1. ИНЖЕНЕРИЙН СУРГУУЛЬ
Хөдөлгөөнт машины тэнхим
ÝÌÍÝËÝÃÈÉÍ ÀÍÕÍÛ ÒÓÑËÀÌÆ
Áàêàëàâðûí ñóðãàëòàíä зориулав.
Гарын авлага бэлтгэсэн: Ч.Алтанцэцэг
Д.Батчимэг
2014 он
1

2. Ǻºëºí ýäèéí áèò¿¿ ãýìòýë,
ò¿¿íä ¿ç¿¿ëýõ àíõíû òóñëàìæ
Ǻºëºí ýäèéí áèò¿¿ ãýìòýë õàìãèéí îëîíòîé òîõèîëääîã. Ǻºëºí ýäèéí ãýìòýëäàðüñ ñàëñòûí á¿ðýí
á¿òýí áàéäàë àëäàãäàëã¿éãýýð áóë÷èí, øºðìºñ, ñóäàñ ãýìòýõèéã õýëíý.
Ǻºëºí ýäèéí ãýìòëèéã õýëáýðýýð íü äîòîð íü :
1. Íÿöðàëò
Íÿöðàëò íü öîõèãäîõ, äàðàãäàõ, õàâ÷èãäàõ, óíàõ çýðãýýñ ¿¿ñíý.
Íÿöðàëòûí ¿åä ãàðàõ øèíæ òýìäýã :
- ªâäºõ (ãýìòëèéí áàéðëàëààñ øàëòãààëíà)
- Õàâäàõ (ñóäàñ ãýìòñýíýýñ öóñ áà òóíãàëàãèéí øèíãýí õóðàëäàõ, ìºí ¿ðýâñëèéí øèíãýí ýä
ýñýä íýâ÷ñýíýýñ ¿¿ñíý)
- Öóñ õóðàõ (ýõíèé ¿åä àðüñ õàð õ¿ðýí ºíãºòýé, öààøäàà õóðñàí öóñ øèìýãäýõýä àðüñ íü
øàð þì óó õºõºâòºõ ºíãºòýé áîëíî)
- Ãýìòñýí ýðõòýíèé ¿éë àæèëëàãàà àëäàãäàíà.
- Ãýìòñýí õýñýãò áóþó ýñâýë áèåèéí åðºíõèé õàëóóí èõñýõ çýðýã øèíæ òýìäýã èëýðíý.
Àíõíû òóñëàìæ :
Ãýìòñýí ãàçàðò õ¿éòýí æèí òàâèõ, õºäºë㺺íã¿éãýýð áàéëãàõ ãýõ ìýò÷èëýí ìº÷èéã ºíäºðëºõ,
öóñ õóðñàí áîë ÷àíãà äàðæ áîîëò õèéíý. Ãàðò ñîéëò õèéõ õºëä ÷èã áàðüæ áîîíî.
2. غðìºñ ñóíàõ
̺÷í¿¿äèéí õýñýãò îëîíòàà òîõèîëäîõ ãýìòë¿¿äèéí íýã íü øºðìºñ
ñóíàæ, òàñðàõ ÿâäàë þì.
Øèíæ òýìäýã :
- ¯åýð õºäºëãºõºä õºíä¿¿ðëýí ºâäºíº.
- ¯åèéí õºäºë㺺í õÿçãààðëàãäàíà.
Àíõíû òóñëàìæ :
Ãàðíû øºðìºñ ñóíàñàí áîë òýð îð÷èíä áîîëò õèéæ ãàðûã õ¿ç¿¿íýýñ ñîéæ áîîíî. Õºëä áîë ºâ÷òºíèé
õºëèéã äýýø ºðãºñºí áàéäëààð ýâ¿¿ð õèéæ õýâò¿¿ëíý. Ãýìòñýí ¿åíèé îéðîëöîî îâîéæ õàâäñàí áîë áîîëò
õèéæ òýð îð÷èíä õ¿éòýí æèí òàâèíà.
3. Áóë÷èí òàñðàõ
Ýíý íü áóë÷èíãèéí õýòýðõèé èõ ñóíàñíààñ òàñðàõ áà ãýíýò öî÷ìîã õ¿÷òýé àãøèëòààñ ÿçàð÷
áîëíî. Òàñðàëò ã¿éöýä, ã¿éöýä áèø áàéæ áîëíî.
Øèíæ òýìäýã :
Òàñàðñàí áóë÷èéíãèéí îð÷èìä õºíä¿¿ðëýæ ºâäºõ,ªâäºëò íü òýð áóë÷èíã àãøèõ, õºäºë㺺í õèéõýä
íýìýãäýíý. Ãàðààð áàðüæ ¿çýõýä áóë÷èí òàñàðñàí õýñýãò òàñàðõàé çàâñàð áàðèãäàæ òýìòðýãäýíý.
2

3. Àíõíû òóñëàìæ :
Òýð îð÷èíä õ¿éòýí æèí òàâèõ, ãýìòñýí áóë÷èíãèéí õýñýíãò òóõàéëáàë ìº÷èíä ÷èã áàðüæ áîîõ,
ãàðò áîë ÷èã áàðüñíû äàðàà õ¿ç¿¿íýýñ ñîéëò õèéæ óÿíà. Ãýìòýãñäèéã ýìíýëýãò õ¿ðãýíý.
