σχολικη βια

1. Σαατσόγλου Ελένη
1
ΣΧΟΛΙΚΗ ΒΙΑ: Εκφοβισμός και Θυματοποίηση Μαθητών
1. Ορισμός – Χαρακτηριστικά – Μορφές του Φαινόμενου
Ο σχολικός εκφοβισμός αποτελεί μορφή βίαιης και επιθετικής συμπεριφοράς στον
σχολικό χώρο. Χαρακτηρίζεται από απρόκλητη πράξη, στοχευμένη, επαναλαμβανό-
μενη με διαφορά ισχύος ή εξουσίας θύτη-θύματος. Έτσι ο αμυνόμενος είναι πολύ πιο
αδύναμος από τον επιτιθέμενο και γι’ αυτό δεν μπορεί να προστατεύσει τον εαυτό
του. (Χατζή,Χουντουμάδη,2000) Επομένως ο όρος δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ό-
ταν δύο άτομα της ίδιας σωματικής ή ψυχικής δύναμης φιλονικούν ή εμπλέκονται σε
διαμάχη. Άλλωστε πολλές διαμάχες δεν αποτελούν αρνητικές εμπειρίες και είναι από
κοινού αποδεκτές στην κουλτούρα των συνομήλικων μαθητών. Επιπλέον για να χα-
ρακτηριστεί μια σύγκρουση αρνητική, πρέπει να έχει σαφή πρόθεση χειραγώγησης
και συνειδητή προσπάθεια τραυματισμού, εξευτελισμού, επιβολής και πρόκλησης
σωματικού ή ψυχικού πόνου. (Ανδρέου,2004)
Τα τελευταία χρόνια το φαινόμενο της σχολικής βίας έχει αρχίσει να ανησυχεί τη
σχολική κοινότητα και κατά συνέπεια τραβά την προσοχή των ερευνητών, των εκπαι-
δευτικών, των γονιών καθώς και των μαθητών. Ως φαινόμενο προϋπήρχε, οπότε ως
σύνηθες, σήμερα πολλοί γονείς αλλά και δάσκαλοι ακόμα, το αγνοούν υποστηρίζο-
ντας ότι είναι συναφές με τη διαδικασία ενσωμάτωσης των παιδιών, στο σχολείο. Τα
παράπονα λοιπόν των θυμάτων συχνά αντιμετωπίζονται από τους ενήλικες με διάθε-
ση να ελαχιστοποιείται το συμβάν χωρίς να του αποδίδεται η ανάλογη σημασία. Το
αποτέλεσμα είναι ότι πολλά παιδιά δεν θέλουν να εξωτερικεύσουν τις βίαιες πράξεις
που υπομένουν παρά τη θέλησή τους.
Γνωρίζουμε φυσικά όλοι, ότι η προσαρμογή των παιδιών στο σχολείο, η σχολική ε-
πίδοση καθώς και η σωματική-ψυχική τους ισορροπία εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό
από το βαθμό ασφάλειας και προστασίας που αισθάνονται στο σχολικό περιβάλλον.
Άλλωστε δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ένα από τα βασικά δικαιώματα του παιδιού (ανε-
ξάρτητα από ηλικία, φύλο, εθνική ταυτότητα, θρησκεία και άλλα) είναι να πηγαίνει
στο σχολείο χωρίς να φοβάται ότι θα του επιτεθούν και ότι θα είναι το θύμα. Τα τε-
λευταία χρόνια σημειώνεται με αύξουσα συχνότητα και σε ολοένα και περισσότερες
χώρες μια μετατόπιση της κοινής γνώμης αλλά και της επιστημονικής κοινότητας
προς την αντίληψη που εκλαμβάνει τον εκφοβισμό ως «μια σχεδόν ανυπόφορη μά-
στιγα» που συχνά έχει ολέθριες επιπτώσεις στα εμπλεκόμενα μέλη της. (Χαντζή
&Χουντουμάδη, 2000)
Στη διεθνή βιβλιογραφία αναφέρονται ποικίλες μορφές εκφοβισμού. Οι πιο γνωστές
είναι 1) ο σωματικός εκφοβισμός (physical), ο οποίος αφορά την άσκηση βίας , την
καταστροφή περιουσίας, προσωπικών αντικειμένων και 2) ο λεκτικός εκφοβισμός
(verbal) που εμπεριέχει τη λεκτική επίθεση, τις βωμολοχίες, το πείραγμα, την κοροϊ-

