqanizmləri bir-birindən qoruyan bar-
yerdir. Ona görə də fizioloji hamiləlikdə ana ilə döl arasında immun
konflikt baş vermir.
45
47. Əliyeva G.B.
Ciftin baryer funksiyasını yerinə yetirən lipidlərdən ibarət olan
qişa ana və döl qanını qarışmağa qoymur bəzi xüsusiyyətləri ilə
hemato - ensefalik baryeri xatırladır. Burada da qida maddələri qan-
dan onurğa beyni mayesinə keçir. Ancaq bu keçirmə birtərəflidir
yəni qan-onurğa beyni istiqamətindədir. Cift baryeri isə iki tərəfli-
eyni zamanda anadan–dölə və döldən də anaya istiqamətlənən ke-
çiriciliyə malikdir. Ciftin keçiriciliyi hamiləlik boyu eyni qalmayaraq
dəyişir. Fizioloji hamiləlikdə ciftin keçiriciliyi proqressiv olaraq 32-35
həftəliyədək artır, sonralar isə azalır. Buna səbəb hamiləliyin müxtəlif
dövründə ciftin müxtəlif quruluş və yetkinliyə malik olmasıdır. Fə-
sadlaşmış hamiləliklər zamanı müxtəlif patogen və toksiki səbəblər-
dən ciftin baryer funksiyası pozulur və fizioloji hamiləlik zamanı
keçirmədiyi maddələri keçirir. Cift baryerininin quruluşu aşağıdakı
kimidir:
Şəkil 18. 1- Terminal vorsinlərin kapillyarlarının endotelisi, 2- Vorsinlərin ka-
pillyarları, 3- Vorsinlırin stroması, 4- Vorsinlərin epitelial örtüyü
[www.medison.ru]
Ciftin baryer qişası da, ciftin özü kimi seçici keçiriciliyə malikdir.
Hər iki tərəfə aid olan bu keçiricilik normal hamiləlik zamanı mole-
kul çəkisi 1000-ə qədər olan maddələr üçün keçiricidir, 1000-dən yu-
xarı molekul çəkisi olanlar isə ciftin baryerdən keçə bilmir. Tədqi-
46
48. Cift yetərsizliyinin hamiləliyin fəsadlaşmasinda və perinatal patalogiyada rolu
qatlar göstərir ki, cift dölə keçəcək maddələri seçir. Yəni elə mad-
dələr var ki, dölə keçir, elə maddələr var ki, onların dölə keçməsinə
mane olur. Dölə ziyan verəcək xəstəlik törədəcək bir çox zərərli mad-
dələr və törədicilər buraxılmır. Ancaq bu o demək deyildir ki, cift
mütləq baryerdir.
Cift menbranından Cift menbranından Cift menbranından
keçən xeyirli maddələr keçən zərərli maddələr keçməyən maddələr
Oksigen, Viruslar : Ana mənşəlli xolesterol,
Karbondioksid Rubella fosfolipid və
Qlükoza, CMV triqliseridlər.
Amin turşular HSV tip 2 Protein hormonlar
Sərbəst yağ turşuları Zoster virusi (İnsulin)
Vitaminlər Koksaki Dərmanlar
Su Polimielit (suksinilxolin, Heparin,
Natrium A vitamini, metildofa, amin turşu
Kalium Klomifen, qurluşunda olan
Xlor Dietilsitilbesterol, dərmanlar)
Kalsium Noretilsteron, İgA, İgD, İgE, İgM
Fosfat OKS, Nikotin, Bakteriyalar
Bilrubin Alkol,
Cidik cövhəri Amikasin,
Ana-döl ertirositləri Fenobarbital,
(zədələnmə olmadıqda Pentobarbital,
minimal) Valproy turşusu,
Ana plazma zülaları Diazepam,
AFP Lorezepam,
Sterodi hormonlar Litium,
İgG Xlortiazid,
Karbon monoksid,
Orqanik Hg, Pl
Kalium yodid,
Kokain, eroin,
Toksomlazma gondii,
T.pallidium,
Rubella peyvəndi,
Anti-Rh antigenləri
Cədvəl 5. [Tusdata; Fizioloji Histolji Embrioloji dərs notları, Ankara 2005; 235 ]
47
49. Əliyeva G.B.