Øàðõíû òóõàé ¿íäñýí îéëãîëò,
¿ç¿¿ëýõ òóñëàìæ
Àðüñ ñàëñò ò¿¿íèé äîîðõè 纺ëºí ýä, äîòîîä ýðõòýíèé ãàäàðãóó ãýìòýõèéã øàðõäàëò ãýíý.
Àðüñ ñàëñò ãýìòýõèéã ºíãºö øàðõ, öóñíû áà ìýäðýëèéí ñóäàñ, øºðìºñ, ÿñ, äîòîîä ýðõòýí, ãýìòýõèéã ã¿í
øàðõ ãýíý.
Øàðõ íü ãàðàë ¿¿ñýë, ýäèéí ãýìòëèéí èõ, áàãà, ºíãºö, ã¿í, õàëäâàðëàñàí ýñýõýýñ õàìààðàí ÿíç
á¿ð áàéäàã. Øàðõûã ãàðëààð íü îãòëîãäñîí, öàâ÷èãäñàí, õàòãàãäñàí, íÿöàðñàí, óðàãäñàí, õàçàãäñàí,
áóóäóóëñàí ãýõ ìýò àíãèëàõ áà ¿¿íèé äîòðîîñ áóóíû øàðõ, õàòãàãäñàí øàðõ íü õýìæýý áàãà ÷ ãýñýí
öààø ã¿íçãèéû íýâòýð÷, öóñíû ìýäðýëèéí ñóäàñ áîëîí äîòîîä ýðõòýíã ãýìòýýñýí áàéäãààðàà àþóëòàé
áàéäàã.Ñóì, ñóìíû õýëòýðõèé çýðýã ãàäíû áèåò ¿ëäýæ õ¿íä õýëáýðèéí èäýýò ¿ðýâñýë áà õèéò
¿õýæëèéã ¿¿ñãýæ áîëíî.
Öýýæ, õýâëèé, òîãîéí øàðõ ãîë òºëºâ íýâòýðñýí áàéäàã. Õàãàëãààíû øàðõíààñ áóñàä øàðõûã
õàëäâàðëàñàí øàðõ ãýíý.
Øàðõíû øèíæ òýìäýã íü àðüñ ñàëñòûí á¿òýí áàéäàë àëäñàí, ºâäºëò, öóñ àëäàëòààð èëýðíý.
ªâäºëò öóñ àëäàëò íü øàðõíû èõ áàãà, ºíãºö, ã¿í, ãýìòñýí ñóäàñíû òîì æèæãýýñ õàìààð÷
õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà.
Äýýðõ øèíæ¿¿äýýñ ãàäíà øàðõàäñàí ýðõòýíèé ¿éë àæèëëàãàà àëäàãäàíà. ÿíçãèé íýâòýðñýí
øàðõàíä ÿñ, ¿å, äîòîîä ýðõòýí ãýìòñýíýýñ äîòóóð öóñ àëäàæ, õóðö öóñ áàãàäàëòûí øèíæ òýìäýã
èëðýíý. Øàðõ áîõèðäîæ, õàëäâàð îðñíîîñ õàëäâàð á¿õ áèå, ìàõáîäèä íºëººëæ ºâ÷ëºë ¿¿ñãýíý.̺í øàðõ
èäýýëæ õóâèëíà. Øàðõíû ýäãýðýëò íü àíõíû òóñëàìæààñ èõýýõýí õàìààðàõ ó÷ðààñ èë øàðõòàé õ¿íä
àíõíû òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ õ¿í óðüäààð ãàðàà ñàâàíäàæ ìàø ñàéí óãààãààä ñïèðò áóþó ¿íýðòýé óñààð
ãàðàà àð÷èæ öýâýðëýíý. Øàðõíû ýðãýí òîéðîíä áàéãàà õèð, áîõèð ç¿éëèéã öýâýð, íîéòîí þìààð (ìàðëü
áóþó äààâóó) áîëãîîìæòîé àð÷èíà. Ãýõäýý øàðõíû ãàäíà òàëààñ äîòîãø íü áèø, øàðõíû çàõààñ ãàäàãø
àð÷èæ öýâýðëýíý. Õýðýâ òîñëîã ç¿éëýýð àðüñ áîõèðëîãäñîí áîë áåíçèíýýð àð÷èæ áîëíî. Òýãýõäýý
øàðõàíä áåíçèí õ¿ðãýæ áîëîõã¿é. Øàðõàíä áàéãàà ºðãºñ, øèë, òºìºð, øîðîî, ÷óëóóã àâàõ ãýæ ººðñ人
îðîëäñîíû õýðýãã¿é. Øàðõûã öýâýðëýõäýý îð÷íû àðüñ, 纺ëºí ýäèéã ñïèðò èîäîîð àð÷èæ öýâýðëýýä
øàðõàíä àðèóòãàñàí áîîëò õèéíý. Õýðýâ àðèóòãàñàí ìàòåðèàë áàéõã¿é áîë öýâýðõýí àë÷óóð áóþó
öàãààí äààâóóã õàëóóí èíä¿¿ãýýð ñàéí èíä¿¿äýýä òàâüñàí ÷ áîëíî.
