1. O FRANQUISMO E A REPRESIÓN
CONTRA A MULLER
RAPADAS, VIOLADAS, EXCLUÍDAS,
SILENCIADAS

2. 1- A GUERRA E OS PRIMEIROS
ANOS DO FRANQUISMO

3. Durante a guerra e os primeiros anos do
franquismo, os fascistas exerceron unha
violencia específica contra a muller. A
violación, o abuso físico de todo tipo, a
violencia sobre os seus fillos, e tralo
asasinato dos seus compañeiros, a negación
do seu estado de viuvez, a prohibición de
levar loito ou exteriorizar a dor.
A negación sistemática de traballos cos que
puidesen manterse e manter os seus fillos e
fillas, son formas de violencia que se
exerceron especificamente contra as mulleres
republicanas ou mulleres con familiares
republicanos.

4. A violación das mulleres nos conflitos
bélicos ven de moi lonxe e chega ata
os nosos días.
Os Convenios de Xenebra, convenios
internacionais que rexen os conflitos
armados e que foron firmados hai
medio século, prohíbena. Neles dise:
«As mulleres serán especialmente
protexidas... contra a violación, a
prostitución forzada e todo atentado
ao seu pudor».
Sen embargo, en case todos os
conflitos bélicos se producen, porque
o corpo das mulleres está considerado
parte do botín de guerra.

5. A violación como arma de guerra
non é senón un reflexo da
desigualdade da nosa sociedade.
Os exemplos máis recentes témolos
no Congo, onde arredor de medio
millón de persoas (na maioría
mulleres) foron violadas na guerra.
Cifras similares se barallan en
Ruanda.
Na guerra de Bosnia (antiga
Iuogoeslavia), entre 20.000 e
40.000 mulleres foron violadas de
maneira sistemática.

6. Mención especial merece o sufrimento que houberon de soportar as miles de
vítimas femininas colaterais, é dicir, as nais, as viúvas e as orfas dos asasinados.
Marcadas socialmente
polo seu parentesco e
a miúdo arruinadas
economicamente pola
incautación de bens e
a falta do sostén da
familia, tiveron que
padecer en silencio as
súas traxedias, ás
veces en completa
soidade.
Non é de estrañar que moitas delas toleasen de dor como Antonia Pardo Méndez,
viúva do artista e nai do polifacético Isaac Díaz Pardo.

7. TESTEMUÑA: FORON CINCO
“En Cantabria, moitas mulleres, tras a entrada dos “nacionais”, foron
represaliadas: detencións, encarceramentos, fusilamentos,
vexacións, etc.
No Salón Olimpia de Torrelavega, habilitado como cárcere, estiveron
presas Antolina Materranz e unha moza moi guapa, duns dezasete
anos, que se chamaba Fidelita, que era case unha nena, unha
rapaza encantadora, pero cuxo delito foi ser filla duns pais de
esquerdas e recitar poesía no teatro (...) A Fidelita as carcereiras
cortáronlle o pelo ao cero e, para ridiculizala aínda máis, deixáronlle
un guedello longo atrás, para amarrarlle un lazo vermello (...)
Visitaron o cárcere cinco falanxistas e acordaron, xunto ás gardiás,
sacala aquela noite. As compañeiras quedaron horrorizadas cando,
ás poucas horas, viron chegar a Fidelita feita un farrapo humano.
Caeu de fociños e as compañeiras non foron quen de que ela
contase que fixeran con ela aqueles asasinos. Só podía dicir: “Foron
cinco, foron cinco”.

