Magazine over het verbinden van stad en land

1. 16
2013
MAGAZINE OVER HET VERBINDEN
VAN STAD EN LAND
Monumentaal
donderjagen
RUUD KUIJER
Wereldproblemen
oplossen met een game
‘ Voorbij
het einde’
Drie decennia
Kasteel Groeneveld
HERMAN VUIJSJE
EN VERDER
Taste before you waste
Mais door Tommy Wieringa
Voedselvoorziening in 2040, Gerard de Vries

2. 02
VOORAF
Invulling geven aan een laatste nummer is een mal
ding… (Nog afgezien van een eventuele doorstart waarover we
druk in gesprek zijn. In de rouw maar alvast bezig met een
volgende liefde, zoiets.)
Want, wat doe je met zo’n momentum?
Omzien?
Vanzelf ja, omzien. Of liever, even stilstaan bij al wat er is en
was. Herman Vuijsje schreef een verhaal over drie decennia
Kasteel, waarin hij het persoonlijke en politieke met elkaar
verbindt. Maar eigenlijk waren we er toen wel zo’n beetje wat
dit omzien betreft.
Een slotakkoord in de vorm van een vooruitblik, daar voelden
we ons meer bij thuis. De discussie over het verbinden van stad
en land, voedselvraagstukken, om maar een paar van onze
hoofdthema’s te noemen gaat immers door.
In nieuwe vormen soms. Zoals gaming, waarover in dit
nummer een reportage. Gaming als middel om mensen uit
hun comfortzone te halen. Zeker wanneer de spelvorm
geïnspireerd is op Burning Man, het jaarlijkse festival in de
woestijn van Nevada waar deelnemers een experimentele
samenleving bouwen met samenwerking als fundament.
Samenwerken, nieuwe verbindingen, de noodzaak en van de
weeromstuit de kansen ervan, komen terug in de TrendRede
waarvan in dit nummer een ingekorte versie is opgenomen.
‘Vertrouwen, transparantie, wederkerigheid en duurzaamheid
worden de valuta van de toekomst,’ valt er te lezen.
Mooie woorden, inspirerend ook.
‘Bij een goed einde hoort een goed begin,’ schreef Confucius.
Staatsbosbeheer neemt binnenkort de exploitatie van het
kasteel over.
Wij wensen hen veel wijsheid.
Brigitte van Mechelen, hoofdredacteur, interim [Britt@xs4all.nl]
COLOFON
GRNVLD is een uitgave van Sjaalman Media in
opdracht van Kasteel Groeneveld.
GRNVLD
Groeneveld 2, 3744 ML Baarn, grnvld@mineleni.nl
Uitgever Sjaalman Media, Chris van Koppen
Redactie Redactie: Brigitte van Mechelen
(hoofdredacteur, interim), Christine Tinssen
(managing editor), Mariken Bokeloh (redacteur)
Vormgeving Volta_ontwerpers, Utrecht
Druk Wilco, Amersfoort
Medewerkers Marco Bakker, Henk van Blerck,
Daniel van den Broek, Comic House, Jan Dobbe,
Kester Freriks, Michiel de Jong, Frank Jonker,
Jan Willem Kaldenbach, Marcel van Ool, Aloys
Oosterwijk, Matthijs Sienot, Marjan Slob,
Willem Vleeschouwer, Herman Vuijsje, Isabel
van der Weijden, Tommy Wieringa
Foto cover Hollandse Hoogte, Herman Wouters
Foto achterkant Hollandse Hoogte, Frans Lemmens
Alle zorg is besteed aan het achterhalen van de
namen van de rechthebbenden. Degenen die
desondanks menen zekere rechten te kunnen doen
gelden, kunnen contact opnemen met de uitgever.
issn 1566-6190
grnvldmagazine
Kasteel
Groeneveld

3. INHOUD
03
Loslaten
04
zaaigoed
06
interview
10
ander beeld
12
essay
18
reportage
22
wende
24
verhaal
26
kaf en koren
30
vooruitblik
32
mijn landschap
34
oogst
36
mmm
38
de plek
40
verstript
Kort nieuws
Gerard de Vries
Vrijplaats
Trendrede 2014
Serious game Terragon
Helen Kranstauber
Tommy Wieringa
22
Reflecties, inzichten
Landschapstriënnale
Lingezegen
Ruud Kuijer
De ramp getekend
Luana Carretto
Vegetariër vindt vlees
Hoe de zon langzamer
ging draaien
W
ende
HELEN KRANSTAUBER, OVER VOEDSEL,
SAMENWERKING EN CREATIVITEIT

4. 04
ZAAIGOED
NIEUWS – PUBLICATIES, TENTOONSTELLINGEN, PRIJS VRAGEN, CAMPAGNES,
SYMPOSIA, INNOVATIES. NIEUWS EN PERSBERICHTEN KUNT U STUREN
NAAR GRNVLD, GROENEVELD 2, 3744 ML BAARN, GRNVLD@MINELENI.NL
LEZERSAANBIEDING
Heel de wereld
Wat zeg jij tegen je (klein)kinderen als ze je
over 15 jaar vragen wat jij deed in 2013 om het
tij te keren? In haar pas verschenen boek Heel
de wereld laat Jelleke de Nooy-van Tol zien
waarom en hoe we moeten omswitchen naar
een ander soort landbouw en voedselvoorziening. Door anders te kijken en denken, en...
door lef te hebben. Heel de wereld gaat over
mooie, baanbrekende initiatieven van mensen
en organisaties die duurzaam voedsel
produceren. Ze herstellen kringlopen op lokaal,
regionaal en mondiaal niveau. Deze kringlopen
zijn agro-ecologisch, innovatief en gezond.
Bij jou in de buurt én in Verweggistan. Het boek
laat zien hoe we met elkaar het omslagpunt
kunnen bewerkstelligen naar duurzamere
vormen van landbouw in heel de wereld.
Uitgever: Jan van Arkel | ISBN: 978 90 622 4528 4
Prijs €19,95
MOBIELE TUIN
VERSE GROENTEN
OP HET DAK
aa nb ied ing :
DE UI TG EV ER
BIE DT
AA
EM PL
10TEXEURO ARENINGN
KO RT
ME 5
via www.nvlv.
ins ch rij ve n
ublicaties
> activiteiten>p
GRNVLD
met opmerking
BOEK
nl
Ruimte is schaars en groene ruimte is daarbinnen het
eerste dat opgeoff erd wordt. Initiatieven als pothole
gardening, urban farming en verticale tuinen proberen
die tendens tegen te houden. In Spanje wordt nog zuiniger met ruimte omgesprongen. Daar rijden nu auto's en
bussen met een moestuin op het dak.
De mobiele tuin is een initiatief van landschapskunstenaar Marc Grañén. Hij gebruikt daarvoor een systeem
met sedum en schuim in een stalen grid. Het rijdende
daktuintje is uitgevoerd op een bus die 60 km per uur
rijdt en een bestelbusje dat met 90 rondrijdt zonder een
worteltje of sperzieboon te verliezen. Ze zijn te zien in
L’Estartit in de buurt van het Spaanse Girona.
Denk aan de opties! Verse groente mee op de caravan,
echte zon voor je planten als je op vakantie gaat. En wat
te denken van het uitzicht op geparkeerde auto's. Je zou
even met je blote voeten over een Kia heen kunnen
lopen of van de zon genieten op een begraste BMW.
DUURZAAM
Historisch wandelen
Groene kinderwagen
De Atlas der Neederlanden, een negendelig verzamelwerk uit 1813
met honderden schitterend ingekleurde kaarten en recent geheel
gerestaureerd, vormde de inspiratiebron voor Joyce Roodnat en Kester
Freriks voor hun boek Wandeling
der Neederlanden. Samen
doorkruisten ze heel Nederland,
op zoek naar sporen van vroeger.
De 24 wandelingen zijn door
Erik van Zuylen uitgezet en op
moderne kaarten gemarkeerd.
Ontwerper Bart Bost heeft met zijn duurzame GreenTom Upp
de prestigieuze Innovation Award gewonnen op de Kind und
Jugend beurs in Keulen. Bart Bost, industrieel vormgever,
heeft als zelfstandig ontwerper gewerkt voor verschillende
grote merken in de kinder- en babyartikelen
branche. GreenTom Upp is zijn eerste eigen
product. De GreenTom is vrijwel geheel
gemaakt uit gerecyclede kunststoff en.
Polypropylene voor het frame en gerecycled
PET uit plastic drankflessen voor de bekleding. De kinderwagen is zo slim geconstrueerd
dat hij eenvoudig uit elkaar gehaald kan worden en
als een klein pakketje onder de arm mee te nemen
is. Aan het einde van zijn levenscyclus wordt de
Upp eenvoudig weer in zijn geheel gerecycled
en hergebruikt.
Wandelingen der Nederlanden.
Hedendaagse voetreizen door
historisch Nederland
Uitgeverij Athenaeum |
ISBN: 978 90 253 0094 4
Prijs €29,95
KiJK op: www.greentom.com