2. Σαατσόγλου Ελένη
2
δία. Οι συγκρούσεις αυτές εκδηλώνονται με άμεσο τρόπο (ανοιχτή επίθεση) ή με έμ-
μεσο τρόπο (indired) που είναι μια καλυμμένη επίθεση με ανάμειξη πολλές φορές
τρίτων προσώπων. Παίρνει τη μορφή του κουτσομπολιού, της διαρροής άσχημων
φημών, της κοινωνικής απομόνωσης , του αποκλεισμού-αποφυγής συναναστροφής
μέσα και έξω από το σχολείο. (Χατζή, Χουντουμάδη, 2000 και Ψάλτη & Κωνσταντί-
νου, 2007). Άλλες μορφές εκφοβισμού είναι ο συναισθηματικός, ψυχολογικός, κοι-
νωνικός σεξουαλικός, ηλεκτρονικός, ρατσιστικός. (Χήνας $ Χρυσαφίδης, 2000, Αρ-
τινοπούλου, 2001)
Επιπλέον στο φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού εμπλεκόμενοι είναι ο θύτης, το
θύμα, οι μαθητές-παρατηρητές, οι εκπαιδευτικοί και το άλλο προσωπικό του σχολεί-
ου, οι γονείς (Ανδρέου, 2007)
2. Χαρακτηριστικά Θυμάτων
Ανασφάλεια
Άγχος
Χαμηλή αυτοεκτίμηση
Απομόνωση
Διαταραχές στη συμπεριφορά
Άρνηση στη φιλία/στις κοινωνικές συναναστροφές
Προκλητικότητα (Οlweus, 1993)
3. Χαρακτηριστικά Θυτών
Σωματική δύναμη
Έλλειψη κοινωνικών δεξιοτήτων
Έλλειψη ενσυναίσθησης
Ανασφάλεια
Απέχθεια για το σχολείο
Οξύθυμος χαρακτήρας
Αδυναμία τήρησης κανόνων και ορίων
Αίσθημα κατωτερότητας
Επιθετικότητα
Αυταρχισμός
Παρορμητισμός
Μειωμένη απόδοση στα μαθήματα
Επιθυμία πρόκλησης των εκπαιδευτικών
Επιζήτηση της επιβεβαίωσης
Ανάγκη κυριαρχίας και επιβολής της εξουσίας
Έλλειψη αίσθησης του μέτρου (Οlweus, 1993)
4. Παράγοντες Εκδήλωσης του Φαινόμενου
Ατομικά Χαρακτηριστικά
Φύλο
Ηλικία
Προσωπικότητα-αυτοεικόνα του παιδιού
Γνωστικές ικανότητες