Øàðõûã õºíäºæ ñýäðýýõã¿é òóëä øàðõàí äýýð òàâüñàí àðèóòãàñàí ìàòåðèàë, èíä¿¿äñýí
äààâóóíû äýýðýýñ õºâºí áóñàä 纺ëºí ýä äàâõàðëàí òàâüñíû äàðàà áîîõ õýðýãòýé. Èéíõ¿¿ àíõíû
3

4. òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñíèé äàðàà ãýìòýãñýä ººðºº ÿâàõ áîëîìæòîé áîë ýìíýëýãò ÿâóóëíà. ßâæ ÷àäàõã¿é áàéãàà
¿åä ò¿ðãýí òóñëàìæ äóóäíà.
Òýãýõäýý òàðõè, öýýæ, õýâëèéí áîëîí áóñàä ýðõòýíèé ã¿íçãèé øàðõ áàéâàë çààâàë àíõíû
òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ äóóññàíû äàðàà ýìíýëãèéí ò¿ðãýí òóñëàìæ äóóäàõ ãýñíèé õýðýãã¿é áºãººä öàã
àëäàõã¿éí òóëä òýð äîð íü ò¿ðãýí òóñëàìæ äóóäàõûí õàìò áîëîëöîîòîé àíõíû òóñëàìæ ¿ç¿¿ëñýí áàéõ íü
ç¿éòýé. Õàðèí ò¿ðãýí òóñëàìæèíä íàéäààä àíõíû òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõã¿é áàéæ õýðõýâ÷ áîëîõã¿é. Òîëãîé,
öýýæ, õýâëèéí ýðõòýíèé ã¿íçãèé øàðõòàé ºâ÷òºíã õýâò¿¿ëýí äàìíóóðãààð 纺âºðëºíº.
Øàðõíààñ ãàäàãø öóñ ãàðàõûã öóñ àëäàëò ãýíý. Á¿õ õýëáýðèéí øàðõäàëòûí ¿åä ñóäàñíû õàíà
ãýìòñýíýýñ áîëæ ÿìàð íýãýí õýìæýýãýýð öóñ àëäàíà.Èõ õýìæýýãýýð öóñ àëäàõ íü àìü íàñàíä àþóëòàé.
Öóñ àëäàëòûã àðòåð (òàðààãóóð), âåí (õóðààãóóð), õÿëãàñàí ñóäàñíóóäûí öóñ àëäàëò ãýæ
õóâààõààñ ãàäíà äîòîð ýðõòýí¿¿äèéí õºíäèéí¿¿äýä (òàðõèíû, öýýæíèé, õýâëèéí) öóñ àëäàæ áàéãààã
äîòóóð öóñ àëäàëò, áèåèéí ãàäíà èë õàðàãäàæ áàéãàà öóñ àëäàëòûã ãàäóóð öóñ àëäàëò ãýæ òóñ òóñ
íýðëýäýã.
1. Õÿëãàñàí ñóäàñíààñ öóñ àëäàõ :
Õÿëãàñàí ñóäàñíààñ öóñ ø¿¿ð÷ ãîîæäîã. Ýíý íü ºâ÷òºíèé àìü íàñàíä îíöûí àþóëã¿é. Èéì ¿åä
àëäàãäàõ öóñíû õýìæýý áàãà áàéäàã. Øàðõíû îð÷èíä èîä ò¿ðõýæ, àðèóòãàñàí õýä õýäýí äàâõàð ìàðëü,
áèíò òàâüæ äàðóóëàõ áîîëòîîð áîîíî. Îéð õàâüä áèíò, ìàðëü áàéõã¿é áîë öýâýð äààâóó, àë÷óóð
õýðýãëýæ áîëíî.
2. Âåíèéí (õóðààãóóð) ñóäàñíààñ öóñ àëäàõ :
Âåíèéí (õóðààãóóð) ñóäàñ ãýìòýõýä õàð õ¿ðýí ºíãºòýé öóñ ¿ðãýæëýí óðñàæ ãîîæíî. Ýíý ¿åä
äàðóóëàõ áîîëòîîð áîîæ òîãòîîõ íü èë¿¿ àøèãòàé. Öóñ ãîîæèæ áàéãàà õýñýãò àðèóòãàñàí ìàðëü, áèíò
òàâüæ äýýðýýñ íü îëîí äàâõàð ìàðëü, áèíò íýìæ òàâüæ áîîíî. Ãýìòñýí ìº÷èéã ºíäºðëºæ ºðãºíº.
