1. Anna Jakoniuk-Diallo
Wykorzystanie metody
audytywno-werbalnej w terapii dzieci
z genetycznie warunkowanymi
zaburzeniami rozwoju
Współczesna wiedza z zakresu psychologii dziecka, neuropsychologii
oraz psycholingwistyki, wiedza o rozwoju kompetencji komunikacyjnej
i językowej stała się podstawą opracowania metody audytywno-werbalnej.
Metoda ta jest współcześnie wykorzystywana głównie na gruncie surdope-
dagogiki i stanowi rodzaj terapii adresowanej do dzieci z wadą słuchu.
Główna teza, do której odwołują się przedstawiciele metody, to przyjęte
przez nich założenie, iż wszystkie dzieci z uszkodzonym słuchem, nawet
głuche, w rzeczywistości posiadają tzw. resztki słuchu, które można wyko-
rzystać w nauce mowy dźwiękowej. Założenie to sięga początku wieku,
wiąże się z nazwiskiem jednego z najwybitniejszych surdopedagogów, Ho-
lendra Antoniusa van Udena, który podkreśla, że uczenie mowy i języka
dziecka niesłyszącego powinno zostać podjęte we wczesnym dzieciństwie.
Zdaniem pedagoga szybka diagnoza i wczesna rehabilitacja uszkodzonego
słuchu stanowią warunek integracji ze środowiskiem osób słyszących.
Współczesne, wymieniane już dyscypliny naukowe, potwierdzają tę ob-
serwację i zachęcają do intensywnego treningu uszkodzonego słuchu dziec-
ka, w celu przywrócenia sprawności tej funkcji i umożliwienia rozwoju mo-
wy opartego o bodźce dźwiękowe. Dzięki takiej realizacji treningu słuchu
prawie wszystkie dzieci z wadą słuchu opanowują z powodzeniem zarówno
mowę jak i pismo.
Obecnie musimy liczyć się z genetycznie warunkowanymi przyczynami
uszkodzenia słuchu u co drugiego dziecka niesłyszącego, bowiem prawie
jedna trzecia wad słuchu ma charakter postępujący. Oznacza to, że dzieci,

2. 162 A. Jakoniuk-Diallo
które słyszały w pierwszym roku życia, często w sposób nagły lub stopnio-
wo, w drugim lub trzecim roku życia tracą słuch. Współcześnie liczba dzieci,
których wada słuchu wykrywana jest w drugim lub trzecim roku życia, jest
wciąż jeszcze większa niż dzieci przed pierwszym rokiem życia. Jeżeli roz-
poznanej w takim okresie wady nie można usunąć przy pomocy zabiegu
medycznego, wówczas istnieje konieczność natychmiastowego zaopatrzenia
dziecka w aparaty słuchowe i realizacji metody audytywno-werbalnej.
Można więc sądzić, że metoda ta może i powinna stanowić jeden ze spo-
sobów terapii adresowanych do dzieci z genetycznie warunkowanymi zabu-
rzeniami rozwoju. Chodzi tu zarówno o grupę dzieci z głuchotą postępują-
cą, jak również typu odbiorczego i przewodzeniowego (wynikającą
z nieprawidłowości w budowie ucha), współwystępującą z innymi gene-
tycznie warunkowanymi nieprawidłowościami rozwoju.
Główne założenia metody audytywno-werbalnej
● 99% populacji dzieci niesłyszących posiada resztki słuchu, co oznacza,
ze większość dzieci uznawanych do tej pory za głuche, w rzeczywisto-
ści nimi nie jest. Resztki słuchu tych dzieci należy jak najwcześniej (tuż
po wykryciu wady słuchu), intensywnie rehabilitować w celu ich za-
chowania i uaktywnienia dla odbioru mowy.