5. 05
ZONNEBATTERIJ
RECYCLING
Visnetonderbroeken
WakaWakalamp
deze worden nu verwerkt. De netten worden
Oude visnetten recyclen tot onderbroeken in Slovenië gerecycled tot onder meer
dat gebeurt in Slovenië. Duikers haalden daar
onderbroeken, sokken en handdoeken.
de afgelopen twee jaar twintig ton aan
Maurits Groen is de hoogst genoteerde
Achter de speciale aanbiedingen.
visnetten regelmaat van bodem vannieuwsbrief met de laatste nieuwtjes, updates van de collectie enopruimactie...zit de organisatie
van de ongeveer 1 week een de Noordzee en
ondernemer in de Duurzame 100, de lijst
Ondergoed voor Kinderen stuurt met een
Healthy Seas, een samenwerkingsverband
met Nederlanders die het meest hebben bijtussen drie bedrijven, onder meer uit
gedragen aan een betere, duurzamer wereld.
Nederland. Volgens Healthy Seas bevatten
Hij is op de derde plek beland, mede dankzij
oceanen wereldwijd zo’n 640 duizend ton
de WakaWakalamp. Deze ledlamp op zonneaan achtergelaten visnetten. Door die op
stroom is bedoeld voor de armste landen ter
te ruimen, wordt niet alleen voorkomen dat
wereld. Daar zorgen kerosinelampen voor
vissen en andere zeedieren erin verstrikt
kwalijke dampen en veel brandwonden. Deze
raken, ze kunnen de netten ook prima
lamp kan veertig uur branden als hij een dag in
recyclen tot ander materiaal.
de zon heeft kunnen opladen. De ontwikkeling
van WakaWaka is deels gefinancierd via
KiJK op: http://healthyseas.org
crowdfunding. Groen levert ook rechtstreeks
aan overheden in de derde wereld. Voor elke
WakaWaka die hij in het Westen verkoopt,
VERANTWOORD ZAKENDOEN
DIGITAAL ZAAIEN
wordt er een gedoneerd aan de derde wereld.
Inmiddels is er ook de WakaWaka Power.
Deze geeft niet alleen licht, maar kan ook je
smartphone of tablet opladen.
KiJK op: http://waka-waka.com
TIJDSCHRIFT
NIEUWE IMVOVOUCHERS
BESCHIKBAAR
MVO Nederland stelt vanaf 1 oktober 2013
nieuwe IMVO-Vouchers beschikbaar.
Ondernemers die verantwoord zaken (willen)
doen in ontwikkelingslanden of op opkomende
markten kunnen vanaf nu de nieuwe IMVODe Nieuwe
voucher gebruiken om advies te kopen voor de
Liefde in
verduurzaming van hun handelsketen. MVO
Amsterdam
Nederland betaalt de helft van de advieskosten,
wil mensen
tot een maximum van 10.000 euro exclusief btw.
verbinden
Voorwaarde is dat het bedrijf partner is (of
die een
wordt) van MVO Nederland.
behoefte
Het afgelopen jaar hebben zo’n vijftig
delen aan
ondernemers zo’n kortingsbon gekregen. Onder
een betere,
hen sieradenmaker A Beautiful Story, die zijn
meer mensvoucher gebruikt om zijn leverancier in Nepal aan
waardige http://www.ondergoedvoorkinderen.nl/nieuwsbrief/[14-10-2013 12:25:44]
het FairTrade-keurmerk te helpen, en
wereld.
garnalenvisser Primstar, die advies inkocht om
Niet alleen
zijn vloot te verbeteren.
middels debat, bezinning en poëzie in het
centrum zelf, maar ook middels het Nieuwe
KiJK op: www.mvonederland.nl
Liefde magazine - een onafhankelijk opiniekwartaalblad over wat beter kan en al gaat in
de maatschappij.
Vaste pijlers van het tijdschrift zijn maatschappelijke actualiteit, levensbeschouwing
en kunst.
NIEUWE LIEFDE
Meer inforMatie: www.denieuweliefde.com
PRINTEN
MET ZAAD
In het Zuid-Duitse Unterwaldhausen is een akker
van bijna een kilometer lang bij 300 meter breed
ingevuld met cirkels. Geen graancirkels gemaakt
door buitenaardse wezens, maar een digitaal
geplande beplanting volgens het wiskundige
Voronoi-diagram. De lijnen zijn wilde bloemen,
de tussenliggende velden granen.
Designer Benedikt Groß van het gerenommeerde
Royal College of Arts (RCA) greep de nieuwste
techniek in de landbouw aan, precision farming,
om er een akker mee te beprinten. Groß had niet
enkel een mooi beeld voor overvliegende mensen
en vogels voor ogen maar onderzoekt hoe een
mix van planten zo efficiënt mogelijk geplant kan
worden. Het diagram ziet eruit als de inhoud van
een granaatappel en is dan ook een doeltreff end
patroon om een ruimte in te delen.

6. 06
INTERVIEW
Zorg om ons
dagelijks brood

7. 07
Tekst: Kester Freriks* | Beeld: Aloys Oosterwijk** © Comic House
Over het stellen van ‘domme’ vragen als methode, de duurzaamheid van
onze huidige voedselvoorziening en mogelijke taken van de regering ging
het gesprek dat Kester Freriks voerde met prof. dr. ir. Gerard de Vries,
voorzitter van de projectgroep ‘Voedsel’ van de Wetenschappelijke Raad (WRR).
Een gesprek op een passende plek – een kantoor aan het Buitenhof in Den
Haag - pal tegenover het Binnenhof waar beleid wordt bepaald…
‘Wij bereiden
een advies aan de
regering voor over voedselbeleid. De Wetenschappelijke
Raad voor het Regeringsbeleid maakt daarvoor om te beginnen een brede inventarisatie en analyse van de problemen
rond dat thema. Welke beleidsadviezen daaraan verbonden
zullen worden staat nog te bezien. En uiteraard zullen we
moeten afwachten wat het kabinet daar te zijner tijd van
vindt.’
Aan het woord is prof. dr. ir. Gerard de Vries, als adviserend
lid verbonden aan de Wetenschappelijke Raad (WRR).
Tot dit voorjaar vervulde De Vries daarnaast het hoogleraarschap Wetenschapsfilosofie aan de Universiteit
van Amsterdam. Dankzij deze combinatie van functies is
De Vries’ visie op voedselbeleid zonder meer van belang
te noemen.
vreemdelingen
Het onderzoek dat De Vries leidt wordt verricht door een
kleine werkgroep. ‘De WRR-onderzoekers zijn geen specialisten op het gebied van voedsel,’ aldus De Vries. ‘Dat ben ik
evenmin. Juist omdat we vreemdelingen in het veld zijn,
hebben we afstand tot het onderwerp. Wat insiders vanzelfsprekend vinden, kan ter discussie komen. Wij mogen
‘domme’ vragen stellen in de hoop daarop intelligente antwoorden te krijgen.’
Het onderzoek van De Vries en zijn team komt voort uit
de toegenomen zorg die zowel bij de overheid als in de
maatschappij leeft om ons dagelijkse voedsel. De Vries:
‘De Raad concentreert zich op de toekomstbestendigheid
van voedselvoorziening. Het accent ligt op de lange termijn.
De groeiende aandacht in de samenleving voor ons dagelijks
brood is een duidelijk signaal, daar kan een regering niet
aan voorbijgaan. Door tal van onderzoeksorganisaties
worden bovendien hierover zorgen geuit. Voedsel is een
“Het beeld dat wij
van voedsel hebben
is inadequaat”
onderwerp waarin tal van onderzoeksgebieden samenkomen. We kijken zowel naar mondiaal als lokaal niveau,
en bestuderen uiteenlopende onderwerpen – zoals klimaatverandering en grondstoffenschaarste – die van invloed zijn
op het voedselaanbod. Ook volksgezondheidsvraagstukken
hebben onze aandacht.’
bijzondere positie
Wat telkens aan de orde komt als de onderzoekers zich in
het veld van voedselvoorziening begeven, is de bijzondere
positie die Nederland inneemt. Ten eerste zijn wij de
tweede exporteur ter wereld, na de Verenigde Staten, als
het gaat om export van agrofood-producten. Ook als het
kennisinstellingen betreft, waaronder Delft en Wageningen,
bekleedt Nederland een prominente plaats. ‘En,’ vult
* Kester Freriks (1954) is verbonden aan NRC Handelsblad. Hij is schrijver van romans en van boeken over de natuur,
waaronder het recente Verborgen wildernis. Ruige natuur en kaarten in Nederland.
** Aloys Oosterwijk (1956) volgde de Academie van beeldende kunsten in Arnhem.Grote bekendheid verwierf hij met
de strip Willems Wereld in Panorama. Vanaf 2004 is hij rechtbanktekenaar.