Bəzi dərman preparatları, nikotin, bəzi infeksion xəstəliklərin tö-
rədiciləri ciftdən keçərək dölə zərər verir. O, bir çox virus və infeksion
xəstəliklərin törədiciləri – 300-dək infeksion, patogen və qeyri-patogen
kokklar üçün də keçiricidir. Bu mikrobların cift baryerdən keçməsi
onların həyat məhsulları, ciftdə dəyişikliklər – piy distrofiyası, qan-
sızma, kalsium çöküntüləri, nekroz ocaqları yaradır.
Cift dölün immun mühafizəsində də böyük rol oynayır. Ciftin im-
munoloji funksiyasının əsas komponenti ananın toxuması ilə kan-
taktda olan hissəsi - fibrinoid toxuma, sialomussin və seromukoid-
dölün antigeni aiddir. Trofoblastlarda ciftin səthində yerləşən yüksək
supressiv təsir edən maddələrə isə XQ, prostaqlandin və steroid hor-
monları misal göstərmək olar. Hamiləliyin 12-ci həftəsindən cift ana-
cift-döl sistemindən immunoqlobulinlərin ötürülməsinə başlayır. 5
sinif immunoqlobulinlərdən ancaq IgG sinifindən olanlar ciftdən ke-
çə bilir. Sonra isə dölün xüsusi immunoqlobulinləri əmələ gəlir. Cift-
də immunal reaksiyanı endirən T və B limfositlər, makrofaq və qra-
nulositlər böyük əhəmiyyət kəsb edir. Trofoblast antigenləri hamilə-
liyin 5-həftəsindən, dölün antigenləri isə 12 həftəlikdən meydana çıxır.
Cift-döl qan dövranı haqqında
Hamilə qadının qan dövranına yeni bir dövran cift–uşaqlıq–döl
qan dövranı da əlavə olunur. Hamiləliyin ilk həfələrindən sadə şəkil-
də meydana çıxan bu dövran sonuna yaxın işini çox mükəmməl qu-
ran mürəkkəb sistemə çevrilir. Döğuş başa çatan kimi, döl dünyaya
gələndən bir neçə dəqiqə sonra fəaliyyətini bitirir.
48
51. Əliyeva G.B.
Uşaqlığı qidalandıran, uşaqlıq və yumurtalıq arteriyalarının son
şaxələri olan spiral arteriyalar vorsinlər arası sahəyə çatır. Ananın qanı
vorsinlər arası sahəyə tökülür. Ananın arterial qanındakı təzyiqin vor-
sinlər arası boşluqdakından çox olduğundan, vorsinləri yuyan qan
xorial lövhəyə çatır, döl qanı ilə qarışmadan oksigeni, qida maddələ-
rini verərək, venoz kapliyarlarla ana qanına qayıdır. Bu kapillyarlar-
dan dölün qanı keçir və daha iri damarlara və nəhayət, göbək vena-
sına çevrilir. Bu venada oksigenlə zəngin arterial qan dölə yetişir. Cift
baryerdən keçən oksigen və qida maddələrinin hesabına ciftin tənəf-
füs, qidalandırma, ifrazat və digər mübadilə funksiyaları həyata keçir.
Nəticədə dölün qanına oksigen daxil olur. Karbon qazı və mübadilə
məhsulları xaric olur. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi ciftin baryer qişası
da, ciftin özü kimi, seçici keçiriciliyə malikdir. Hər iki tərəfə aid olan
bu keçiricilik normal hamiləlik zamanı 32-34 həftəliyə qədər artır, son-
ra isə azalmağa başlayır.
Cift anatomik və funksional cəhətdən amnion qişası ilə əlaqəlidir.
50
52. Cift yetərsizliyinin hamiləliyin fəsadlaşmasinda və perinatal patalogiyada rolu
Ciftin bu qədər mürəkkəb və incə struktura malik olması ölçüsü-
nün, çəkisinin və ömrünün az olmasına baxmayaraq çox saylı mürək-
kəb fizioloji proseslərin öhdəsindən məharətlə gəlməsinin əsas səbəbi-
dir. Fizioloji hamiləliyin başa çatması ilə öz həyat tsiklini başa vuraraq
- qocalması, dölün dünyaya gəlməsindən nəfəs almasından sonra do-
ğulması insanın yaradılışının proqramlaşdırılmasının xüsusi vacib eta-
pıdır. Bu proqramlaşdırılmadan kənara çıxılmanın -ananın xəstəliklə-
ri, əlverişsiz ekoloji şərait, qadının qidalanmada, həyat tərzində, dav-
ranışlarında fizioloji hamiləlik normativlərindən kənara çıxmalarının
qarşısını almaqla hamiləliyin unikal vəzinin işinə normal şərait yarat-
mış olarıq. Beləliklə də hamiləliyin fəsadlaşması, perinatal patalogiya,
uşaq ölümü və əlilliyinin göstəricilərini xeyli azaltmış olarıq.