3. Àðòåðèéí (òàðààãóóð) ñóäàñíààñ öóñ àëäàõ :
Àðòåðèéí (òàðààãóóð) ñóäàñíààñ öóñ íü óëààí ÿãààí ºíãºòýé, èõ äàðàëòûí óëìààñ õîë îëãîéäîí
ãàðäàã. Ýíý íü îíö àþóëòàé áºãººä õîðîìõîí çóóð ÷ àìü íàñàíä àþóë ó÷ðóóëíà. Èéì õýëáýðèéí öóñ àëäàëò
ÿëàíãóÿà òîìîîõîí ñóäàñíààñ öóñ àëäàõ ¿åä àíõíû òóñëàìæèéã õèð ÿàðàëòàé, çºâ ¿ç¿¿ëñíýýñ á¿õ ç¿éë
øàëòãààëíà. ¯¿íèé òóëä àðòåðèéí (òàðààãóóð) ñóäàñíû ãàäíààñ äàðæ áîëîõ á¿õ öýã ãàçðóóäûã ñàéí
ìýääýã áàéõ õýðýãòýé. Çàðèì òîõèîëäîëä (ãóÿíû þìóó áóãàëãàíû àðòåðèéí ñóäàñíààñ öóñ àëäàõàä)
÷àãàëóóð (æãóò) áîîëò õèéíý. Èéìýýñ ÷àíãàëóóð áîîëò õèéõ æóðìûã ñàéí ìýäýõ õýðýãòýé.
̺÷íèé ãýìòýë øàðõíû ¿åä çîðèóëàëòûí ÷àíãàëóóð áîîëò õýðýãëýíý. ×àíãàëóóð áîîëòûã öóñ
àëäñàí õýñãèéí äýýä òàëä õèéíý. Àðüñûã ãýìòýýõã¿éí òóëä ÷àíãàëóóðûí äîð õýä õýäýí äàâõàðëàñàí
äààâóó òàâèíà.
×àíãàëóóð áîîëòûã öóñ òîãòòîë, ÷àíãàëóóðààñ äîîø õýñýãò ñóäàñíû öîõèëò ¿ã¿é áîëòîë õèéíý.
Õýò ÷àíãà þì óó óäààí áîîâîë ýä ýñèéí ¿õæèë ¿¿ñýõ àþóëòàé.
4

5. ×àíãàëóóð áîîëòûã õèéñýí õóãàöààã öàã ìèíóòààð áè÷ñýí çóðâàñ (æèøýýëáýë : 15 öàã 30
ìèíóò) áè÷èæ ÷àíãàëóóð áîîëòîîñ óÿíà. ×àíãàëóóð áîîëòûã 2 öàãààñ èë¿¿ áàéëãàæ áîëîõã¿é ó÷ðààñ
çàìä áóþó î÷èõ ýìíýëýãò òàâüñàí õóãàöààã ìýäýæ áàéõ øààðäëàãàòàé.
Çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé ¿åä øàðõàäñàí õýñãèéí ñóäñûã õóðóóãààð äàðæ ÷àíãàëóóð áîîëòûã
10 – 15 ìèíóò àâàõ áà äàðàà íü õóó÷èí áàéðàíä íü þìóó àðàé äýýð àõèæ ÷àíãàëæ òàâèíà. Õýðýâ
çîðèóëàëòûí ÷àíãàëóóð áîîëò ¿ã¿é áîë ãàðûí äîîðõè õýðýãñëýýð (á¿ñ, òýëýý, àë÷óóð ãýõ ìýò) ñóë
çàíãèäàæ ãîãöîî ãàðãààä äîð íü æèéðýã òàâüæ õàðàíäàà þì óó ñàâõ ìîäîîð öóñ òîãòòîë ýðã¿¿ëæ
÷àíãàëíà. Äàðàà íü ñàâõ ìîäûã þìóó õàðàíäààãàà ìº÷òýé õàìò áèíòýýð îðîîæ áîîíî. Óã áîîëòûã õèéñýí
öàã ìèíóòûã áè÷ñýí çóðâàñûã ìºí ÷àíãàëóóðûí çàâñàð íü õèéíý.
ªâäºã, òîõîéíû àðòåðèéí (òàðààãóóð) ñóäàñíààñ öóñ àëäâàë ºâäºã, òîõîéã ¿åýð íóãàëæ òîãòîîíî.
Íóãàëàõ õýñýãò ìàðëü, áèíò, õºâºíãèéí àëü íýãýýð æèéðýã õèéæ äàðàà íü õ¿÷òýé íóãàëæ ýíý áàéäàëä
áîîæ òîãòîîíî.
Ãàâàë, öýýæ, õýâëèéí õºíäèéä öóñ àëäàõ íü ººðòºº áîëîí áóñäàä àíõíû òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõýä îíöãîé
õ¿íäðýë ó÷ðóóëäàã. Èéì öóñ àëäàëòûã òîãòîîõ áîëîìæ áàðàã ¿ã¿é. ªâ÷òºíèé àðüñ öîíõèéæ öàéõ, õ¿éòýí
õºëñ ãàðàõ, àìüñãàë íü ò¿ðãýñ÷ ºíãºö áîëîõ, ñóäàñíû öîõèëò õóðäàí áîëîâ÷ õ¿÷ áàãàòàé áàéõ çýðýã
øèíæ èëýðâýë ò¿¿íèéã äîòóóð öóñ àëäàæ áàéíà ãýæ ñýæèãëýæ áîëíî. Èéì øèíæ òýìäýã èëýðñýí ¿åä
ò¿ðãýí òóñëàìæ äóóäàõ, ºâ÷òºíèéã õýâò¿¿ëýõ þìóó õàãàñ ñóóãàà áàéäàëòàé õýâò¿¿ëýõ, òàéâàí
áàéëãàõ, öóñ àëäàæ áàéãàà áîëîâ óó ãýñýí õýñýãò (õýâëèé, öýýæ, òîëãîé) ãÿëãàð óóòòàé öàñ, ìºñ,
øèëòýé õ¿éòýí óñààð õ¿éòýí æèí òàâèõ õýðýãòýé. Õýðâýý õîò ñóóðèí ãàçðààñ õîë áîë ºâ÷òºíèéã
ýìíýëýãò àëü áîëîõ ò¿ðãýí àâàà÷èõûã õè÷ýýõ õýðýãòýé.