8. 08
INTERVIEW
De Vries aan, ‘onze land- en tuinbouwsector behoort tot de
wereldtop als het gaat om efficiency. Dat zijn de sterke
punten van ons land. Maar de vraagstukken van deze tijd
vragen niet alleen om nog meer efficiency en nog meer
export. De vraag is veel eerder: houdt het huidige stelsel van
voedselvoorziening op de lange termijn stand? Hoe ziet
onze voedselvoorziening er in 2040 uit?’
De Vries: ‘Het beeld dat we van voedselproductie hebben is
vaak nogal romantisch gekleurd. En de industrie haakt daar
graag op in. De agro- en foodsector gaat economisch gezien
echter slechts voor twintig procent over de land- en tuinbouw. Tachtig procent van de toegevoegde waarde komt
voor rekening van de industrie, dienstverlening, logistiek,
dus van aspecten van de voedselvoorziening die veel minder
op ons netvlies staan. Het idee dat het eten rechtstreeks van
de boer naar het bord gaat, is weliswaar geliefd bij veel
“ ussen boer en bord bevinden
T
zich tal van schakels”
mensen maar het is niet de realiteit. Tussen boer en bord
bevinden zich tal van schakels. Denk maar aan de verwerkende en levensmiddelenindustrie, de groothandel, de
supermarkten. Het zijn ingewikkelde, zelfs onoverzichtelijke voedselwegen die bovendien afhankelijk zijn van vele
markten. Bij voedselvraagstukken denken we algauw aan
honger en armoede in derdewereldlanden. In de moderne
tijd is daar een nieuw probleem bijgekomen dat zich vooral
voordoet in de westerse, geürbaniseerde wereld waar obesitas en overgewicht een bedreiging vormen voor de volksgezondheid. Maar ook voor het rijkere deel van de wereld
dienen zich, door de complexiteit en onoverzichtelijkheid
van het stelsel dat ons van voedsel voorziet, op termijn
nieuwe vragen aan over voedselzekerheid en voedselveiligheid aan.’
risico’s
De Vries noemt het wereldwijde web van voedselstromen
het ‘voedselnet’ en constateert dat hieraan allerlei gevaren
zijn verbonden. Hij noemt dit netwerk ‘gulzig’, omdat het
zoveel in zich opzuigt: ‘Voer voor onze varkens en kippen is
afkomstig van sojaplantages in Zuid-Amerika. De varkens
“ SE-crisis van destijds
B
heeft velen de ogen
geopend”
of het varkensvlees gaan via transport over de weg naar
Italië. De ham of salami die er daar van wordt gemaakt,
wordt vervolgens weer naar allerlei landen geëxporteerd.
Al die vervoersbewegingen brengen risico's met zich mee.
Virussen die van dier op mens overgaan krijgen bijvoorbeeld gemakkelijker de kans zich te verspreiden. Door de
schaal van productie is bovendien al snel sprake van grote
uitbraken.’
Volgens De Vries is het bewustzijn van de ondoorzichtigheid rond de voedselvoorziening gegroeid door de BSEcrisis die in 1996 in Groot-Brittannië losbrak. Aan koeien is
voedsel verstrekt afkomstig van slachtafval. Daardoor
konden ziektekiemen zich snel vermeerderen en verspreiden. Beelden van koeien die geruimd werden en vervolgens
werden verbrand noemt De Vries ‘middeleeuwse taferelen
zich op het netvlies van elke burger en elke regeringsverantwoordelijke’ zijn geëtst. Sindsdien is het denken over voedsel ingrijpend veranderd. ‘Kijk maar eens hoeveel tv-koks er
zijn, hoeveel kookboeken er verschijnen en hoeveel documentaires over voedsel er de laatste jaren zijn gemaakt,’
betoogt De Vries. ‘In een aantal opzichten kun je de vergelijking maken met het ontstaan van milieubewustzijn: een
besef dat grote wereldproblemen en de privésector met
elkaar verbindt.’
Dat laatste doet zich ook voor rond duurzaamheid, of zoals
De Vries het noemt ‘ecologische houdbaarheid’. Hij somt
een aantal problemen op dat zich aandient bij dit onderwerp: ‘De voorraden mineralen en grondstoffen zijn niet
eindeloos, daarvan moeten we ons bewust zijn. Ook
bedreigt voedselproductie de biodiversiteit van het land,
waardoor op den duur de vruchtbaarheid aangetast gaat
worden. Bovendien is de klimaatverandering een niet te
onderschatten factor, omdat naar verwachting het aantal
extreme weersomstandigheden daardoor zal toenemen.
Stel dat door overvloedige regenval of buitensporige hitte
de maisoogst in de VS mislukt, dan heeft dat mondiale
repercussies.’
De onderzoeksgroep ‘Voedsel’ van de WRR komt aan haar
gegevens dankzij tal van gesprekken die ze door heel Neder-