3. Σαατσόγλου Ελένη
3
Γλωσσικό ή πολιτισμικό υπόβαθρο διαφορετικό από της τάξης
Εξωτερικά χαρακτηριστικά(παχυσαρκία, γυαλιά, τραυλισμός κ. α)
Εθνο-πολιτισμική προέλευση
Οικογένεια
Διαζύγιο
Ενδοοικογενειακή βία
Φυσική ή συναισθηματική έλλειψη των γονιών
Σχέσεις με τα αδέρφια
Ομάδες Συνομηλίκων
Πίεση για συμμόρφωση στους κανόνες της ομάδας και για ομοιομορφία
«Παιχνίδια εξουσίας», ιεραρχία στην ομάδα
Αξίες, στάσεις, συμπεριφοράς της ομάδας
Σχολείο-Εκπαιδευτική Διαδικασία
Τύπος –μέγεθος σχολείου (μεγάλα σχολεία - περισσότερα κρούσματα0
Σχέσεις δασκάλου - μαθητών, συνεργασία-απόρριψη
Χαμηλή σχολική επίδοση
Κανόνες λειτουργίας του σχολείου-τάξης
Σχολικό κλίμα
Συμμετοχή σε δραστηριότητες
Κοινωνικός Περίγυρος-Γειτονιά
Χαμηλό πολιτισμικό περιβάλλον
Αξίες και θεσμοί της κοινωνίας
Επίδραση μέσων Μ.Μ.Ε
Το γεγονός ότι το φαινόμενο της σχολικής βίας προσδιορίζεται και από πολιτισμικά
στοιχεία φαίνεται και από το ότι σε κάθε κοινωνία έχει διαφορετική μορφή και έκτα-
ση. Έτσι στις Η. Π. Α έχει διαφορετική μορφή και έκταση από την Ευρώπη και την
Ελλάδα. Στις Η.Π.Α υπάρχει μια μακρά πορεία κατά την οποία τις πιο «ήπιες» μορ-
φές βίαιης συμπεριφοράς διαδέχτηκαν οι πλέον πιο σοβαρές, όπως η οπλοφορία και η
χρήση των όπλων μέσα στο σχολείο.(Νόβα, Καλτσούνη, 2004)
5. Συνέπειες Φαινόμενου
Απροθυμία
Κατάθλιψη
Άρνηση για το σχολείο
Αδιαφορία στα σχολικά μαθήματα
Αντικοινωνική συμπεριφορά
Εκρήξεις θυμού
Άρνηση φαγητού
Παραβατικότητα κατά την ενηλικίωση
Τάση αυτοκτονίας (Οlweus, 1993)