8. QUEIPO DE LLANO: HOMES DE VERDADE
“Nuestros valientes legionarios y regulares han enseñado a los
cobardes de los rojos lo que significa ser hombre. Y, de paso,
también a las mujeres. Después de todo, estas comunistas y
anarquistas se lo merecen, ¿no han estado jugando al amor
libre? Ahora por lo menos sabrán lo que son hombres de verdad
y no milicianos maricas. No se van a librar por mucho que
forcejeen y pataleen”. Gonzalo Queipo de Llano (1875-1951,
tenente xeneral)

9. Dispararon á cabeza da mapoula,
máis medraron libres as silveiras
e nunca desfaleceron as
ideas.
Dispararon ao corazón de rosa
mais volveron voar as bolboretas
e nunca feneceron os
amores.
Matárona co prexuízo sen xuízo
como quen queima xestas
florecidas e por iso é
patrimonio da xustiza.
Chamábase Juana Capdevielle
como podía chamarse a vida
mesma: morreu, como viviu, de
amor e liberdade.
En Rábade deixounos un carabel
para reinventar o amar, un
xirasol co que pacer a paz, e
unha violeta para fabricar

10. Ante o temor da tortura e dunha
morte indigna, moitos antifascistas
preferiron suicidarse antes que caer en
mans do inimigo. O suicidio colectivo
máis numeroso foi o protagonizado por
nove fuxitivos que pretendían escapar no
bou Eva, dende o porto de Vigo, o 23 de
abril de 1937. Entre eles atopábase
Carmen de Miguel Agra, nai moza de
dúas fillas, que preferiu suicidarse co seu
marido, Ángel Nogueira Nogueira, antes
de ser apresada.

11. REPRESALIADAS EN COMPOSTELA: AS MARÍAS
As Marías
“Entre as pedras que máis amo pisar e
aínda paseo están as da vella
Compostela antiga. Cando as piso
paseando pasades vós, as tres
Marías, miñas mulleres da irmandade
anarquistas dos Fandiño, que
sabedes, por amor, da loita libertaria,
do exilio, do cárcere, do maltrato, da
tortura e da morte provocada polo
fascismo. E con vós pasa e queda
para sempre en Compostela o orco da
vella da vida multicolor que levades
nos vosos corpos, co branco da vosa
alba inocencia e o negro da acracia
que nace no máis vermello do voso
corazón.”
(A memoria esquecida: Peladas,
presas, paseadas)

12. Maruxa e Coralia Fandiño, popularmente
coñecidas como “As Marías”, naceron en
Santiago (Maruxa en 1898, Coralia en
1914), nunha familia humilde: pai zapateiro
e nai costureira.
Os seus irmáns eran líderes destacados
do sindicato CNT. Ao producirse a
sublevación franquista, un deles foi
“paseado”, e os outros dous fuxiron.
Foi a elas a quen lles tocou vivir a
represión. Cóntase que sufriron torturas
para que confesasen onde estaban os
seus irmás. Dise que foron rapadas,
espidas na rúa, humilladas...dise tamén
que foron violadas.
Rapar o pelo era un xeito habitual de
represalia contra as mulleres de familias
“roxas”.

13. Traballaban como costureiras, pero a raíz
das represalias, perderon o seu medio de
vida, xa que ninguén lles quería encargar
vestidos por medo a seren vinculados con
elas e sufrir represalias tamén.
Para quen non coñecía a súa historia, eran
dúas tolas que se vestían de xeito
estrafalario. Pero sabendo o que sufriron,
podemos entender como a loucura foi para
elas unha maneira de fuxir da realidade, e
a indumentaria estrafalaria un xeito de
negar o lado gris da vida por medio do
colorido das súas roupas.
En 1994 instalouse na Alameda de
Santiago unha escultura que recorda ás
dúas irmás.
As Marías representan dalgún modo a
tódalas mulleres que sofren a represión
por causa das guerras.