9. 09
land voert met betrokkenen. Daar horen vanzelfsprekend
boeren en veehouders bij, maar ook groothandelaren, transporteurs, kennisinstellingen als Wageningen, supermarkten enzovoort. Bovendien verdiept het team zich in de
beschikbare literatuur. Het wekt geen verbazing dat de
stroom studies, artikelen en boeken over dit onderwerp de
laatste decennia explosief is toegenomen.
toenemende schaarste
In het complexe stelsel van bedrijvigheid rondom voedsel
doet zich de tendens tot concentratie voor. De schaal neemt
toe; denk maar aan de intensieve landbouw en veehouderij.
Grote, internationale bedrijven worden steeds belangrijker.
En er is de dreiging van toenemende schaarste aan grondstoffen, die de bedrijven tot verdere concentratie aanzet.
Volgens De Vries vertrouwen we te veel op de ‘veerkracht’
van de voedselbronnen. Andere landen lijken zich dit meer
te beseffen. Landen kopen landbouwgronden, buiten de
eigen landsgrenzen, zoals China bijvoorbeeld doet in
Afrika. Dit besef leidt ook tot door velen zeer gewaardeerde
lokale initiatieven van stadslandbouw en streekmarkten.
Momenteel biedt dit geen alternatief voor de gehele voedselvoorziening. Hoewel de Nederlandse bevolking een miljard euro heeft uitgegeven aan biologische producten, en
hiermee een mijlpaal heeft bereikt, is dit toch slechts een
fractie van de gehele voedselomzet.
zoetwaren
Volksgezondheidsrisico's zijn volgens De Vries verbonden
met de ‘onzichtbaarheid van de gevaren’. De Vries: ‘Kijk,
roken is een zichtbaar gevaar. Een sigaret is aanwijsbaar als
bedreiger van gezondheid. Maar we kunnen de hoeveelheid
suiker, zout of ongezonde vetten in ons eten nauwelijks tra-
“ ier ligt een taak voor
H
de regering”
ceren. De gezondheidsgevaren schuilen in de opeenstapeling van kleine hoeveelheden van deze stoffen die we via een
breed scala aan voedingsmiddelen tot ons nemen. Hier ligt
een taak voor de regering om het consumentengedrag in
gunstige zin te beïnvloeden. Bijvoorbeeld door de omgeving
“ oedselproductie speelt zich af in
V
een industriële context, niet alleen
in het weiland”
te veranderen. Denk maar eens aan scholen of andere
onderwijsinstellingen, waar leerlingen of studenten makkelijk aan ongezonde producten als frisdranken en zoetwaren kunnen komen. Ik woon in Utrecht. Als ik op het station
de trein neem, loop ik door een gang waar het aanbod van
fastfood overstelpend is. Niet dat een regering dat per
onmiddellijk kan veranderen, wij kunnen als Wetenschappelijke Raad wel aandringen dat bewindslieden deze onderwerpen en problemen op de agenda zetten.
reëel beeld
Met het adviesrapport ‘Voedsel’, dat voorjaar 2014 verwacht wordt, hopen De Vries en zijn onderzoekers dat de
huidige of aankomende regering de voedselproblematiek
serieus in ogenschouw neemt. Kernpunt van zijn aandacht
is dat de voedselproductie in ons land een hoge mate van
industrialisatie kent. Koeien in het weiland zien we wel op
melkpakken staan, maar dit beeld strookt niet met de werkelijkheid. Een bedrijventerrein is reëler. Of, zoals De Vries
het formuleert: ‘Voedselproductie speelt zich af in een
industriële context. Maar voedsel vertegenwoordigt ook
immateriële en traditionele waarden, die we niet mogen
vergeten.’
De Vries meent dat de BSE-crisis van destijds velen de ogen
heeft geopend: ‘Alleen direct betrokkenen wisten hoe de
stromen in de voedselvoorziening precies liepen.’ Dat die
ontwikkeling aan velen voorbij is gegaan, heeft er ook mee
te maken dat het Ministerie van Landbouw niet meer
bestaat en dat landbouw is opgenomen bij Economische
Zaken. ‘Dat heeft een zakelijke uitstraling,’ aldus De Vries.
‘Voedsel is een gewoon handelsproduct, het is economie.
Bij deze zorgelijke ontwikkeling hoort een passende
beleidsagenda.’ Daarvan zouden de verschillende partijen
doordrongen moeten zijn, van regering tot producent en
consument. ‘Reflectie op voedsel is noodzakelijk,’ aldus
De Vries. ‘We realiseren ons onvoldoende dat het beeld
dat wij van voedsel hebben inadequaat is.’

10. 10
ANDER BEELD

11. 11
Tekst: Brigitte van Mechelen | Beeld: Sjoerd Holzbergen
VRIJPLAATS
De Bezige Bij organiseerde er feesten zoals eerder
Pieter Brattinga dat deed. Karel Appel had er een
tijdlang zijn atelier, de ruimtes waren lekker groot
dus zodoende.
Schrijvers, schilders, muzikanten - Wim Crouwel,
Eddy Posthuma de Boer, Friso Kramer, Simon
Vinkenoog, Ed van der Elsken, Joop van Tijn,
Peter van Straaten, Opland om er maar een paar te
noemen - waren er kind aan huis (of permanente
logé).
Er zijn opnames gemaakt voor Paulus de
Boskabouter, Pipo de Clown, Farce Majeure. Er werd
(veel!) muziek gemaakt en opgenomen door onder
meer Boudewijn de Groot, Thijs van Leer, Ramses
Shaffy en zelfs Jacques Brel kwam langszeilen.
Lasse Braun koos het kasteel als locatie voor de
opname van Body Love, een film over liefde en
poëzie. Al vonden anderen de betiteling pornofilm
meer op zijn plaats.
Het maken van een bordesfoto is een traditie op
Groeneveld. Dit exemplaar stamt uit 1972,
waarschijnlijk een verjaardagsfeest. Onder de
gasten Remco Campert, Jeroen Henneman, Hans
Dagelet, Gerben Hellinga, Margrid Boissevain,
Johnny Lion en Nico Scheepmaker. Respectievelijk
dichter en schrijver, beeldend kunstenaar, acteur,
schrijver, fotomodel, popzanger en journalist.
‘De jaren zestig en zeventig op kasteel Groeneveld:
een gelukkig makende periode,’ aldus film- en
televisieregisseur Frans Weisz.
Voor wie meer wil weten:
Kasteel Groeneveld, Buitenplaats voor stad en land
Uitgeverij Thoth
ISBN 978 90 6868 596 1

12. 12
ESSAY
‘Inspiratie ten tijde van de crisis’ noemen de mensen
achter de TrendRede hun alternatieve Troonrede.
GRNVLD publiceert een ingekorte versie van de
TrendRede én een interview met initiator Tom
Kniesmeijer, de psycholoog die bij toeval verzeild raakte
in de wereld van de Trendwatchers, in hun verhalen een
rode draad ontdekte en ervoor zorgde dat de handen
ineen werden geslagen. Kniesmeijer bracht hiermee in
praktijk waar het in de TrendRede over gaat: over het
maken van nieuwe verbindingen.
Denkend aan Nederland, zien we een stuwmeer
aan innovatie, ternauwernood bijeengehouden
door een staketsel van aan elkaar gebreide
regelgeving. De status quo is die van disruptie,
chaos en onzekerheid. Er schiet steeds meer los
en de vraag is welke weg die energie zoekt. Het
stroomt wel degelijk in Nederland. Het stroomt
alleen nog niet door. De tijdgeest staat in het
teken van de kleine verbetering versus het
grote systeem. Het is tijd om de regels weer
even links te laten liggen en te zien waar we uitkomen. Op zoek naar aanwassende stromen.
1.
Stuwmeer aan
innovatie
Nederland vernieuwt van onderaf. Er ontstaat
zo langzamerhand een stuwmeer in Nederland,
een stuwmeer aan innovatie. Gaan alle vernieuwende ideeën de komende jaren werkelijk
door breken? Dat hangt mede af van de oude
dam, opgebouwd uit regels en restricties.
Het geloof in het oplossend vermogen van de
oude wereld is weg – al wordt er van verschillende kanten hard gelobbyd om de schijn van
controle op te houden.
op zoek naar echte vooruitgang
Onze natuurlijke drang naar meer bleek een
vruchtbare kraamkamer voor efficiëntie en
standaardisatie, kostenminimalisering en
winstmaximalisering. Het efficiency denken
vraagt om een vorm van intelligentie die gericht
is op het foutloos reproduceren van gegevens in
plaats van het in twijfel trekken van informatie.
‘We shape our tools and afterwards our tools
shape us,’ zei Marshall McLuhan ooit.
Het meest treffende resultaat is de opkomst
van technologische werkloosheid: we creëren
meer banen voor machines en software dan
voor mensen, stelt een rapport van het
Massachusetts Institute of Technology.
compleXiteit als bestaansrecht.
Het doel van standaardisatie en efficiëntie
zijn we ver voorbij. Nationaal Ombudsman
Alex Brenninkmeijer stelt in het jaarverslag
'Mijn onbegrijpelijke overheid' dat burgers de
overheid niet meer begrijpen; en misschien
nog erger, de overheid begrijpt de burger niet
meer. De Raad voor de leefomgeving en
infrastructuur (Rli) geeft in het rapport
'Onbeperkt Houdbaar' aan dat het natuurbeleid
te ingewikkeld en te technocratisch is geworden. We hebben een wereld gecreëerd waarin
het toevoegen van complexiteit een overlevingsstrategie is geworden.