4. Σαατσόγλου Ελένη
4
6. Έκταση Σχολικής Βίας/Στοιχεία Ερευνών (εργασία Διδασκαλείου, 2010)
Περιστατικά σχολικής βίας και εκφοβισμού έρχονται συχνά στο φως της δημοσιότη-
τας τα τελευταία χρόνια τόσο στην Ευρώπη όσο και στις Η.Π.Α. Ως φαινόμενο παρα-
τηρείται στο σχολείο εδώ και πολλά χρόνια αλλά μόλις από το 1997 και μετά απα-
σχόλησε την Ευρωπαϊκή επιτροπή και αργότερα τις κυβερνήσεις των κρατών μελών
της Ε.Ε.
Οι έρευνες που εξετάζουν την έκταση του φαινόμενου αναφέρουν ποσοστά μεταξύ
5% ως και 22%. Οι αποκλίσεις αυτές προκύπτουν από την ηλικία των εξεταζόμενων
παιδιών, το εργαλείο της έρευνας (ερωτηματολόγια ή συνεντεύξεις), το μέγεθος και
την κοινωνικοοικονομική κατάσταση του δείγματος. Στις έρευνες που πραγματοποιή-
θηκαν στη Νορβηγία σε περισσότερα από 130.000 παιδιά - εφήβους (7-16ετών), ο
Οlweus (1993) βρήκε ότι το 9% των παιδιών αυτών αναφέρει ότι έχει υποστεί εκφο-
βισμό, ενώ το7% παραδέχεται ότι «συχνά» ή «κάπου- κάπου» εκφοβίζει ή ταλαιπω-
ρεί άλλα παιδιά. Ο Smith (1991) υπολογίζει ότι στην Αγγλία 1 στους 5 μαθητές έχει
εμπειρία εκφοβισμού. Στην Αυστραλία, έρευνα σε 4229 παιδιά και εφήβους, έδειξε
ότι 1 στους 7 εκφοβίζεται σωματικά ή ψυχικά τουλάχιστον μια φορά την εβδομά-
δα.(Χατζή, Χουντουμάδη, 2000)
Στην Ελλάδα το φαινόμενο βίας στο σχολείο άρχισε να ερευνάται τελευταία, με απο-
τέλεσμα να έχουν γίνει ελάχιστες έρευνες που αφορούν συγκεκριμένα τον σχολικό
εκφοβισμό. Η πρώτη έρευνα έγινε το 1990 όπου μελετήθηκε η επιθετική συμπεριφο-
ρά των παιδιών στο χώρο του δημοτικού σχολείου. Ακολούθησε η έρευνα του Καλ-
λιώτη σε 117 μαθητές/τριες 11-12 ετών δημοσίων σχολείων πρωτοβάθμιας εκπαίδευ-
σης στην Αν. Αττική. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι σε κάθε σχολείο περίπου το 30%
των μαθητών είχαν πέσει θύμα εκφοβισμού στη διάρκεια της σχολικής χρονιάς, με
τα αγόρια να δηλώνουν πολύ περισσότερα περιστατικά από τα κορίτσια (Ψάλτη,
Κωνσταντίνου, 2007).
Η πρώτη συστηματική έρευνα που έγινε στην Ελλάδα ήταν των Χατζή, Χουντουμά-
δη, Πατεράκη το 2000. Οι ερευνήτριες μελέτησαν το φαινόμενο σχολικού εκφοβι-
σμού και θυματοποίησης στην Ελλάδα σε 1312 παιδιά (51% αγόρια και 49% κορί-
τσια), που φοιτούσαν από την τρίτη ως την έκτη τάξη του δημοτικού σχολείου. Το
εργαλείο που χρησιμοποίησαν ήταν ερωτηματολόγια ατομικών εκθέσεων. Τα αποτε-
λέσματά έδειξαν ότι συμφωνούν με τα διεθνή δεδομένα ως προς τη συχνότητα, την
ηλικία, το φύλο και τις πρακτικές του εκφοβισμού. Αναλυτικότερα, τα αποτελέσματα
έδειξαν ότι κατά την προηγούμενη χρονιά της έρευνας, το 1999, το 14,7% των παι-
διών υπήρξε «θύμα» εκφοβισμού, το 6,4% «θύτης» και το 4,8% «θύτης και θύμα».
Τα αγόρια, σε όλες τις κατηγορίες, ήταν περισσότερα από τα κορίτσια.
Διαπιστώθηκε ακόμα ότι ο αριθμός των δραστών και των θυμάτων μειώνεται και ο
εκφοβισμός λαμβάνει πιο έμμεση μορφή καθώς αυξάνεται η ηλικία των παιδιών. Η
πιο συνηθισμένη μορφή εκφοβισμού που αναφέρεται, (42,5%) , είναι άμεση λεκτική
«με έβριζε με κορόιδευε…». Τα αγόρια θύματα, σε ποσοστό μεγαλύτερο από τα κορί-
τσια (34% αγοριών έναντι 22,83% κοριτσιών), δηλώνουν ότι έχουν υποστεί άμεση
σωματική βία, ενώ τα κορίτσια περισσότερο, (σε ποσοστό 38% έναντι 25,3% των α-
γοριών), δηλώνουν ότι έχουν πέσει θύματα άμεσης λεκτικής βίας καθώς και έμμεσου
εκφοβισμού(διάδοση φημών). Η πιο συχνή αντίδραση που επέλεξαν να αναφέρουν τα
θύματα, ανάμεσα σε επτά επιλογές που είχαν, ήταν « τους αγνοούμε (43,37%) , ενώ