14. TESTEMUÑA SOBRE AS PELAS. VILAGARCÍA DE AROUSA:
Saímos da habitación. Sen saber como, fómonos sentando nas escaleiras. A tía Carlota comezou a
contarnos o sucedido:
-Chegamos alí. Na porta había dous falanxistas con fusís facendo garda. Dixémoslles que nos
mandaran chamar. "Suban ao primeiro andar". Polo camiño ouvimos algúns gritos de mulleres. Luísa quería
dar volta atrás. En seguida saíu un falanxista que nos dixo autoritario: “Veñan por aquí”. Fíxonos entrar nunha
habitación e alí atopamos o que nos agardaba. Sete ou oito mulleres, unhas co pelo xa cortado e outras ás
que llelo estaban a cortar, aínda, pola forza, Luísa, ao ver aquilo parecía que ía volverse tola: “A min non, a
min non”, empezou a gritar. “a min non mo van cortar!”, e correu cara á porta . Dous falanxistas abalanzáronse
sobre ela e a suxeitaron. Ela, impotente dicíalles: “Mátenme, mátenme, pero eu non mo deixo cortar”.
Arrastrárona até unha cadeira. Ela defendíase como podía, cos puños e cos pés. “Mátenme, mátenme!”,
insistía. Veu un terceiro e empezou a cortar. Ela, suxeita xa polos brazos, daba golpes coa cabeza, lla
inmobilizaron tamén. Esgotada, desfeita xa, continuaba: “Mátenme, mátenme!”, pero non rematou aí a felonía
deste. Ao rematar co pelo, marcáronlle a fronte, con nitrato de prata unhas letras; deixárona ao fin alí tirada,
presa dun verdadeiro ataque de nervios. Eles mentres tanto, facíana obxecto das máis crueis burlas. Despois
tocoume a vez a min, pero eu non ía darlles o gusto. Sentei, o máis oronda e díxenlles: “Que ben, así vanme
aforrar por un tempo o perruqueiro”.
A tía Carlota deu por rematado o seu relato.

15. “O rapado público do pelo tiña a
virtualidade de facer que as
mulleres transgresoras da orde
tradicional, seguindo os ditados da
Segunda República, volvesen ao
ámbito privado do fogar,
avergonzadas e “marcadas” para
sempre. Se durante a República
algunhas mulleres puideran
legalmente “soltar o pelo”, agora
eran peladas para castigar a súa
insubmisión á orde social tradicional
que os que ían vencendo na Guerra
Española querían impoñer a toda
costa, para retraelas socialmente
aos seus fogares, fogares que en
moitos casos a guerra destruíra,
devolvéndoas aos seus redutos
domésticos, dos que nunca deberon
ter saído.”
“Las rapadas. El franquismo contra
la mujer” Enrique González Duro

16. “Y lo peor son los domingos, cuando la Plaza del Castillo se
llena de gente después de la salida de misa de doce y todo están
tomando el aperitivo. Es cuando aprovechaban para pasear en fila a
las mujeres que pasaban por rojas, desaliñadas del todo, cortado el
pelo al rape y afeitadas las cejas. ¡Hay que ver cómo las insultan y qué
cosas se les dice!”

17. Algunhas mulleres tiñan o coraxe de afrontar o rapado con rebeldía e a
cabeza ben alta.
"Son unha rapada da represión. Fun
humillada e vou marcada. Non me
importa. Nada disto me penetra.
Estou viva. Acariño o meu cranio cos
seus pensamentos libres intactos e
saio á rúa orgullosa do meu rapado.
Eles cortáronme o pelo pero eu
reafirmeime aínda máis na miña
personalidade absolutamente libre. E
solidarízome con todas as persoas
peladas agraviadas polo poder. E
proclamo a beleza da pel espida do
cacume coa cabeza alta."