13. 13
Tekst interview: Brigitte van Mechelen
recht doen door dwars denken
Het overheersende sentiment is dat veel
organisaties groot zijn geworden door slecht
te doen. We zijn het blinde vertrouwen in
fatsoen en waarheid kwijtgeraakt. Het gebrek
aan vertrouwen is de werkelijke crisis, omdat
het zand strooit in een draaiende motor.
Gelukkig bouwt het maatschappelijk vertrouwen zich van onderop opnieuw op, door kleine
ondernemingen die dicht bij ons staan. Het is
tijd voor mensen die recht willen doen door
dwars te liggen. Voor bedrijven die het goed
willen doen, in plaats van wat minder slecht.
zich door de overtuiging dat technologie al onze
problemen gaat oplossen. Apps detecteren of
iemand aan een depressie lijdt. Auto’s gaan zelf
rijden en robots print je thuis uit.
De grootste uitdaging die we als mensheid
hebben is niet de techniek, maar de toepassing.
Gaan we de nieuwe technologische mogelijkheden toepassen vanuit ons bestaande paradigma van consumptie en controle of vanuit
menselijke maat en balans?
de deelgeneratie
De generatie die te midden van dit alles
opgroeit, zwengelt die balansmotor hard aan.
systeemelastiek
Ze zijn vertrouwd met de stroomversnelling in
Nieuwe technologie, een veranderde omgeving technologische ontwikkelingen en willen een
en een rijker menselijk bewustzijn dragen
wereld bouwen die beter aansluit bij de huidige
talloze mogelijkheden aan. ‘Thuisafgehaald.nl’ netwerkmaatschappij. Niet alles wat kan moet,
wordt als oneerlijke concurrentie gezien voor
oordeelt een groeiend deel der jongeren. Ze
de horeca, ouderparticipatiecrèches (OPC’s)
omarmen de deel- en leeneconomie, hechten
kunnen eigenlijk niet worden toegestaan omdat minder waarde aan bezit. Dat de mens een socize geen gediplomeerd personeel hebben en par- aal dier is en van nature wil delen, is ook binnen
ticuliere hotelkamerverhuurder 'Wimdu.nl'
biologie en psychologie een populair thema.
wordt achtervolgd wegens valse concurrentie
binnen de hotelbranche. Restricties en regelgeving worden rigide gehanteerd. Wat we nodig
hebben is systeemelastiek. Om het stuwmeer
aan innovaties te laten stromen is oprekken en
vormverandering van bestaande systemen,
structuren en regels noodzakelijk.
2.
Zelforganiserende
dwarsverbindingen
van controle naar perspectief
Wat wij horen in alle vernieuwende initiatieven in Nederland is dit: geef ons groei in betekenis. Laat geld opnieuw zijn daadwerkelijk
ondersteunende rol vervullen, die van overbrugger van verschillen, in plaats van zijn centrale plaats als motor van de economie. Dit als
opmaat naar de tijd waarin we groei realiseren
die in balans met natuur en leefomgeving is.
Door decennialange conditionering zijn we het
begrip vooruitgang verkeerd gaan interpreteren, als een groeiende economie, meer consumptie en een hoger Bruto Binnenlands
Product. We moeten van controle naar perspectief. Creatieve destructie noemde Joseph
Schumpeter dat in de vorige eeuw: alleen door
te kappen maak je plaats voor het nieuwe.
technolotopia
Nieuwe technologie biedt ons de middelen om
een wereld te bouwen die de oude overbodig
maakt. De cyber-utopische houding kenmerkt
Het grote verhaal van de toekomst wordt verteld in kleine zinnen, wordt gefluisterd van
mens tot mens. De manier waarop we de wereld
organiseren is veranderd, alleen is er geen overkoepelende beweging, geen duidelijke leider,
geen pr-bureau dat het verhaal verkoopt. Er
zijn slechts verbindingen tussen individuen.
eigen kracht als bron
Het is een teken van de tijd dat mensen op
allerlei gebied op zoek zijn naar de kern. Die
zijn we enigszins uit het oog verloren door de
nadruk op alle Kwartaalberichten en Verantwoordingsprotocollen. Niet voor niets is de
aandacht voor ambachtelijkheid en persoonlijke drijfveren groot.
Van het voldoen aan de verwachtingen bewegen we richting persoonlijke zingeving. Binnen
het onderwijs wordt veel werk gemaakt van het
definiëren en controleren van eindtermen, er
wordt helaas niet voldoende getraind en
getoetst op innovatiedrift en ‘een leven lang
INTERVIEW
Het hoezo
en waarom…
TOEKOMSTPSYCHOLOOG
TOM KNIESMEIJER OVER
RODE DRADEN, GLAZEN
BOLLEN EN HET VOEDEN
VAN OPTIMISME.
Het ontstaan van de TrendRede verliep
heel organisch, aandoenlijk eenvoudig
eigenlijk. Zoals de dingen horen te
gaan, eigenlijk.
Eind 2009 verscheen mijn boek De
seizoenen van de tijdgeest en niet lang
daarna kreeg ik bericht van TWOTY,
wat staat voor ‘Trendwatcher of The
Year’, dat ik was genomineerd.
Verrast natuurlijk - ik ben psycholoog,
leg me toe op de vraag hoe mensen
met verandering omgaan en profileerde me niet als trendwatcher –
maar vereerd was ik ook. Carl Rohde
won, heel terecht overigens.
De avond van de uitreiking gebeurde er
iets interessants. Alle genomineerden
waren uitgenodigd een praatje te
houden en hoewel de vertrekpunten
heel verschillend zijn - de een richt zijn
blik vooral op economische trends, een
ander op mode en weer een ander
focust zich op ontwikkelingen in technologie – zag ik een rode draad. Iedereen leek innovaties te signaleren,
vernieuwingen die van onderaf leken
te komen. Er hing iets van transitie in
de lucht, een nieuw optimisme, een
geloof in eigen kunnen dat misschien
weleens tegenwicht zou kunnen gaan
bieden aan het slinkende geloof in
oude oplossingen.
Ik besloot een bijeenkomst te beleggen om die waarneming van mij af te
lees verder op pagina 15...

14. 14
ESSAY
If you change
the way you
look at things,
the things you
look at change.
wayne dyer (psycholoog, 1940 - heden)