5. Σαατσόγλου Ελένη
5
αυτή που επέλεξαν οι «θύτες-θύματα» ήταν «η εκδίκηση» (32,7%). (Αρτινοπούλου,
2001)
Στην ερώτηση, τι έκαναν αυτά τα ίδια όταν είδαν κάποιον να εκφοβίζεται, ανέφεραν
ότι 1) δεν συμμετείχαν μεν αλλά ευχαριστιόταν να βλέπουν τον εκφοβισμό των άλ-
λων (27,96%), 2)αναγκάστηκαν να συμμετέχουν στον εκφοβισμό (35,47%), 3) συμ-
μετείχαν χωρίς να τους πιέζει κάποιος (23,56%). Σημαντικό είναι ότι η πλειονότητα
των μαθητών αναφέρει ότι δε θέλει να συναναστρέφεται με τους θύτες (60,2%) παρά
το γεγονός ότι τα αγόρια κυρίως δηλώνουν ότι τους «αρέσουν» οι «θύτες» γιατί είναι
«μάγκες». Οι ερευνήτριες συμπεραίνουν ότι «τα θύματα φαίνεται να υποκύπτουν στη
νοοτροπία της νομιμοποίησης και ομαλοποίησης της εκφοβιστικής πρακτικής». (Αρτι-
νοπούλου, 2001)
Το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο διενήργησε το ίδιο πανελλήνια έρευνα με σκοπό να με-
λετήσει το φαινόμενο βίας και εκφοβισμού στο χώρο του σχολείου. Πήραν μέρος
3.000 μαθητές όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης από 450 σχολεία της χώρας. Τα
παιδιά κλήθηκαν να απαντήσουν σε αυτοσχέδιο ερωτηματολόγιο που εξέταζε διάφο-
ρες μορφές επιθετικής συμπεριφοράς (θυματοποίηση από συμμαθητές, από καθηγη-
τές, από μέλη της οικογένειας, φθορά περιουσίας του σχολείου). Βρέθηκε ότι η συ-
χνότητα της επιθετικής συμπεριφοράς ήταν μικρότερη από αυτήν που αναφέρεται στη
διεθνή βιβλιογραφία, αλλά και από αυτήν της έρευνας που προαναφέρθηκε, των Χα-
τζή, Χουντουμάδη, Πατεράκη (Πετρόπουλος, Παπαστυλιανός,2001).
Αυτό ίσως να οφείλεται στο διαφορετικού τύπου ερωτηματολόγιο. Αξιοπρόσεχτο ση-
μείο της έρευνας είναι στην ερώτηση σε ποιον απευθύνονται οι μαθητές όταν πέ-
φτουν θύμα επίθεσης, όπου ένα 76,7% απευθύνεται στους γονείς και μόνο ένα 23%
απευθύνεται στο δάσκαλο/διευθυντή, καθώς και 15,9% στους φίλους και 8,4% σε κα-
νέναν.(Χηνάς, Χρυσαφίδης,2000) Επίσης μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι οι μα-
θητές πιστεύουν ότι οι εκπαιδευτικοί δεν προσπαθούν να σταματήσουν τις εκφοβι-
στικές συμπεριφορές ή ακόμα κι αν κάνουν προσπάθειες δεν είναι συστηματικές και
άρα δεν φέρνουν αποτελέσματα.(Ψάλτη, Κωνσταντίνου, 2007).
Η πιο πρόσφατη πανελλήνια έρευνα που έγινε κατά τα σχολικά έτη 2004-05-06 σε
δείγμα 4000 μαθητών σε σχολεία πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης,
συμφωνεί με τα αποτελέσματα των Χατζή, Χουντουμάδη, Πατεράκη. Έτσι το 10-
13% των παιδιών δηλώνει ότι έχει πέσει θύμα εκφοβισμού (με τη μορφή του απο-
κλεισμού ή με λεκτικό τρόπο), ενώ 1 στα 10 παιδιά αγωνιά και φοβάται ότι θα πέσει
θύμα.
Το 2006 πραγματοποιήθηκε αντίστοιχη έρευνα από το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών
Ερευνών (ΕΚΚΕ) σε δημοτικά, γυμνάσια, λύκεια της Αθήνας σε δείγμα 2000 μαθη-
τών από 110 σχολεία. Τα αποτελέσματα αναφέρουν ότι 37% των μαθητών του δημο-
τικού έχουν πέσει θύματα βίας από συνομηλίκους τους ενώ το 13% δηλώνουν ότι έχει
χτυπήσει άλλα παιδιά. Το 77% των μαθητών λένε ότι έχουν δει παιδιά να χτυπούνε
άλλα παιδιά ενώ το 41% λένε ότι έχουν δει παιδιά να απειλούν άλλα παιδιά. Τέλος το
60% των εκπαιδευτικών αναφέρουν περιστατικά βίας στο σχολείο τους. Σε έρευνα
για εφήβους το 39% δηλώνει ότι ενοχλήθηκε σεξουαλικά μέσα στον σχολικό χώρο
ενώ ένα 2,7% λέει ότι δέχτηκε κρούσματα «προστασίας» με οικονομικά ανταλλάγμα-
τα. (Τσίγγανου, 2005)