Perinatal patologiya
Alman mama-ginekoloqu E.Zallinq bətndaxilindəki dölün həyat
fəaliyyətinin öyrənilməsi ideyasını 1967-ci ildə irəli sürdü. Sonra
Perinatoloqların Avropa Elmi Cəmiyyəti yaradıldı. Dünyada sürətlə
inkişaf edən bu ideyaya qoşulan görkəmli rus alimləri Н.Л.Гарма-
шова, Л.С.Персианинов, Г.М.Савельева, И.В.Ильин, В.М.Сидель-
никова, М.В. Федорова və başqaları perinatologiyanın inkişafında
böyük xidmətlər göstərdilər.
Perinatal patologiya sözü – müxtəlif zamanlarda hamiləliyin müx-
təlif dövründə baş verən patalogiyanı öyrənirdi. Əvvəlcə – dölün ana
bətnindəki inkişafının gec – 28 həftəsindən başlayaraq doğuşa qədər-
ki dövründə baş verən patologiya, sonralar isə hamiləliyin ilk gün-
lərindən doğuşdan sonrakı 7 günədək olan müddətdə hamilə qadına
və yenidoğulmuşa nəzarət olunması qərara alındı. Yəni Perinatolo-
giya təbabətin dölün bətndaxilindəki bütün inkişaf mərhələləri və
doğuşdan sonrakı ilk 7 gününü (168 saat) əhatə edən dövrü öyrənən
sahəsi oldu. Bu dövrdə döldə baş verən xəstəliklər perinatal patolo-
giya adlanır. Perinatal dövr doğuşa qədərki dövr-antenatal, doğuş
prosesinin gedişi dövrü - intranatal və doğuşdan sonrakı neonatal
51
53. Əliyeva G.B.
dövr adlanan 3 dövrə bölünür. Hal-hazırda bətndaxili inkişafın 22-23
həftəşində, 500 qr çəki ilə doğulan döl yenidoğulmuş hesab olunur.
Perinatal patologiya dölün bətndaxili inkişafından, ana orqaniz-
mində baş verən maddələr mübadiləsinin səviyyəsindən, ciftin baryer
funksiyasının yüksək seçici və diffuziya qabliyyətindən bir-başa ası-
lıdır. Bu normal şərait pozulduqda metobolizmin pozğunluğuna və
dölün oksigen aclığına səbəb olur. Hamiləliyin əsas – unikal üzvü olan
ciftin əsas funksiylarında dəyişiklik baş verir. Nəticədə dölün bətn-
daxilində inkişafdan geri qalma – simmetrik və ya asimmetrik hipot-
rofiyası, hipoksiyası baş verir. Uzun müddətli hipoksiya dölün MSS-
də geriyə dönməz proseslərə səbəb olur. Hamiləlik uzun müddət xro-
nik hipoksiya fonunda gedərsə nəticədə dölün beyin damarlarındakı
dəyişikliklər doğuş prosesində qansızmaların baş verməsinə səbəb olur.
Demək olar ki, doğuş prosesində baş verən dölün beyninə qansız-
maların hamısı hipoksik-işemik xarakter daşıyır. Nəticədə postnatal
həyatın müxtəlif dövrlərində zehni inkişafdan geri galma, ağıl zəif-
liyi və digər orqanların orqanik, funksional yetərsizliyi baş verir.
Postnatal həyatın müxtəlif dövrlərində uşağın əlilliyi meydana çıxır.