15. 15
leren’. Daarom vullen nieuwe ecosystemen
het gat op: massive open online courses,
bijvoorbeeld, ofwel MOOC's. Inmiddels ging
De Universiteit van Nederland van start, waar
hoogleraren gratis internetcollege geven.
de revolutie van het zelf
Wat is het nieuwe paradigma, die nieuwe
bronenergie die wij zien opborrelen binnen
onze samenleving? Zelforganisatie, het logische vervolg op de individualiseringsgolf. Het
nieuwe uitgangspunt is dat eenieder zijn persoonlijke ecosysteem opbouwt en dat zelf zo
goed als mogelijk gezond houdt. Al die instituten die we in het leven hebben geroepen om de
belangen van individuen te bundelen, het complete maatschappelijke middenveld, het wordt
bedreigd in zijn voortbestaan. Het lijkt allemaal alleen maar minder te worden, maar uiteindelijk zal blijken dat we er een nieuwe
rijkdom voor in de plaats krijgen. De energie
komt niet langer uit het grote collectief, maar
uit onszelf. Zelforganisatie is de bronenergie
van onze maatschappij.
technologie, de grote facilitator
Het grote gemiddelde verdwijnt en daarmee
de zeggingskracht van algemene wijsheden,
regels en protocollen. Big Data helpen om
beleid vanuit het individu op te bouwen – en
om verbindingen te leggen waar die voorheen
niet gemaakt konden worden. De belofte van
Scanadu, een miniscanner die belangrijke
lichamelijke gegevens dagelijks meet, is
bijvoorbeeld dat het mensen hun eigen
gezondheid in de hand laat nemen en volgen,
zodat ze al doende leren hoe karakter, locatie,
activiteit, voedsel en medicijnen samen het
lichaam beïnvloeden.
delen is krijgen
De laatste jaren werd regelmatig de angst
verwoord dat met het badwater van de collectiviteit ook het laatste beetje solidariteit weggespoeld zou worden. De mensheid zou zich
verliezen in ongebreideld egoïsme, waarbij
alleen het eigenbelang telt en medeburgers
verworden tot concurrenten. De crisis heeft
ons echter geleerd dat veel van onze doelstellingen zonder verbinding nauwelijks bereikbaar zijn en we dus zonder anderen niet
floreren. Het vrijgevochten ik van weleer kiest
er in deze tijd voor om de verbinding aan te
gaan. Geen verbinding vanuit afhankelijkheid,
maar verbinding vanuit eigen kracht. Vanuit
zingeving, in plaats vanuit controle.
realistisch positivisme
Er is gewoon sprake van vooruitgang en groei,
alleen is die groei niet per definitie financieel.
De nadruk ligt eerder op zelfbeschikking,
authenticiteit en zingeving. Waarden die niet
eenvoudig op een balans weer te geven zijn,
maar wel degelijk grote waarde vertegenwoordigen voor de mensen die erover beschikken.
Peer to peer-lenen is een wereldwijde groeimarkt. Waarom zou je niet een deel van je
spaargeld investeren in ideeën die je persoonlijk aanspreken, of dat nu het koemelkvrije luxe
ijs van Professor Grunschnabel is, een windmolenpark in de Noordzee of Buitengewone
Varkens. Op het gebied van duurzaamheid timmert The Planet Fund aan de weg.
Internet vormt het voertuig. De virtuele sociale
netwerken vormen de beweging. Samen leiden
ze tot een maker revolutie. Productie, communicatie en distributie vallen vrij en worden
door middel van technologie (de 3D-printer
bijvoorbeeld) opnieuw uitgevonden, in eigen
hand gehouden. 25 miljoen mensen verhandelen hun eigen kunst of creatieve producten via
Etsy, bij elkaar gaat er nog net geen miljard
euro in om. Dat is geen klein winkeltje meer.
zelf verbinding maken
Wie door de chaos van de transitie heen kan
kijken, ziet hoe zelforganisatie de contouren
levert waarbinnen nieuwe succesformules
ontstaan. Het succes van Buurtzorg en Eigen
Kracht Centrales maar ook van ‘RepairCafe.nl’
of ‘HetKanWel.net’ zingt rond in maatschappij
en politiek. We leggen onze eigen verbindingen, en die lopen in plaats van top-down of bottom-up steeds vaker opzij. De nieuwe tijd is de
tijd van de zelforganiserende dwarsverbinding.
verbinding is geen verbandje
Iedere vernieuwing heeft zijn nadelen. Sociale
media graven verbindingskanalen en humaniseren het communicatielandschap. Maar ze
faciliteren ook de donkere kant van menselijke
interactie; ze maken zichtbaar hoe sterk we
elkaar be- en veroordelen. Onderzoek geeft aan
dat mensen zich eenzamer voelen naarmate ze
meer Facebook contact hebben.
Soms wordt door de nadruk op eigen verantwoordelijkheid slim verhuld dat in feite
VERVOLG INTERVIEW
tasten, kijken of wat ik dacht te zien,
ook door anderen werd gedeeld. Het
zou een bevlogen avond worden.
Het liet me, de paar weken die volgden
op deze avond, niet los. We moesten
hier wat mee, maar wat?
Dit gevoel werd nog versterkt toen een
radioverslaggever na een interview
met mij tegen de luisteraars zei: ‘Dit
was de man van de glazen bol. Nu terug
naar het nieuws.’
‘Terug naar het nieuws, terug naar het
nieuws,’ gonsde er door mijn hoofd. Dat
wat er gaande is, dat andere denken,
die aanwassende nieuwe mentaliteit geen nieuws…
Niet lang daarna kreeg ik een ingeving:
laten we een TrendRede opstellen. Een
alternatieve Troonrede, inspiratie ten
tijde van de crisis, een cadeautje aan
het Nederlandse volk.
Mijn nieuwe TWOTY-vrienden, op één
na, schaarden zich achter het plan en in
2011 verscheen de eerste TrendRede.
En in stijl van de geldloze economie,
een van de perspectieven die we signaleren, is alles - van samenstelling, tot
vormgeving, druk, website en pr zonder uitruil van geld voor elkaar
gekomen.
‘Optimisme van onderaf voeden’ is mijn
persoonlijke drijfveer, niet alleen voor
het meeschrijven aan de Redes, waarvan dit jaar de vierde verscheen, maar
ook voor het geven van presentaties in
den lande.
Onlangs tijdens een bijeenkomst van
bibliothecaressen kreeg ik de vraag:
‘Is het niet selff ulfilling prophecy wat
jullie prediken?’ Mijn antwoord hierop
was: ‘Ja. Voedt en bundel nieuwe initiatieven, dan krijgt het vanzelf meer
kracht.’ Want: je moet zaaien om te
kunnen oogsten.
Tom Kniesmeijer is de initiator van
de TrendRede en voorzitter van de
Effiejury - een vakprijs voor effectieve
communicatie.
WWW.KniesMeiJer.nl

16. 16
ESSAY
sprake is van bezuinigen. In plaats van eigen
kracht spreekt men dan ineens van zelfredzaamheid. De verbinding is dan niet meer
dan een verbandje.
Nieuwe ecosystemen vragen om andere valuta,
zoals vertrouwen, transparantie, wederkerigheid en duurzaamheid. Wie verbindingen wil
maken heeft sociale vaardigheden nodig. En
een andere taal.
We moeten het bekende maar ingewikkelde
pad van strategische vergezichten, toekomstbestendige oplossingsrichtingen, van best
practices naar strategic plan en return on
investment verlaten. Vernieuwing komt voort
uit een idee. Een idee, geen ideaal, een idee,
geen ideologie.
rière, ouderen geen reanimatie. Het adagium
‘maak je eigen leven’ verandert in ‘maak wat
van jouw leven!’. Niet wat je overkomt is het
belangrijkst, maar wat je ermee doet.
In zijn boek Antifragiel zegt hoogleraar risicomanagement Nassim Nicholas Taleb: ’Naarmate samenlevingen complexer worden, met
meer specialisatie en het neusje van de zalm
aan fijnregeling, worden ze ook kwetsbaarder
voor instorting.’ Wie oefent op veerkracht,
aldus Taleb, wordt minder vatbaar voor faalangst en leert door trial en error hoe het best
om te gaan met de onverwachte gebeurtenissen en de onbeheersbare natuurfenomenen die
de wereld kenmerken.
Het laatste lemma van de Rede is een werkwoord: Dwarsverbinden.
Geciteerd wordt Kees-Jan Bandt van RoyalHaskoningDHV: ’Wij zijn gewild vanwege onze
integrale aanpak. We hebben alle kennis in
huis over stedenbouw, infrastructuur, milieu,
bereikbaarheid, planologie en de economische
aspecten van een project.’ Vooral de leerschool
dat ieder project begint met onderzoek en
overleg valt internationaal op. Werd Nederland
in de jaren negentig geprezen om zijn Poldermodel, wij zien kansen voor een Nieuw
Hollands Model. Dwarsverbinden, dat is een
kracht waar Nederland groot in kan worden.
Dwarsverbinden betekent het geheel zien en
vanuit eigen kracht en een gedeeld gevoel van
richting een dynamische verbinding creëren,
indien nodig tot ver over de landsgrenzen.
Op de site www.trendrede.nl kunt u verder
lezen over het toelaten van onzekerheid,
accepteren dat we niet alles weten. En hoe de
vaarroute (niet het anker) het houvast levert;
over Asynchrone Wederkerigheid oftewel
over ons maakbaarheidideaal dat ten einde
komt. Of zoals Arnon Grunberg uitlegde: ’Het
probleem van de moderniteit is dat er geen
plek meer is voor het noodlot, het tragische.
Er gebeurt iets ergs, dan moet de overheid
meteen een maatregel nemen waardoor dat
erge nooit meer kan gebeuren. Dat is naïef.
Wij leven op een tragische planeet en er
bestaat zoiets als het noodlot, dat wil zeggen
er zijn machten die sterker zijn dan wij.
Dat moeten wij accepteren.’
Ook over het grote loslaten valt het een en
ander te lezen. Het is namelijk begonnen.
Jongeren hoeven geen auto, dertigers geen car-
De conclusie van de TrendRede 2014 drukken
we integraal af:
Ons land heeft een bloeiende economie, onwaarschijnlijk veel slimme mensen en een fantastische infrastructuur. Overal in Nederland
ontstaan verrassende dwarsverbindingen en
nieuwe ecosystemen. De stroom verbreedt zich.
Een stuwmeer aan innovaties wacht op doorbraak. Mensen zijn aan het oefenen, ze bereiden
zich voor op een nieuwe tijd, vanuit hun eigen
energiebron. Iedereen staat met iedereen in
verbinding en alle verbindingen geven betekenis
aan- en vormen het ecosysteem waarin we ons
bewegen. Wie door die bril kijkt, ziet een krachtig weefsel dat dankzij vele dwarsverbindingen
beschikt over kracht en inventief vermogen. Zo
maken we de weg vrij voor niet alleen een frisse
blik op de problemen van vandaag maar vooral
ook op de kansen van morgen.
Nederland stevent af op een tijdperk van zelforganiserende dwarsverbindingen. De nieuwe
wereld groeit organisch. Het is de verschuiving
van macht van het instituut naar zelforganisatie en de dwarsverbinding die de veranderingen aanstuurt. Vanuit zelforganisatie creëren
we nieuwe weefsels, die samen een fluïde ecosysteem vormen.
3.
Fluïde
Ecosystemen
Dit is een ingekorte versie van de Trendrede
2014. Voor de complete rede, eerdere redes,
informatie over hun samenstellers en de blogs
die zij bijhouden, zie: www. trendrede.nlChristine Boland, Tony Bosma, Marcel Bullinga, Goo
PUBLICATIE
De TrendRede 2014 is samengesteld door:
Christine Boland, Tony Bosma, Marcel Bullinga,
Goos Eilander, Richard Lamb,
Norbert Mirani, Carl Rohde, Hilde Roothart, Farid
Tabarki, Ronald van den Hoff, Marie-Lou Witmer.