Àëäàæ áàéãàà öóñíû õýìæýýíýýñ õàìààðàõã¿éãýýð ¿íõýëöýã, òàðõèíû õºíäèéä öóñ àëäñàíààñ
ç¿ðõíèé àæèëëàãààã çîãñîîæ, òàðõèéã äàðæ ¿õ¿¿ëæ áîëíî. Öóñ àëäàõàä öóñíû ýðãýëòèéí õýìæýý
áàãàñàæ ç¿ðõíèé àæèëëàãàà ìóóäàæ òàðõè, Ẻð, ýëýã ìýò àìüäðàëûí ÷óõàë ýðõòýíèé õ¿÷èëòºðºã÷èéí
õàíãàìæ, áîäèñûí ñîëèëöîî àëäàãääàã àþóëòàé.
Õ¿¿õýä 300-400 ìë, òîì õ¿í 2-2.5 ëèòð öóñ àëäàõàä ¿õýæ áîëíî. ªâ÷òºíèé áèåèéí áàéäëûã àëäñàí
öóñíû õýìæýý, àðòåðèéí äàðàëòààð ìýäýæ áîëíî.
Öóñ àëäàëòûí øèíæ òýìäãèéã ìýäýõäýý þóíû ºìíº ãàäààä, äîòîîä öóñ àëäàëòûí àëü íü áîëîõûã
ìýäýõ õýðýãòýé. Öóñ àëäàõàä òîëãîé ýðãýæ, ÷èõ øóóãèõ, í¿ä õàðàíõóéëæ àì õàòíà. Îãèóëæ Ẻëæèæ
áèå ñóëàðíà, àðüñ ñàëñò öàéâàð ºíãºòýé áîëæ ¿å ìº÷ õºðíº. Õ¿éòýí õºëñ äààâàðëàæ, ñóäàñíû öîõèëò
ñóëàð÷ ìàø õóðäàí ëóãøèëòòàé áîëæ òîîëîõîä õýö¿¿ áîëíî.
Áèåèéí õàëóóí áóóæ àìüñãàë ò¿ðãýñíý. Öóñ àëäàëò ¿ðãýëæèëæ áàéâàë öóñíû äàðàëò
ìýäýãäýõã¿é áîëæ ºâ÷òºí óõààí àëäàæ, áèå íü õºõðºí òàòàæ ýõëýõ áà óëìààð àìüñãàë, ç¿ðõ ñóäàñíû
àæèëëàãàà çîãñîíî.
5

6. Àæèë õºäºëìºðèéí ÿâöàä áóþó ãýð àõóéí íºõöºëä, ýñâýë îñîë ãýìòëýýñ èõ áàãà ÿìàð íýãýí
õýìæýýíèé øàðõ ¿¿ñýõ ÿâäàë àìüäðàëä îëîíòîî òîõèîëääîã. Àíõíû òóñëàìæèéã öàã ìº÷ àëäàëã¿é çºâ
¿ç¿¿ëæ ÷àäñàí áàéâàë ÿìàð ÷ òîì øàðõ áàéñàí ÷ èõ õýìæýýíèé öóñ àëäàæ áàéëàà ÷ ãýñýí òóõàéí
ºâ÷òºíä îíöûí àþóëã¿é áàéæ áîëíî.
Øàðõ á¿õýí ãýíýò ñàíàìñàðã¿é ¿¿ñäýã ó÷èð õ¿ì¿¿ñ ãîëäóó ÿìàð÷ áýëòãýëã¿é áàéäàã áºãººä
ýìíýëãýýñ çàéòàé, òýð äîð íü ýìíýëãèéí òóñëàìæ àâàõ áîëîìæã¿é íºõöºëä ó÷èðäàã. Èéì ó÷ðààñ öóñ
àëäàëòòàé õ¿íä ¿ç¿¿ëýõ ýìíýëãèéí òóñëàìæèéã áàðàã ýìíýëãèéí ìýðãýæèëã¿é õ¿ì¿¿ñ ¿ç¿¿ëäýã. ×óõàì
èéìä èðãýí á¿ðýí ººðºº ººðòºº áîëîí áóñäàäàà öóñ òîãòîîõ àíõíû òóñëàìæèéã ¿ç¿¿ëæ ÷àääàã ìýäëýãòýé
áàéõ õýðýãòýé.