ÜST məlumatına əsasən bütün dünyada doğulan uşaqların 2,5%-
ində müxtəlif inkişaf qüsurları aşkar olunur. Rusiya Federasiyasında
isə hər 1000 yeni doğulmuşdan 17-si bir yaşın sonunadək yaşamır. [24]
Perinatal patologiyanın əsasında duran çoxsaylı səbəblər – istər
ana ilə döl arasında Rh, ABO və ya digər qan sistemi uyğunsuzluğu,
istərsə də ananın ekstragenital, viral, bakterial mənşəli xəstəliklərinin
dölə təsiri hamiləliyin əsas orqanı cift vasitəsi ilə olur.
Hamiləlik boyu çox sayda mürəkkəb fizioloji funksiyanın öhdə-
sindən gələn, dölün normal inkişafına, hamiləliyin başa çatmasına
birbaşa cavabdeh olan - ciftin əmələ cəlmə və həyat tsiklində baş ve-
rən istənilən orqanik və funksional dəyişikliklər perinatal patalogi-
yaya səbəb olur. Bu patalogiya bəzən hamiləlik və yenidoğulma döv-
ründə kompensasiya olunur, yəni dölün və yenidoğulmuşun az hə-
yat qabliyyətli, xəstə şikəst olması ilə nəticələnmir. Bəzən isə nəinki
52
54. Cift yetərsizliyinin hamiləliyin fəsadlaşmasinda və perinatal patalogiyada rolu
bətndaxilində inkişafdan geri qalma, dölün bətndaxili ölümü, inki-
şaf qüsuru hətta 1-3 və daha yuxarı yaşlarda uşağın fiziki, psixi inki-
şafdan geri qalması ilə nəticələnir.
Dölün hipoksiyası
Orqanizmdə hipoksiyanın – oksigen aclığının ümumilikdə 4 növü
aşkarlanır.
1. Hipoksik hipoksiya-hemoqlobinin oksigenlə doyması normal sə-
viyyədən aşağı olur.
2. Sirkulyator hipoksiya-oksigenin arterial qanda miqdarı və gərgin-
liyi normal olmasına baxmayaraq toxumalara yetmir.
3. Hemolitik-anemik hipoksiya eritrositlərin sayının azalması eritro-
sitlərdə hemoqlobinin az olması və ya hemoqlobinin oksigenlə
birləşmə qabiliyyətinin aşağı olması.
4. Toxuma homeostazının pozulması nəticəsində toxumanın oksi-
gendən tam istifadə edə bilməməsidir.
Cift yetərsizliyinin dölə göstərdiyi əsas mənfi təsir dölün hipoksiya-
sıdır. Hipoksiya ana-cift-döl qan dövranında oksigen yetərsizliyidir.
Dölün hipoksiyası – fetal distres dedikdə isə, dölün ürək döyün-
tülərinin ritmik dəyişikliyi, dölün qanının pH-ındakı dəyişikliklər –
asidoz başa düşülür. Başqa sözlə dölün ana bətnində oksigen yetər-
sizliyi nəticəsində baş verən pataloji halıdır. Dölün ana bətnindəki
oksigen aclığı onun bütün üzv və sistemlərinin funksional və orqanik
dəyişikliyinə səbəb olur. Dölün ana bətnindəki bu halı dölün hipok-
siyası, asfiksiyası və ya distres sindromu da adlanır.
Hipoksiya Asidoz Asfiksiya dölün ölümü,
uşaq ölümü
Hipotrofiya Nevroloji patologiya,
Uşaq əlilliyi
53
55. Əliyeva G.B.
Aşağıda Ana–Cift–Döl arasında mübadilə kanallarının pozğun-
luqları nəticəsində dölün bətndaxilindəki asfiksiya və hipoksiyasının
dölün inkişafına təsiri, postnatal həyata adaptasiyasının pozulduğu
göstərilir.