17. [ advertentie ]
WWW.BOEKENKRANT.COM
De succes
Nederlands sen van
een
specia
peloton
in Afgha l forces
nistan.
Kijk voor
meer
www.dainformatie
nger-clos op
e.nl
DE BESTE
BRON
VOOR
Thomas
Blondeau
1978 – 20
13
BOEKE
NNIEU
WS –
JA ARGAN
G 7, NUMM
ER 11,
NOVEM
BER 2013
– WW
W.BOE
James
Salter?
toch dat
Die schre
neukboek
ef
?
3
Boeken
gaat op krant
reis
Hugo Clau
s: de
ironie
van een politieke
dichter
8
8
KENKR
ANT.C
OM
Mirjam
‘Ik zoek Rotenstreich:
naar veili
gheid.’
Nachtfi
Pessl is lm van Marisha
geweldig!
19
Kasteel Groeneveld brengt literatuur en strips onder de aandacht. Samen met de Boekenkrant elke
maand volop interviews, achtergronden en boekennieuws. Ga naar www.boekenkrant.com.
Terwijl
de
guur door wind buiten
de bome
waant
nfl
de
redactie Boekenkran uit,
tie. We zich op vakan tlazen de
Baltische
reisgids
staten.
verre worde
In hoen we overgehaald
om
daar naar deze zome
af te reizen r
?
14
www.bo
ekenkran
EN VERD
ER
Losse delen
Boekhan
del
Win een
boek
Colofon
t.com
2
29
31
31
Nieuwe
Nicolaas boeken over
Sint
en Zwar
te Piet.
Eric Corto
n
22
aan auto is verslinger
’s. Lees
Kom naar
waarom.d
13
en ontde de BO EK EN
k 20.000
BE
m² boek UR S in Antwerp
en! ww
Expo
w.boek
enbeurs.be
GRNVLD SOCIËTEIT LITERAIR MET ARTHUR JAPIN
LITERATUUR, LEVEN EN DE DOOD
Wie de eerste herfstkou trotseerde om op
17 november naar het
Baarnse Kasteel Groeneveld af te reizen, kon daar
genieten van de laatste
grnvld Sociëteit Literair
van het jaar. Onze hoofdredacteur Roel Weerheijm
ontving Thomas Möhlmann, Jeroen Berkhout
en Arthur Japin. Het werd
een middag vol literatuur,
poëzie… En een bijzondere
blik op het leven en de
dood.
In het interview vertelt
Japin over zijn schrijfproces,
zijn jeugd en de rol die zijn
liefde voor het theater in zijn
werkwijze speelt. Tevens leest
hij voor uit zijn nieuwe boek
De man van je leven, waarin
de ernstig zieke Tilly besluit
alvast een nieuwe geliefde
voor haar man te vinden. Wat
ze niet weet, is dat haar man al
een relatie heeft gehad met de
vrouw die ze uitzoekt. ‘In eerste instantie lijkt dat een nobel
streven,’ aldus Japin. ‘Maar als
je er langer over nadenkt, zie je
dat iemand als Tilly verkeerd
bezig is.’ Daarbij verwijst de
schrijver naar de titel van het
boek: ‘Haar man is de man van
haar leven, niet de man van na
haar leven!’
Is Japin zelf bang voor de
Arthur Japin poseert samen met Roel Weerheijm.
dood? ‘Ik ben bang om
afscheid te nemen,’ antwoordt
hij. ‘Maar voor het niet-zijn
ben ik zeker niet bang.’ Het
leven met het besef dat de
dood eraan komt vergelijkt hij
met een reis per vliegtuig die
hij als kleine jongen maakte.
‘Je kunt je dan wel druk
maken, en eruit willen, maar
uiteindelijk moet je gewoon
achterover leunen en erin
meegaan.’
Vervolgens mag Jeroen
Berkhout het woord nemen.
Berkhouts debuutroman
Canon Fuga verscheen drie
jaar geleden, maar vandaag
leest hij het publiek een aantal
van zijn gedichten voor – een
poëzieserie vol oergevoelens
en liefde. Een bijzonder hoogtepunt in zijn voordracht zijn
de maten die hij plotsklaps
met glasheldere stem zingt uit
de opera Die Zauberflöte.
Daarna volgt een voordracht van dichter Thomas
Möhlmann – een thuiswedstrijd, want hij groeide in
Baarn op. Hij leest een cyclus
voor uit zijn nieuwe bundel
Waar we wonen, en vlecht
langzaam maar zeker een
levendig en bloeiend beeld
samen, waarin tuinen en
vliegvelden een belangrijke plek innemen. In een
interview praat de dichter
over zijn heden, verleden en
toekomst: hij praat met het
publiek over waar hij vroeger
uit ging (‘Wat vinden jullie
het beste café in Baarn?’), en
wijdt uit over de prachtige
elementen van het vaderschap, die zijn schrijverschap
helaas wel eens in de weg
zitten. ‘Wanneer ik het druk
heb, ben ik nog aardig in staat
gedichten te schrijven,’ aldus
Möhlmann. ‘Met proza is dat
anders. Daarom neem ik binnenkort drie maanden vrij om
aan een boek te werken.’ Met
een glimlach voegt hij eraan
toe: ‘En het ergste dat er kan
gebeuren is dat ik alleen een
nieuwe bundel schrijf.’
De middag wordt afgesloten
met een literaire quiz, waarbij enkel de grootste kenners
van Simon Carmiggelt een
kans maken om een prijs
in de wacht te slepen. De
hoofdprijs gaat uiteindelijk
naar Lex Jansen, directeur van
Uitgeverij De Arbeiderspers –
die toegaf dat hij als uitgever
van Simon Carmiggelt moeilijk had kunnen verliezen.
5

18. 18
REPORTAGE
Serious game Terragon:
SPELENDERWIJS
NAAR EEN BETERE
Burning Man
De makers van Terragon zijn geïnspireerd door het jaarlijkse Burning Man
festival in de Black Rock Woestijn in
Nevada, VS. Tijdens het festival
bouwen de deelnemers een experimentele samenleving, waarin zelfuiting en
zelfvoorziening centraal staan. Mensen
worden aangemoedigd een gemeenschap te vormen en samen te werken.
Daaruit komen de meest fantastische
objecten en theateracts voort.
Gifting (geven) is hierbij een belangrijk
aspect. Je geeft zonder een tegen­
prestatie te verlangen.
Kijk op www.burningman.com