Öóñ àëäàëòûã äýýð äóðüäñàí ãîë àðãóóäûí àëü íýãýýð íü ò¿ð çóóðûí öóñ òîãòîîëò õèéãýýä
ýìíýëãèéí ò¿ðãýí òóñëàìæ äóóäàõ áóþó ýñâýë ýìíýëýãò ÿàðàëòàé õ¿ðãýõ õýðýãòýé. Öóñ àëäàæ
áàéãàà ¿åä öóñ àëäàëòûã ýíãèéí àðãààð ò¿ð çóóð òîãòîîëò õèéõã¿éãýýð ýìíýëýãò õ¿ðãýâýë ýìíýëýãò
î÷èõ çàìäàà óëàì õ¿íäýð÷ ìóóð÷ óíàõ, òýð ÷ áàéòóãàé íàñ áàðàõ îñîëòîéã èðãýí á¿õýí àíõààðàõ
õýðýãòýé. Èéì ó÷ðààñ õàìãèéí ò¿ð¿¿íä àíõíû òóñëàìæèéã ìàø øàëàìãàé, õóðäàí õóãàöààíä ¿ç¿¿ëäýã
áàéõ õýðýãòýé. Öóñ èõ àëäàæ áàéãàà ºâ÷òºíã õýâòýýãýýð äàìíóóðãààð 纺âºðëºæ ýìíýëýãò õ¿ðãýíý.
Яс хугарах үед үзүүлэх тусламж
Хүчтэй механик үйлчлэлийн улмаас ясны бүрэн бүтэн байдал алдагдахыг яс хугàрах
гэнэ.
Ясны хугàралтыг ил ба далд гэж хуваана.
Ясны ил хугàралтын үед хугарсан ясны үзүүр зөөлөн эдийг гэмтээж гадагш шарх
үүсгэж хугарсан ясны үзүүр ил гарсан байна.
Далд хугралт гэж зөвхөн яс зөөлөн ид дотроо хугарахыг хэлнэ. Яс нь ташуу, хөндлөн,
зөрсөн, бяцарсан, шигдсэн гэх мэт хэлбэрүүдээр хугарна.
Шинж тэмдэг нь :
Ясны хугарсан хэсэгт хүчтэй өвдөж үйл ажилëàгаа нь алдагдана.
Далд хугàралтын орчимд тэмтэрч үзэхэд хөдөлгөөнгүй газарт хөдөлгөөнтэй болсон байх íü
ясны хугаралтыг тодорхойлох чухал шинж юм. Зарим үåд хугарсан ясны хооронд хавиралдах
чимээ сонсогдож гарт мэдрэгддэг. Õугарсан газарт өвдөх нь гол шинж тэмдэг юм.
Хугарсан газар цус хурж овойж хавдана. Õугарсан ясны үзүүрүүд хоорондоо зөрснөөс
хугарсан мөч богиносож мурий болсон байдаг. Энэ шинэ шинж тэмдэг илэрсэн үåд яс
хугàралтыг амархан онîшлîж болдог. Хугаралт байж болзошгүй бүх тохиолдолд анхны
тусламжыг үзүүлнэ.
Ясны хугаралтын үед хугарсан ясны үзүүр цуудас хэлтэрхийнүүд нь судас, мэлрэл
зөөлөн эдүүдийг гэмтээдэг. Иймд ил хугàралтын үåд эхлэн цус тогтоох эмчилгээг яаралтай
6

7. үзүүлнэ. Хугарсан ясны үзүүрийг цааш буцааж хийж болохгүй. Õугарсан мөчнөөс дээгүүр
чангалуур боолт тавьж, цус тогтоолт хийгээд шархыг боож хугарсан мөчинд чиг тавина.
Далд битүү хугаралтын үед чиг тавина. Хугаралтад үзүүлэх анхны тусламж нь чиг
тавьж хөдөлгөөнгүй тайван байдалд оруулах юм. Хугарсан эрхтэнийг хөдөлгөөнгүй
байлгаснаар гэмтлийн улмаас үүсэх хүндрэл шокоос сэргийлж чадна. Чиг тавихын өмнө
өвчин намдаах эм тариа байвал тарих, дулаацуулах, халуун цай өгөх нь сайн үр дүнтэй
байдаг. Чиг тавихад тухайн шаардлагыг хангаж чадах тохиромжтой бүхнийг ашиглаж болно.
Чиг тавихад банз, фанер, мод, нарны халхавч, ташуур зэргийг ашиглаж болно.
Чиг тавихад анхаарах гол зүйл гэвэл хугарсан ясны хоёр талын үеийг хугарсан ясны
хамт хөдөлгөөнгүйгээр барьж боох явдал юм.
Хэрэв эмнэлгээс хол эмч дуудах нөхцөлгүй хөдөө газар тохиолдсон бол гэмтэгсдийг
зөөвөрлөхийн тулд хөдөлгөөнгүй бат бөх сайн чиг тавих шаардлагатай байдаг. Гэхдээ
тависан чиг нь арьс болон зөөлөн эдийг холгохгүйн тулд даавуугаар жийрэг хийж өгөх
хэрэгтэй.