Bir neçə funksional sistemin (əsəb, immun, endokrin,
ANA ürək-damar sistemi) və s. patologiyaları
Ciftin inkişaf və funksional vəziyyətinin – DNİES
CİFT Subkompensator, xronik cift yetərsizliyinin əmələ gəlməsi
Dölün xronik hipoksiyası
DÖL Artıq əmələ gəlmə Aktivləşmə – AOM↑, ARA↑, ÜAA↑, MT,
nitrat-nitrit tənəffüs qoşulması → NO↑
Üzülmə ARA ↓ MT-ciftə keçməsi
AOM ilə depoda MT↓
Ferment, zülal, nuklein turşusu hüc ion kanal oksid
BKİ ↑
zədələn ↑ → LPO. → ÜKİ ↑
Membran funksiyasının pozulması. Apaptozun aktivləşməsi
MT ifrazının azalması DNİES →
YENİDOĞULMUŞ Gen ekspressiyasının pozulması
Sinaptik sins və s. formalaşması
DBİl –reflektor reaksiyaların geri qalması, tsiklik
yuxunun formalaşmasının pozulması
Postnatal adaptasiyanın pozulması,
yenidoğulmuşun xəstəlikləri
54
56. Cift yetərsizliyinin hamiləliyin fəsadlaşmasinda və perinatal patalogiyada rolu
Perinatal patologiyanın əsas simptomu olan hipoksiyanın döldə
asfiksiya, nevroloji simptomlar, dölün bətndaxili və postnatal dövrdə
ölümü, uzun müddət oksigen ehtiyacı ödənilməyən beyin toxuması-
nın funksional və orqanik yetərsizliyidir. Uşaq ölümü, vaxtından əv-
vəl doğuşlar, uşaq əlilliyinin əsasında duran bu patologiyanin daha
dərindən öyrənilməsi, yeni müayinə və müalicə metodlarının tətbiq
olunması cəhətindən aktual problem olaraq qalmaqdadır.
Hamiləlik normal gedərsə, yenə də cift yetərsizliyi əmələ gələ
bilə, ancaq kompensasiya olunan bu yetərsizlikdən döl nə hipoksiya,
nə də asidoza məruz qalmır.
Aşağıdakı sxemdə isə mikrosirkulyasiyanın pozulması, qarışıq hi-
poksiyanın nəticəsində əmələ gələn toxuma dizoksiyasının mexaniz-
mi verilmişdir.
55
58. Cift yetərsizliyinin hamiləliyin fəsadlaşmasinda və perinatal patalogiyada rolu
Dölün ağır asfiksiyası qarışıq tip hipoksiya zamanı baş verir. Bun-
lara ana qanından qanın dölə qeyri adekvat keçməsi, ciftin tam və ya
hissəvi ayrılması, göbək ciyəsinin sıxılması nəticəsində dölə gedən
qanın azalması və ya kəsilməsi,dölün kompensator uyğunlaşma qa-
biliyyətinin pozulması nəticəsində oksigenləşmədəki dəyişikliyə uy-
ğunlaşa bilməməsidir. Əvvəlcə kompensator uyğunlaşma mexaniz-
mi normal baş verir. Sonra nekroz qlikolizin sürətlənməsi depolar-
dan qlikogenin mobilizasiyası baş verir, fosfolipaza aktivləşir nəticə-
də toxumaların oksigendən istifadəsi azalır. Dölə oksigenin döldən
karbon qazının daşınması ləngiyir. Beləliklə, döl qanında karbon qa-
zı toplanır. Yəni hipoksiya sonra isə dərinləşmiş metabolik–asidoz
baş verir. Damar tonusu enir, damar divarlarının keçiriciliyi artır.
Əvvəlcə hüceyrə daxili ödem sonra isə toxuma ödemi baş verir.
Prostaqlandinlərin sintezi pozulur. Energetik mənbələrin tükənməsi
nəticəsində ATF-fosfatazanın funksional aktivliyi pozulur. Hüceyrə
membranı depolyarizasiya olunur, hüceyrədən Kalium ionları çıxır,
Natrium ionları isə hüceyrə daxilində toplanır. Kalsium kanalları ar-
tır, hüceyrə daxili Kalsiumun çoxalması nəticəsində A2 fosfolipaza
aktivləşir. Beləliklə də lipidlərin peroksidli oksidləşməsi baş verir.
Əsas hissəsi lipidlərdən ibarət olan hüceyrə membranı zədələnir.
Mikrosirkulyasiya pozulur. Piruvat və süd turşularının ifrazı çoxalır.
Davamlı hipoksiya metabolik orqanik asidoza gətirib çıxarır, sonralar
metabolik və respirator asidoz birlikdə meydana çıxır, dölün beyin
toxumasında əvvəlcə işemik sonranekroz ocaqları əmələ gəlir. Sinir
toxumasında geriyə dönməz proseslər meydana çıxdığından dölün
bətndaxili ölümü baş verir.