6. Σαατσόγλου Ελένη
6
Ακόμα υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στο φύλο αλλά και την ηλικία των παιδιών που
εμπλέκονται στη θυματοποίηση. Έτσι τα αγόρια σε σχέση με τα κορίτσια έχουν υψη-
λότερα ποσοστά είτε ως δράστες είτε ως θύματα και με την πιο «άμεση» μορφή (σω-
ματική ή λεκτική). Τα κορίτσια εμπλέκονται περισσότερο σε πιο «έμμεσες» μορφές
ενοχλώντας άλλα κορίτσια. Επιπλέον παρατηρείται, ότι το φαινόμενο έχει μεγαλύτε-
ρη συχνότητα στο νηπιαγωγείο και στις πρώτες τάξεις του δημοτικού, Στη συνέχεια
η συχνότητα κατεβαίνει και στις πρώτες τάξεις του γυμνασίου φτάνει στην κορυφή
για να μειωθεί στη συνέχεια. Η έρευνα του Ψάλτη και Κωνσταντίνου βέβαια υποστη-
ρίζει ότι δε μειώνεται καθώς μεγαλώνουν τα παιδιά αλλά μετασχηματίζεται, όπου
κυρίαρχη μορφή του είναι η σεξουαλική παρενόχληση με σχόλια ή χειρονομίες.
7. Ερευνητικά Δεδομένα Διπλωματικής Εργασίας ΕΑΠ

7. Σαατσόγλου Ελένη
7

8. Σαατσόγλου Ελένη
8

9. Σαατσόγλου Ελένη
9

10. Σαατσόγλου Ελένη
10

11. Σαατσόγλου Ελένη
11

12. Σαατσόγλου Ελένη
12

13. Σαατσόγλου Ελένη
13

14. Σαατσόγλου Ελένη
14

15. Σαατσόγλου Ελένη
15

16. Σαατσόγλου Ελένη
16

17. Σαατσόγλου Ελένη
17

18. Σαατσόγλου Ελένη
18

19. Σαατσόγλου Ελένη
19

20. Σαατσόγλου Ελένη
20
Συμπεράσματα –Προτάσεις
Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού εμποδίζει την οικοδόμηση ολοκληρωμένης
προσωπικότητας του παιδιού, την πρόσκτηση της γνώσης από αυτό και διαταράσσει
την ψυχοσωματική υγεία του. Επομένως δυσχεραίνεται η ομαλή ένταξη των μαθητών
στη σχολική διαδικασία και μακρόχρονα προκαλείται παραβατικότητα στους θύτες
καθώς και δυσκολία κοινωνικής ένταξης στα θύματα. Οι εκπαιδευτικοί, ως παιδαγω-
γοί οφείλουν να επιδιώκουν
• καλό σχολικό κλίμα και αποδοχή όλων των μαθητών
• σχεδιασμό και εφαρμογή προγραμμάτων ειρηνικής επίλυσης διαφορών, στο σχολείο
• ενεργοποίηση των κοινωνικών δεσμών(αλληλεγγύη, σεβασμός, βοήθεια, κατανόηση)
• ενίσχυση του θεσμού της οικογένειας και συμβουλευτική γονέων
• συνεργασία σχολείου-οικογένειας
• ευελιξία Αναλυτικών Προγραμμάτων, ώστε να ικανοποιούν τις ανάγκες όλων των
μαθητών σε επίπεδο γλωσσικό και γνωστικό
• συμμετοχή σε δραστηριότητες που καλλιεργούν την ομαδικότητα (σχολικές, κοινωνι-
κές και άλλες)
• ανάπτυξη διαπροσωπικών σχέσεων ανάμεσα στους μαθητές αλλά και τα άλλα μέλη
της κοινότητας
• Προγράμματα στήριξης μαθητών μειονοτικών ομάδων
• Προγράμματα πρόληψης του φαινόμενου με δημιουργία διεπιστημονικών, συμβου-
λευτικών σταθμών με ειδικούς συμβούλους, ψυχολόγους κ.α.
• Δημιουργία θεσμού «ανοιχτών συνελεύσεων» στα σχολεία
• Κατάρτιση, επιμόρφωση των εκπαιδευτικών για την καλύτερη διαχείριση συγκρού-
σεων και συμβουλευτική στήριξη