● W przypadku wrodzonej wady słuchu, metodę audytywno-werbalną na-
leży wprowadzić w pierwszym miesiącu życia dziecka i realizować ją naj-
intensywniej do szóstego miesiąca życia, co pozwala na wykorzystanie fa-
zy największej wrażliwości zmysłu słuchu oraz plastyczności mózgu
dziecka. Wszystkie procesy rozwojowe przebiegają najszybciej właśnie w
pierwszym półroczu życia. Zasada ta dotyczy również różnicowania się i
myelinizacji komórek nerwowych. Brak odpowiedniej ilości połączeń
między nimi można w tym okresie całkowicie korygować, co oznacza że
np. uszkodzony zmysł słuchu posiada właściwość pełnej kompensacji.
● Trening słuchowy rozpoczęty w pierwszym roku życia dziecka po-
zwala na wykorzystanie dużej plastyczności dziecięcego mózgu i jest
warunkiem zachowania niezaburzonej jakości jego głosu. U. Horsch
(1982) podkreśla, że kontrola słuchowa własnego głosu oraz głosów z
otoczenia dziecka umożliwia mu rozwój mowy dźwiękowej o odpo-
wiedniej częstotliwości.
● Rozpoczęcie treningu słuchowego powinno zostać poprzedzone zao-
patrzeniem dziecka w aparaty słuchowe, jednak w początkowej fazie
treningu można mówić dziecku do ucha z bliskiej odległości, ponieważ
jak podkreśla A. Löwe (1999), o sukcesie realizacji treningu słuchu
dziecka w metodzie audytywno-werbalnej decyduje czas jego rozpo-

3. Wykorzystanie metody audytywno-werbalnej w terapii 163
częcia. Jest on często nadmiernie wydłużany przez oczekiwanie na
obiektywne badanie słuchu, które nie powinno stanowić warunku
rozpoczęcia tego treningu.
● W sytuacji, gdy znaczny lub głęboki ubytek słuchu dziecka został
zdiagnozowany po trzecim roku życia, możliwe jest prowadzenie tre-
ningu słuchowego po dokonaniu u dziecka wszczepu ślimakowego
lub zastosowaniu u niego wysokiej klasy aparatów słuchowych.
● Jeżeli wada słuchu dziecka została wykryta po piątym roku życia
dziecka, a rodzice nie decydują się na wykonanie wszczepu ślimako-
wego, wówczas komunikowanie się z dzieckiem oraz jego trening słu-
chowy należy wzbogacić o znaki języka migowego, alfabet palcowy,
przy umożliwieniu dziecku odczytywania mowy z ust.
● W niektórych przypadkach, gdy dziecko nie mówi i ma trudności z
wykonywaniem celowych ruchów, należy łączyć trening słuchowy z
różnymi sposobami komunikacji wspomaganej, takimi jak piktogramy,
komunikaty tabliczkowe.
Skutki zbyt późno rozpoczętej terapii
audytywno-werbalnej
● Zaburzenia spostrzegania i integracji sensorycznej (brak związku mię-
dzy światem dźwięków a światem przedmiotów i zjawisk, którym to-
warzyszą). Dziecko z wadą słuchu napotyka trudności w identyfikacji
przedmiotów i zjawisk z dźwiękiem.
● Zaburzenia mowy lub brak rozwoju mowy (niezdolność językowego
komunikowania się z innymi) oraz trudności w rozumieniu innych są
wynikiem niezdolności dziecka do zauważania związku pomiędzy
faktem mówienia a słyszanym podczas mowy dźwiękiem. Dziecko nie
widzi związku zarówno pomiędzy artykulacją i głosem osób ze swoje-
go otoczenia, jak i swoim własnym, co skutkuje brakiem kontroli
dziecka nad własnym głosem.
● Zaburzenia zdolności poznawczych (konkretno-obrazowa percepcja
rzeczywistości). Dziecko, które słyszy poznaje rzeczywistość w oparciu
o wiedzę, którą za pomocą języka przekazują mu najbliżsi, natomiast
dziecko z wadą słuchu zdobywa wiedzę na drodze własnego działania
i doświadczenia, odbywającego się tu i teraz, co ogranicza możliwość
zdobycia wielu informacji.