Dölün oksigen yetərsizliyi – əvvəlcə dölün ürək döyüntülərini
bradikardiyaya qədər endirir. Bradikardiya – dölün ürəyinin miokard
əzələsinin hipoksiya şəraitində adaptasiya olunmasıdır, yəni hipok-
siya zamanı dəqiqədə 120-160 vurğu vurmağa gücü yetmədiyindən,
vurğuların sayını 100-ə endirməyə məcbur olur. Diastola uzanır, sol
mədəciyin dolması yaxşılaşır. Beləliklə ürəyin yığılma gücü artır, nor-
57
59. Əliyeva G.B.
mal arterial təzyiq beyinə qanın yetməsinə səbəb olur. Bu da öz növ-
bəsində beyinin və qabıqaltının normal fəaliyyətini bərpa edir. Dölün
metabolik və hemodinamik dəyişikliklərinin simpatik və parasim-
patik sinir sisteminə təsir etdiyindən dölün bətndaxili hipoksiyası
zamanı dölün ürək vurğularının ritmi və sayı dəyişilir, ritmin art-
ması – akselerasiyası, azalması – deseleraya adlanır. Normal ritm
dəqiqədə 120-160 vurğu arasındadır. 16 həftəyədək 160 vurğudan
çox, 16 həftədən doğuşadək isə tədricən 24 vurğu enir. Dölün ürək
vurğularının dəyişməsinə aşağıdakı çoxlu səbəbləri misal göstərə bi-
lərik: - dölün asfiksiyası, bəzi dərmanların - atropin, trankvilizator-
lar, narkotiklər, barbituratlar, anestetiklərin qəbulu, dölün yuxu döv-
rü, ürək və sinir sisteminin anomaliyaları.
Dölün ürək vurğularının dəyişməsi, isə aritmiyalar, - bətndaxili
taxikardiya – 160 vurğu/dəqiqədən çox, bətndaxili bradikardiya isə
120 vurğu/dəq az olmasıdır.
58
60. Cift yetərsizliyinin hamiləliyin fəsadlaşmasinda və perinatal patalogiyada rolu
Sxem. Dölün hipoksiyasının patogenezi
DÖLÜN HİPOKSİYASI
Böyrəküstü Anaerob Fermentativ
vəzin proseslərin aktivliyin – toxuma
funksiyasında sürətlənməsi tənəffüs artması
aktivləşmə
a
Ürək fəaliyyətinin Mübadilənin turş. Lizosonal katali-
k artması, qan məhsul. zasiya fermentinin
dövranının toplanması - Asidoz toplanması
sürətlənməsi
t
i
v Hüceyrə membra- Su-duz Mikrosirkulya-
nının keçirici- mübadiləsinin siyanın
liyinin pozulması pozulması pozulması
l
ə tormozlanma
ş
Böyrəküstü vəzin Elektrolit- Toxuma
m funksiyasının lərin tənəffüsünün
enməsi disbalansı enməsi
ə
desstruktiv
təsir
Sinir-əzələ Hüceyrə- Dianedoz
Ürək fəaliyyəti
keçirici- daxili və qansızma,
və hemodina-
liyinin ekstra- kapillyarların
mikanın
pozulması vaskulyar dövrandan
pozulması
ödem çıxması
59
61. Əliyeva G.B.
Cift yetərsiziyi
Cift yetərsizliyi - hepatoplasentar sistemin ananın patoloji vəziy-
yətinə verdiyi mürəkkəb reaksiyanın nəticəsidir. [13] Cift yetərsizliyi
ciftdə dölün bətndaxili xəstələnməsinə səbəb olan morfoloji və funk-
sional dəyişikliklərlə xarakterizə edilən eyni zamanda ananın halını
özündə əks etdirən klinik sindromdur. Ciftin mürəkkəb, incə qurulu-
şu, yerinə yetirdiyi çoxsaylı mürəkkəb fizioloji proseslər zəncirində
bir həlqənin pozulması cift yetərsizliyi deyilən patalogiyaya səbəb
olur. Bu tez-tez rast gələn patologiyadır. Yüksək risk qruplu qadınla-
rın hər üçündən birində, xroniki cift yetərsizliyi rast gəlinir. Yeni-
yetmə evliliyi zamanı 16,7-71,9% halda xroniki cift yetərsizliyinə rast
gəlinir. Cift yetərsizliyi abdominal doğuşlarda yüksək faizlə, 24,2%-
dən 77,4%-dək perinatal ölümə səbəb olur. [22,25,82,83] Hamiləliyin
pozulması təhlükəsi cift yetərsizliyi zamanı 91%-ə çatır.