21. Σαατσόγλου Ελένη
21
Βιβλιογραφία
Ανδρέου , Ε.(2004). Η βία στο σχολείο ως συλλογική διεργασία .Στο Εφαρμοσμένη
κλινική ψυχολογία. Αθήνα: Ελληνικά γράμματα
Ανδρέου, Ε. (2007). Εκπαιδευτικό πρόγραμμα παρέμβασης για την αντιμετώπιση της
επιθετικότητας και του εκφοβισμού στο Δημοτικό Σχολείο. Στο Ε. Μακρή-Μπότσαρη
(επιμ.), Διαχείριση Προβλημάτων Σχολικής Τάξης. Τόμος Α΄. Π.Ι.
Αρτινοπούλου , Β.(2001). Βία στο σχολείο. Αθήνα: Μεταίχμιο
Νόβα-Καλτσούνη, Χ. (2005). Μορφές αποκλίνουσας συμπεριφοράς στην εφηβεία, ο
ρόλος της οικογένειας και του σχολείου. Αθήνα: Gutenberg
Πετρόπουλος, Ν. & Παπαστυλιανού, Α. (2001). Μορφές επιθετικότητας, βίας
και διαμαρτυρίας στο σχολείο (γενεσιουργοί παράγοντες και επιπτώσεις). Αθήνα: Υ-
πουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο
Σαατσόγλου, Ε., Βλάχου Ε., Σαμαρά, Κ., Δημητριάδου Ου. (2010). Σχολικός Εκφο-
βισμός. Αδημοσίευτη Εργασία. ΥΠ.Ε.Π.Θ. Διδασκαλείο Κάστανος
Τσίγγανου, Ι. (2005). Έρευνα Ε.Κ.Κ.Ε. Η παραβατική συμπεριφορά των νέων. Ημερί-
δα «Θεσμοί και παραβατικότητα των νέων». Μαρούσι:26/5/05
Χατζή, Χ., Χουντουμάδη, Α., Πατεράκη, Λ. (2000). Άσκηση βίας από τους μαθητές
στο χώρο του δημοτικού σχολείου. Παιδί και έφηβος: Ψυχική υγεία & Ψυχοπαθολογί-
α, 2(Λ)
Χηνάς, Π., Χρυσαφίδης, Κ.(2000). Επιθετικότητα στο σχολείο. Προτάσεις για πρόλη-
ψη και αντιμετώπιση. ΥΠ.Ε.Π.Θ, Παιδαγωγικό ινστιτούτο
Ψάλτη, Α., Κωνσταντίνου, Κ. (2007). Το φαινόμενο του εκφοβισμού στα σχολεία της
δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης: Η επίδραση φύλου και εθνο-πολιτισμικής προέλευσης.
Ψυχολογία, 14(4)
Olweus, D. (1993).Bullying at school :What we know and what we can do. Oxford,
Blackwell