● Trudności ze zrozumieniem sytuacji społecznej. Dziecko z wadą słu-
chu nie rozumie w pełni komunikatów wysyłanych przez inne osoby
i napotyka tym samym na trudności w rozumieniu sytuacji społecz-
nych. Zachowuje się w takich sytuacjach nieadekwatnie, co rzutuje na

4. 164 A. Jakoniuk-Diallo
fakt odrzucenia ze strony innych lub samodzielnego wycofywania się
kontaktów społecznych. Dystans społeczny budzą również zachowa-
nia dziecka z wadą słuchu, które wynikają z jego frustracji bycia nie
rozumianym przez innych.
● Zaburzenia emocjonalne (brak poczucia bezpieczeństwa). Dziecko nie
potrafi w sposób zrozumiały dla otoczenia sygnalizować swoich po-
trzeb, co skutkuje brakiem ich zaspokojenia i stanowi źródło budzące-
go się z nim braku poczucia bezpieczeństwa, potęgowanego niemoż-
nością rozumienia najbliższych osób.
● Problemy wychowawcze (brak możliwości korzystania z doświadczeń
pedagogicznych). Dziecko z wadą słuchu wykazuje często małą ela-
styczność zarówno w sposobie myślenia, jak i zachowania, bywa więc
oporne na wpływy wychowawcze środowiska rodzinnego i szkolnego.
Należy jednak podkreślić, ze przypisywane dzieciom z wadą słuchu
zachowania aspołeczne nie wynikają z natury dziecka, czy jego kalec-
twa, lecz są wynikiem zaburzonych kontaktów społecznych.
● Problemy społeczne (zaburzone interakcje z rodzicami, rówieśnikami)
mają swoje źródło w pierwszych interakcjach komunikacyjnych dziec-
ka. Diagnozie wady słuchu u dziecka towarzyszy rodzicielskie poczu-
cie braku sensu komunikowania się z nim oraz postawa unikająca. Ta-
ka zaburzona relacja dziecka z rodzicami znajduje swoje odbicie w jego
późniejszych kontaktach społecznych.
Zadania rodziców w metodzie audytywno-werbalnej
Pierwszym zadaniem rodziców, poprzedzającym rozpoczęcie treningu
słuchowego, jest zauważenie wady słuchu dziecka, w sytuacji, gdy nie wy-
kryto jej w badaniu przesiewowym.
To właśnie rodzice, a w szczególności matka, która spędza z dzieckiem
najwięcej czasu ma najwięcej sposobności obserwacji własnego dziecka. To
ona jako pierwsza podejrzewa i zauważa, że dziecko nie słyszy (nie reaguje
na nawoływanie, nie naśladuje dźwięków otoczenia, nie mówi). Jej podej-
rzenia o wadę słuchu dziecka stają się uzasadnione, kiedy dziecko pomiędzy
czwartym a siódmym miesiącem życia nie nasłuchuje, gdy matka zbliża się
do niego, nie reaguje na wołanie imienia, nie próbuje lokalizować dźwięków
dochodzących z boku.
Braki w reakcji na dźwięk i zaburzenia rozwoju mowy (niezdolności dziec-
ka do gaworzenia oraz opanowania wypowiedzi jedno i wielowyrazowych)
powinny być dla rodziców wskazówkami, co do konieczności przeprowadze-
nia u dziecka badania słuchu, które może potwierdzić lub wykluczyć fakt wady

5. Wykorzystanie metody audytywno-werbalnej w terapii 165
słuchu. Należy jednak podkreślić, ze naturalną tendencją w zachowaniu rodzi-
ców dziecka niesłyszącego są próby wyparcia rodzących się obaw.