Cift yetərsizliyi hər şeydən əvvəl, bu orqanın ana və döl arasın-
dakı adekvat mübadiləni saxlamamasıdır. Beləliklə cift yetərsizliyi
perinatal ölümün və xəstəliklərin əsas səbəblərindən olduğundan,
onun öyrənilməsinə xüsusi diqqət yetirilir.
Dünyanın görkəmli alimlərinin araşdırmalarında perinatal pato-
logiyaya 20-60% halda səbəb olur. [4,8,14]. Ciftin patologiyası və ye-
tərsizliyi uşaq ölümünün səbəbləri içərisində 20%-dən artıq təşkil
edir [36,45].
Döl - cift yetərsizliyi haqda ilk dəfə 1973-cu ildə bu problemə həsr
olunmuş birinci simpoziumda söhbət açılıb. Sağlam qadınlarda fə-
sadlaşmamış hamiləliklərdə belə 3-4% halda cift yetərsizliyinə rast
gəlinir. Hamiləliyin patalogiyası olan qadınlarda isə bu rəqəm 24-
46%-ə çatır. Cift yetərsizliyi hamiləlik və doğuş riskinin əsas səbəb-
lərindən biri olub, yüksək faizlə perinatal itkiyə, fiziki və zehni inki-
şaf pozğunluğu ilə uşaqların doğulmasına gətirib çıxarır. [Чуб В.В и
сооавт 2003г] Cift yetərsizliyi, demək olar ki, bütün fəsadlaşmış ha-
miləlikləri müşaiyət edir. Hamiləliklərin başa çatmamasında 50-77%
60
62. Cift yetərsizliyinin hamiləliyin fəsadlaşmasinda və perinatal patalogiyada rolu
[69,70] hestozlarda, 30,6% digər patologiyalarda 24-35% rast gəlinir.
[41,42 ,61,62,80]
Çox faktorlu səbəblərdən (ananın xəstəliyi ekoloji faktorlar ana-
döl arasındakı uyğunsuzluq, qeyri düzgün qidalanma, ekstrogenital
və genital xəstəlik) döl-cift-ana arasındakı əlaqə hüceyrə, toxuma sə-
viyyəsində pozulur. Hamiləliyin unikal vəzi olan ciftin daşıyıcı, qida-
landırıcı, endokrin, metobolik, immunoloji, baryer, antitoksik funksi-
yasında pozulmalar baş verir.
Bu qədər pozğunluq ciftin fəaliyyətindəki yetərsizlik ÜST-ı tərə-
findən 1995-ci ildə Cenevrvədə xəstəliklərin ümümdünya təsnifatın-
da “Cift yetərsizliyi” adı altında qeyd olunub. Patoloji prosesin hansı
struktur vahidində getdiyindən asılı olaraq, cift çatmamazlığı 3 qru-
pa bölünür:
1. Uşaqlıq – cift, qan baseyndə hemodinamik çatmamazlığın ol-
duğu zaman.
2. Metabolit – transport keçiriciliyinin pozulması, cift membran
çatmamazlığı.
3. Trofoblastın və ciftin hüceyrə aktivliyinin pozulması ilə əlaqəli
- hüceyrə parenximatoz yetərsizlik.
Bir qayda olaraq, 2 və ya 3 çatmamazlıq birlikdə rast gəlməsinə
baxmayaraq, cift yetərsizliyinin əsasını hemodinamik və mikrosirkul-
yator pozğunluq təşkil edir. Cift qan dövranının requlyasiyasınn
müxtəlif səbəblərdən pozulması cift yetərsizliyi əmələ gətirir. Bunlara
1. Ananın hipotoniyası nəticəsində ciftə gələn qanın azlığı, aşağı
boş venanın sıxılması sindromu, hipertenziya nəticəsində
uşaqlıq damarlarının spazmı.
2. Ciftin orqanik dəyişikliyi- infarktı, hissəvi soyulması, ödemi.
3. Xoriovorsinlərdə kapillyar qan dövranı pozğunluğu, bətnda-
xili infeksiyalar, teratogen faktorların təsiri, qanın reoloji və
koaqulyasion keyfiyyətinin dəyişməsidir.
61