Аарцаг ясны гэмтэлтэй хүнийг өргөн банз дээр хэвт¿¿ëж нурууны тус газраар банзтай
нь хамт боож өвдөгний үе доогуур нь ивүүр хийх өвдөгний үеэр нугалж зөөнө. Нурууны ясны
хугаралттай хүмүүсийг дамнуурга дээр доош нь харуулан хэвтүүлэн зөөх эсвэл хатуу банз,
хаалга самбар дээр бол нуруугаар нь хэвтүүлж зөөвөрлөнө.
Толгойн яс гэмтсэн үед дамнуурга дээр дээш харуулж хэвтүүлээд толгойн доор дугуй
зөөлөн жийргэвч хийж толгойд хүйтэн жин тавьж зөөвөрлөнө. Толгойн яс гэмтсэн үед
дамнуурга дээр дээш харуулж хэвтүүлээд толгойн дор дугуй зөөлөн жийргэвч хийж, хүйтэн
жин тавьж зөөвөрлөнө. Хавирга хугарсан, цээж гэмтсэн бол алчуур даавуугаар гэмтсэн
хавирга, цээжийг чанга ороож боогоод зөөвөрлөнө.
Хөлийн шилбэ яс хугарсан бол өвдөг, хөлийн тавхайг оролцуулан чиг барьж боогоод
зөөвөрлөх бөгөөд чиг барих материал олдохгүй бол эрүүл хөлтэй нь хамт чиг барьж боогоод
дамнуургаар буюу хоёр хүн тэврээд зөөвөрлөж болно.
Дунд чөмөгний ясны хугаралт гэмтлийн үед түнхний үе өвдөгний үеийг оролцуулан
хөдөлгөөнгүй чиг барьж боогоод дамнуургаар зөөвөрлөнө.
Мөрний яс хугарч гэмтсэн үед мөр тохойн үеийг оролцуулан чиг тавьж цээжээр нь
ороож уяад хөдөлгөөнгүй болгож гарыг нь алчуураар хүзүүнээс нь сойж бооно. Гарын шууны
яс хугарсан үед тохой бугалгыг хамруулж чиг тавина.
Эгэмний яс хугарсан үед хоёр мөрийг битүү ороогоод ар талд нь холбох буюу эсвэл
хоёр мөр тус бүрийг нь мөрөвчлөх байдлаар ороож далны хооронд 纺ëºí материалаар
бөөрөнхийлж жийрэг тавьж өгнө.
7

8. Чиг барьж боолт хийхэд анхаарах зүйлүүд :
1. Чигийг хугарсан ясны хоёр талд нь (гадна, дотор) тавина.
2. Мөр хугарсан үед чиг тавихдаа хугарлын дээд доод үенүүдийг хөдөлгөөнгүй байхаар
бодож тавина.
3. Хугарсан ясыг зузаан ороож боогоод чиг тавина.
4. Чигний гадуур давхар ороож бэхлэх ба хөл гарын хурууг ил гаргасан байна. Хуруу хөрч
хөхөрсөн бол чигийг суллаж дахин бооно.
Үе мултарсан үед үзүүлэх тусламж
Хүний биеийн үе бүхэн мултарч болно. Үеийг бүрэлдүүлж байгаа нэг ясны үеийн
талбай нөгөөгөөс холбирч хэвийн бус байрлалд орохыг мултралт гэнэ.
Үе мултрахад:
1.Үеийн хэлбэр өөрчлөгдөх
2.Үеэр хавдах
3.Өвдөх
4.Хөдөлгөөн хязгаарлагдах зэрэг шинж тэмдгүүд илэрнэ.
Мөр, бугуй, түнхний үеэр мултрах явдал олонтоо тохиолдоно. Үе мултралт хºнгºн гэмтэл
бэртэлт мэт санагдах боловч хүний эрүүл мэнд цаашдын хөдөлмөрийн чадварт ноцтой
хохирол учруулж болно. Үе мултарсан тэр даруйд нь анхны тусламжийг зөв цаг алдалгүй
үзүүлэхãүй бол янз бүрийн хүндрэл гарах, тухайлбàл зуршмал үе мултралт болох, үеийн гэр
язарч урагдах, тасрàõ, сунах эсвэл үеэрээ хөдөлгөөнгүй болох буюу хөдөлгөөн нь
хязгаарлагдмал болох явдал áèé.
Бугуйн үе мултарвал
Энэ үе нь ард тийш буюу дотогш мултарч болно. Бугуйн үеийн мултралтûг оруулах
хамгийн энгийн арга нь мултарсан гарыг тэгш ширээн дээр тавьж мултарсан гарын
сарвуунаас гар барих журмаар алгаа зөрүүлэн атгаад нөгөө гараараа тусламж үзүүлэх хүн
бэртсэн гарийн тохойн үеэс барьж тохойгоор нь 90 грàдус нугалж байгаад сарвуунаас нь
барüсан гараараа гэнэт огцом татах аргаар оруулж болно. Хэрэв хоёр хүн байвал энэхүү аргыг
хамтран үйлдэж болно.