W przypadku dzieci z genetycznie warunkowanymi zaburzeniami roz-
woju uszkodzenie słuchu współwystępuje z innymi niesprawnościami, ta-
kimi jak: zaburzenia ruchowe, uszkodzenie wzroku, niepełnosprawność
intelektualna różnego stopnia. Ocena słuchu oraz umiejętności komuniko-
wania się dziecka ze sprzężonym kalectwem jest dla rodziców szczególnie
trudna. Należy, więc zwrócić uwagę na problemy, które może nastręczać
rodzicom samodzielne wykrycie wady słuchu. Zdarza się, że dziecko wyka-
zuje ogólnie niższą reaktywność na różne bodźce, w tym także dźwiękowe i
jeżeli jego rozwój jest globalnie opóźniony, to symptomy te mogą świadczyć
zarówno o niepełnosprawności intelektualnej, jak również stanowić skutki
uszkodzenia słuchu. Wydaje się, zatem konieczne włączenie metody audy-
tywno-werbalnej w szerszy plan terapeutyczny realizowany względem
dzieci z niesprawnością sprzężoną przez pedagoga, psychologa, logopedę i
akustyka. Konieczne jest również potwierdzenie uszkodzenia słuchu po-
przez jego obiektywne badanie.
Drugim zadaniem rodziców realizujących metodę audytywno-werbalną
jest rozwijanie kompetencji komunikacyjnej dziecka. Szczególna rola w rea-
lizacji tego zadania przypada matce, która w warunkach prawidłowego
rozwoju dziecka, spontanicznie nawiązuje z nim dialog, mówiąc i śpiewając,
naśladując jego głos i mimikę, zachęcając je do inicjowania i podtrzymywa-
nia komunikatów. Dla wielu rodziców taka komunikacja stanowi łatwy,
intuicyjny sposób postępowania, który jest szczególnie ważny dla dzieci z
trudnościami w komunikowaniu się.
Taki dialog z dzieckiem, na poziomie niewerbalnym, nie wymaga od
niego umiejętności mówienia oraz rozumienia treści komunikatu rodziców
jest natomiast bardzo ważny z punktu widzenia zaspokojenia potrzeby bez-
pieczeństwa dziecka i jego chęci komunikowania się z otoczeniem.
Dziecko w bezsłownym dialogu, odbiera takie jego parametry jak: into-
nacja, mimika, gest. Z czasem ten dialog może jednak przyjąć formę trenin-
gu słuchowego, który stanowi trzecie zadanie rodziców w metodzie audy-
tywno-werbalnej.
Podczas realizacji treningu rodzice powinni założyć, że każde dziecko
wydając z siebie nieartykułowane dźwięki dąży do ekspresji werbalnej M.
Clark (1989). Zadaniem rodziców jest, więc pilna obserwacja dziecka i zau-
ważanie jego intencji komunikowania się oraz wzmacnianie jej poprzez re-
akcję słowną na wypowiedź dziecka, której treści rodzic tylko się domyśla.
Kiedy np. dziecko sięga ręką po zabawkę i zbliża ją do siebie lub matki, to
powinna ona zapytać: CO TO JEST? CO TU MASZ? Następnie matka po-
winna odpowiedzieć za dziecko: TO JEST MOJA ZABAWKA. BARDZO
JĄ LUBIĘ. Kolejnym krokiem jest, więc wymówienie za dziecko tego, co

6. 166 A. Jakoniuk-Diallo
pomyślało i co chciałoby powiedzieć, gdyby tylko mogło. W ten oto sposób
rodzice podchwytują intencję dziecka i nadają jej formę językową.
Kolejnym zadaniem rodziców realizujących metodę jest zaznajomienie
dziecka ze światem pojęć oznaczających przedmioty i zjawiska z najbliższe-
go otoczenia. W tym celu potrzebne jest wielokrotne powtarzanie (do kilku-
set razy) nazw przedmiotów i zjawisk z najbliższego otoczenia dziecka.
Ważne jest przy tym używanie pojęć w różnym kontekście zdania oraz z
różną intonacją zdania oznajmującego lub pytającego.
Wybitni przedstawiciele metody audytywno-werbalnej, tacy jak W. Es-
tabrooks (1989) zalecają tzw. śpiewne mówienie tj. mówienie ze zmianą na-
tężenia głosu oraz tempa wypowiedzi, co ułatwia przekaz emocji, tak ważny
wtedy, gdy dziecko nie rozumie treści wypowiedzi, lecz tylko domyśla się
jej z linii melodycznej. Głos matki jest dla dziecka zawsze inspirujący do
wysyłania komunikatów.