18. Asasináronas,
mais sempre estarán vivas en nós.
Encarceráronas,
mais sempre estarán libres en nós.
Exiliáronas,
mais sempre estarán dentro de nós.
Acaláronas,
mais sempre falarán para nós.
Claudio Rodríguez

19. “Unha rapaza de quince anos, Laura
Contreras, foi violada no cuartel da
Garda Civil por un dos seus
gardiáns. Gardas civís, falanxistas,
requetés e gardas cívicos aplicaban
arbitraria e discrecionalmente o corte
de pelo e a inxesta de aceite de
ricino, como un método de castigo
máis ou menos visible. Ás veces
pasábanse co ricino -ata un litro
inxerido a través dun funil- e as
vítimas morrían ás poucas horas,
entre os vómitos sanguíneos e
fecais, con lesións intestinais,
irreversibles. As torturas, as
malleiras e as vexacións eran
continuas, e a única maneira de
evitalas era fuxir ao monte ou ao
exilio.”
“Las rapadas. El franquismo contra
la mujer” Enrique González Duro

20. O EXILIO

21. Chámase exilio republicano español ao
conxunto de persoas que, por motivos
ideolóxicos ou por temor ás
represalias, se viron obrigadas a
abandonar España cando Franco
chegou ao poder.
Só en Francia, calculábase que ao final
da guerra civil española había máis de
400.000 persoas refuxiadas.

22. Algunhas desas persoas regresaron a
España cando a situación llelo permitiu.
Moitas outras, como María Casares,
acabaron por adaptarse ao país que as
acolleu.
A actriz de orixe galego María Casares
Ao estoupar a 2ª guerra mundial, unha
parte dos exiliados españois foi parar a
campos de concentración alemáns
Exiliados españois en Mathausen

23. Algunhas persoas exiliadas, como María Casares, non quixeron volver a
saber da súa patria, onde tanto sufriran.
"Vin a luz por primeira vez en 1922. A terra coa que fun feita é Galicia.
Nacín no teatro Mathurins.
A miña patria é o teatro, e o meu país de orixe a España Refuxiada.
A miña patria é o teatro; e os dramas, as traxedias, as farsas,
melodramas, sainetes, comedietas, milagres ou misterios, toda a
comedia humana, en fin, que nel se representa, é a que vivo".
"Residente privilexiada", María Casares

24. A REPRESIÓN DAS MULLERES
DURANTE O FRANQUISMO

25. Durante o franquismo os cargos políticos ocupábanse por
designación, non por elección. O dereito ao sufraxio universal
(voto) desapareceu.
Os partidos políticos estaban prohibidos, e os dereitos de reunión
e asociación, restrinxidos. Non se podían reunir máis de 20
persoas sen permiso expreso do gobernador civil.
A prensa estaba sometida a censura previa, para evitar que se
publicasen noticias ou contidos contrarios ao réxime.
Na imaxe, Franco co militar nazi Himmler

26. As mulleres perderon os dereitos que lles
tiña outorgado a constitución de 1931,
como o dereito a voto ou a igualdade co
varón.
Tampouco tiñan acceso ao mercado
laboral, só podían traballar se eran
solteiras ou viúvas. Ao casar, tiñan que
firmar o despido voluntario un mes antes
da voda.
A situación da muller mellorou un pouco a
partir de 1959, co chamado "Plan de
estabilización", que permitía o seu acceso
ao mercado laboral.
Na imaxe: mulleres exercendo o voto en 1933. Co
franquismo, perderían ese dereito recén adquirido.

27. A muller quedou relegada ao
territorio do doméstico, impedíndose
o seu desenvolvemento profesional.
Dependía para todo do seu pai ou
do seu marido, a lei considerábaa
como unha menor de idade.
Pasouse así dunha represión física,
a da guerra e os primeiros anos do
franquismo (violacións, rapado,
ricino, torturas…) á represión
psicolóxica e social, que lle negaba
á muller un papel de suxeito de
pleno dereito na sociedade.
“Cada cosa en su sitio. Y el de la mujer no es el foro, ni el taller, ni la
fábrica, sino el hogar, cuidando de la casa y de los hijos, y de los hábitos
primeros y fundamentales de su vida volitiva y poniendo en los ocios del
marido una suave lumbre de espiritualidad y de amor».
MAILLO, A. Educación y revolución. Los fundamentos de una Educación
nacional. Madrid. Editora Nacional. 1943. Páxs 93−94