Мөр мултралт
Хамгийн олон тохиолдог мултралт юм. Мултарсан мөрийг оруулах дадлаãàгүй буюу
зөвхөн мултралт биш өөр гэмтэл, õугаралт байж болох сэжигтэй бол заавал үеийг оруулах
гэж хүчээр оролдож болохгүй. Харин гарыг аятайхан сîйж бойгоод эмнэлэгт хүргэх íü илүү
8

9. ашигтай байдаг. Гар хөлийн хурууны үе мултрàхад хурууг үеэр нь чанга татахад үеэндээ
орчихдог.
Түнхний мултралт
Түнхний үе мултарвал илрэх гол шинж нь мултарсан хөлөө хөдөлгөж чадахгүй, хэрэв
хөдөлвөл маш их эмзэглэх, мултарсан õºë íü ýð¿¿ë хөлөөсөө богино болсон байх, мултарсан
үений орчим түнхний гадаад хэлбэр өөрчлөгдсөн байх нь ажиглагдана. Иймд энэ үений
мултралтыг мэдэý алдуулахгүйгээр хүчээр оруулах гэж оролдох нь буруу бөгөөд элдэв
хүндрэл гардаг учир энгийн хүмүүс юуны өмнө гэмтэгсдийг цаг алдахгүйгээр эмнэлэгт
хүргэх арга хэмжээ авах нь зүйтэй. Хэрэв эмнэлгээс хол холбоо барих боломжгүй бол
мултарсан үеийг засаж оруóлах арга бодохоос өөр замгүй болдог. Ийм үед бололцоо байвал
үе мултарсан хүнийг ширээн дээр түрүүлэг нь харуулж, мултарсан хөлийг нь ширээний эрмэг
ðүү унжуулан хэвтүүнэ. Тэгээд мултралтыг оруулах хүн мултарсан хөлийг нь зөөлхөн бөгөөд
болгоомжтойгоор түнхний үе болон тахимûн үеэр íü нугалж улмаар түнхний үеэр íü гадагш
алцаéлгаж тэлэхийн хамт гадагш байдлаар тахим шилбэн дээр íü нилээд хүчтэй дарахын хамт
гадагш эргүүлнэ.
Мултралт засагдах үед нур хийх чимээ гарч үений хөдөлгөөн чөлөөтэй болно. Гэхдээ
түнхний үе ар тийш мултарсан байвал энэ аргыг хэрэглэж болно. Харин урагшаа мултарсан
байвал хөлнөөс татаж байгаад мултсан үеийг татах дарах зэргээр хүч хэрэглэж оруулна.
¯ений мултралтын үед эмнэлгийн тусламж цаг алдахгүй авч болох үед оруулалт засах
гэж хүчээр оролдох хэрэггүй. Õарин зөв байрлалд үений хөдөлгөөнийг хаязгаарлан эмнэлэгт
хүргэх буюу эмч дуудаж тусламж авах нь зүйтэй.
9

10. ашигтай байдаг. Гар хөлийн хурууны үе мултрàхад хурууг үеэр нь чанга татахад үеэндээ
орчихдог.
Түнхний мултралт
Түнхний үе мултарвал илрэх гол шинж нь мултарсан хөлөө хөдөлгөж чадахгүй, хэрэв
хөдөлвөл маш их эмзэглэх, мултарсан õºë íü ýð¿¿ë хөлөөсөө богино болсон байх, мултарсан
үений орчим түнхний гадаад хэлбэр өөрчлөгдсөн байх нь ажиглагдана. Иймд энэ үений
мултралтыг мэдэý алдуулахгүйгээр хүчээр оруулах гэж оролдох нь буруу бөгөөд элдэв
хүндрэл гардаг учир энгийн хүмүүс юуны өмнө гэмтэгсдийг цаг алдахгүйгээр эмнэлэгт
хүргэх арга хэмжээ авах нь зүйтэй. Хэрэв эмнэлгээс хол холбоо барих боломжгүй бол
мултарсан үеийг засаж оруóлах арга бодохоос өөр замгүй болдог. Ийм үед бололцоо байвал
үе мултарсан хүнийг ширээн дээр түрүүлэг нь харуулж, мултарсан хөлийг нь ширээний эрмэг
ðүү унжуулан хэвтүүнэ. Тэгээд мултралтыг оруулах хүн мултарсан хөлийг нь зөөлхөн бөгөөд
болгоомжтойгоор түнхний үе болон тахимûн үеэр íü нугалж улмаар түнхний үеэр íü гадагш
алцаéлгаж тэлэхийн хамт гадагш байдлаар тахим шилбэн дээр íü нилээд хүчтэй дарахын хамт
гадагш эргүүлнэ.
Мултралт засагдах үед нур хийх чимээ гарч үений хөдөлгөөн чөлөөтэй болно. Гэхдээ
түнхний үе ар тийш мултарсан байвал энэ аргыг хэрэглэж болно. Харин урагшаа мултарсан
байвал хөлнөөс татаж байгаад мултсан үеийг татах дарах зэргээр хүч хэрэглэж оруулна.
¯ений мултралтын үед эмнэлгийн тусламж цаг алдахгүй авч болох үед оруулалт засах
гэж хүчээр оролдох хэрэггүй. Õарин зөв байрлалд үений хөдөлгөөнийг хаязгаарлан эмнэлэгт
хүргэх буюу эмч дуудаж тусламж авах нь зүйтэй.
9