Ćwiczenia słuchu w metodzie audytywno-werbalnej
● Pierwszy etap to odkrywanie dźwięków (nauka słyszenia-rozróżnianie
dźwięku od ciszy). Dziecko powinno poznać dużą liczbę dźwięków ze
swojego najbliższego otoczenia oraz wyodrębnić je ze świata ciszy, w
jakim się znajduje. W tym celu należy eksponować mu wielokrotnie
dźwięki wydawane przez zabawki, dźwięk dzwonka do drzwi, telefo-
nu, akcentując mimiką, gestem oraz słowem uwaga, moment demon-
stracji dźwięku.
● Drugi etap to rozróżnianie dźwięków (nauka słuchania i różnicowania
dźwięków o zmiennej częstotliwości i czasie trwania). W tym celu na-
leży eksponować dziecku wiele różnych dźwięków z otoczenia, zachę-
cając je do samodzielnego ich wytwarzania.
● Trzeci etap to identyfikacja dźwięków ze źródłem (pokazywanie źró-
dła dźwięków). Dziecko powinno umieć wskazać samodzielnie źródło
dźwięku, po jego ekspozycji przez matkę.
● Czwarty etap to rozumienie, w czasie, którego dziecko ćwiczy udzie-
lanie odpowiedzi na pytania oraz powtarza opowiadania.
● Piąty etap to rozmowa z dzieckiem, odbywająca się przy dźwiękach
zakłócających, taki jak: szum zza okna, cicho grające radio.
Warunki rehabilitacji słuchu i mowy dziecka
Pierwszym, niezbędnym warunkiem jest włączenie treningu słuchu w
spontaniczną, samodzielną działalność dziecka np.: zabawę oraz sytuacje
wspólnych działań rodzica z dzieckiem. Taka realizacja metody czyni ją

7. Wykorzystanie metody audytywno-werbalnej w terapii 167
naturalną, pozwala terapeucie nazywać wszystko to, co znajduje się w cen-
trum zainteresowania dziecka, jak i w centrum jego wspólnych działań z
osobą dorosłą.
Drugim, istotnym warunkiem realizacji metody audytywno-werbalnej,
w przypadku trudności dziecka z rozumieniem mowy, może być połączenie
treningu słuchowego z demonstracją etykiety obrazkowej lub pisma.
Metoda audytywno-werbalna jest czymś więcej niż rodzajem treningu
słuchowego. Dzięki aktywnemu włączeniu rodziców w jej realizację może
służyć ona zarówno rozwijaniu słuchu i mowy dziecka, jak również:
– Pozwalać mu na doświadczanie emocjonalnego związku z opiekunem
– Motywować dziecko do nawiązywania kontaktów
– Pozwolić rodzicom pokonać barierę w komunikowaniu się z własnym
dzieckiem, co sprzyja wzajemnej akceptacji
– Rozwijać umiejętność komunikowania się dziecka
– Pozwolić mu zrozumieć otaczającą rzeczywistość.
Ponadto przedstawiona metoda służy integracji słuchu i osobowości
dziecka oraz przygotowuje je do udziału w życiu społecznym. Z tego
względu zaprezentowana metoda audytywno-werbalna zdaje się spełniać
rolę wspierającą rozwój dzieci z genetycznie warunkowanymi zaburzeniami
rozwoju.
Bibliografia
CLARK M. (1989), (maszynopis nieopublikowany) Language through living for hearing im-
paired children. London.
ESTABROOKS W. (1989), Auditory-Werbal Therapie Programm „Achtung, fertig, höre!” Zolli-
kon AV. Congress Report.
HORSCH U. (1982), Kommunikative Erziehung. Zur Früherziehung Behinderter, erörtert am
Beispiel hörgeschädigter Kinder. Heidelberg. Pädagogische Hochschule.
LÖWE A. (1999), Każde dziecko może nauczyć się słyszeć i mówić. Poznań. Media Rodzina.