19. Tekst: Jan Dobbe* | Beeld Burning Man: Natan Dvir, Polaris | Beeld: Jan Willem Kaldenbach
19
Wie had dat gedacht? Wereldproblemen oplossen door online te gamen, met een
heleboel mensen tegelijk – anoniem en ongeremd door welke conventie dan ook?
Om vervolgens de game ‘live’ met echte mensen verder te spelen? Op het Groeneveld
Forum en in de aanloop ernaartoe gebeurde dit met de serious game Terragon.
Doel: ideeën genereren voor het probleem van de voedselvoorziening in de stad van
de toekomst. Jan Dobbe speelde mee en doet verslag.
WERELD
In het dagelijks leven ben ik niet zo van de games, was
mijn reactie toen ik werd gevraagd om een reportage te
schrijven over Terragon, de transreality game die zou
worden ingezet voor het Groeneveld Forum 2013. ‘Dan moet
je het juist doen,’ was de reactie van de redactie. ‘Door die
afstand gecombineerd met je nieuwsgierigheid kun je er des
te beter over schrijven.’
En zo kwam het dat ik een paar weken voor het Forum naar
Amsterdam toog om het brein achter Terragon, Claudia
Rodriguez Ortiz van Ahead of the Game, te bevragen over
het wie, wat, waar en waarom.
geven, niet nemen
Met een groep mensen in een onlinegame werken aan de
oplossing van een van tevoren geformuleerd probleem, hoe
gaat dat? Claudia: ‘Eerste vereiste is dat de opdrachtgever
haarfijn duidelijk maakt welk probleem er moet worden
opgelost. Vervolgens zorgt hij ook voor betrokken deelnemers, die een zinvolle bijdrage kunnen leveren in Terragon.
Eenmaal in de game onderga je eerst een initiatie waarbij je
je eigen identiteit opgeeft. Anonimiteit is essentieel, want
die maakt dat mensen makkelijker voor hun mening uitkomen, makkelijker delen, beter luisteren en niet bang zijn om
te falen.’
Een ander belangrijke factor is positivisme, legt Claudia uit:
‘Je beloont elkaars ideeën, afkraken is er niet bij. Normaal
wordt er uitgegaan van schaarste, bij Terragon gaan we uit
van overvloed. Je geeft “terrons” (lichtpunten) aan je
medespelers, zodat iedereen er wel bij vaart. In Terragon
geef je alleen maar: meningen, ideeën, inspiratie én
beloningen. Dan wordt het een positieve spiraal, juist
doordat je elkaar aanmoedigt. Dat werkt heel stimulerend.’
Het is belangrijk dat de deelnemers nauw betrokken zijn bij
het probleem en commitment hebben om het op te lossen.
‘Hoezeer betrokken ze zijn, zien we aan de cash flow aan
lichtpunten die worden gegeven. Hoe meer licht je aan
elkaar geeft, des te meer betrokken de deelnemers zijn – en
des te meer resultaat er wordt geboekt.’ De resultaten van de
onlinesessies blijven digitaal bewaard en gaan dus niet
verloren. ‘Zo kan men daar later nog op naar believen op
teruggrijpen.’
**J an Dobbe is freelance journalist en tekstschrijver. Adviseert de redactie van magazine DIER
van de Nederlandse Dierenbescherming, waar hij lange tijd hoofdredacteur van was.

20. 20
REPORTAGE
groepsmagie
Uiteindelijk wemelt het van de ideeën, is de ervaring van
Claudia. ‘Wij zorgen dat die worden geclusterd tot een overzichtelijk aantal “meest gewaardeerde” ideeën – ideeën met
veel reacties en veel waardering in lichtpunten. Die nemen
we mee naar het “reallife”-gedeelte van de game. Om dat te
spelen komen alle deelnemers samen in een inspirerende
omgeving, meestal in ons eigen theater hier in Amsterdam.’
Lachend: ‘Maar gezien het prachtige decor van Kasteel
Groeneveld doen we het deze keer graag op locatie!’ In die
inspirerende omgeving komende de personages uit de
onlinegame elkaar in levenden lijve tegen. Met de best
gekwalificeerde ideeën uit het onlinegedeelte als inzet
wordt er opnieuw gebrainstormd volgens het principe van
geven, geven en nog eens geven. Claudia: ‘Wij zorgen er met
een team, bestaande uit acteurs, regisseurs, technici, decor-
onlinegamen
‘Gegroet! Ik ben Lazar, de geest van co-creatie in Terragon.
Je bent geselecteerd door Terragon Luminaris om te helpen
bij een belangrijke opdracht: het helpen opwekken van de
co-creatie energie van de hele planeet. De wereld staat voor
enorme uitdagingen, die alleen in goede banen kunnen
worden geleid als mensen samenwerken. We vragen je te
helpen om de gezamenlijke energie van de wereld te
herstellen.’ Deze plechtige welkomstwoorden krijg ik te
horen wanneer ik tien dagen later onder mijn alias Jed inlog
op Terragon. Lazar legt uit wat Terragon is: een laag rond de
aarde, die de co-creatieve energie van de wereld opvangt en
terugstraalt naar de aarde – energie waar we niet zonder
kunnen. De wereld heeft nu te weinig van deze energie en
jij, als deelnemer, kunt daar verandering in brengen.
In opdracht van Lazar maak ik mijn ‘heldenprofiel’ aan,
bouwers en logistiek deskundigen voor dat diverse ideeën
op een creatieve, inspirerende en constructieve manier
verder worden uitgewerkt.’ Ahead of the Game doet dat
onder andere door experts op de desbetreffende gebieden de
sessies te laten leiden. De ervaring leert dat er op deze
manier een zekere groepsmagie ontstaat: ‘Door in een groep
positief samen te werken ontstaat er synergie, ontstaat er
zoiets als een groepsgeest. Wat daar uitkomt is vaak meer
dan de som der delen.’
waarmee de andere deelnemers een indruk krijgen van mijn
achtergrond, intenties en competenties. Mijn ware identiteit blijft onbekend. Dat helpt wel, wanneer ik later mijn
ideeën spui. Ik doe dat in twee sessies van anderhalf uur, die
met twee dagen ertussen (om alle informatie en ideeën te
herkauwen) plaatsvinden.
plezier werkt efficiënt
Hoewel het een serious game heet te zijn, vormt het hebben
van plezier een centraal gegeven in Terragon. Claudia:
‘Spelen, humor en lachen breken het ijs en zorgen ervoor dat
mensen makkelijker samenwerken. Ook is het belangrijk
om mensen uit hun alledaagse werkelijkheid te halen,
daarom maken we gebruik van theater, verkleedpartijen en
feeërieke decors. Die zorgen ervoor dat mensen meer ontspannen raken, en hun creativiteit makkelijker aanboren.’
Heel efficiënt, volgens Claudia. En wat komt eruit? ‘Meer
ideeën in minder tijd, een transformatieve ervaring rijker,
teambuilding en concrete resultaten.’
lichtpunten geven
De concrete opdracht die we krijgen luidt: ‘Hoe voeden we
een stad als Amsterdam duurzaam in het jaar 2040?’ Eerst
word ik gedirigeerd naar een inspiratiepagina, waar allerlei
mooie en bijzondere verhalen, achtergronden en filmpjes
Jan Hartholt, directeur Kasteel
Groeneveld, over Terragon:
'Wat ik mooi vind aan Terragon is dat
het de echte en de virtuele wereld
combineert. De argumenten die je
inbrengt, krijgen gewicht door hun
inhoud en de manier waarop je ze
inbrengt; ze zijn niet gekoppeld aan de
persoon en diens positie. Dat maakt
Terragon een echt horizontaal platform. Het is een efficiënte manier om
zinvolle combinaties van de beste
ideeën en meningen van deelnemers
te genereren en te ordenen. Terragon
belichaamt de moderne manier om
zaken aan te pakken: serieus, maar
met veel plezier en heel efficiënt.
Met bruikbare resultaten.'

21. 21
Ahead of the game, opgericht door Claudia Rodriguez Ortiz en Minne Belger,
ontwikkelt innovatieve gaming concepten.
Innovatieve platforms en tools worden ingezet om collectieve intelligentie te
vergroten en strategieën voor een duurzame planeet te ontwikkelen.
staan. Ze zijn daar geplaatst door moderators met mooie
namen als Dragoneyes en Space Artist from Terragonalis.
In de loop van de onlinegame komen er meer inspiratie­
verhalen bij van de deelnemers zelf.
Heb je na het lezen van verhalen (een begin van) een idee,
dan kun je dat plaatsen op de pagina ‘Ideeën en Concepten’.
Hier kun je lichtpunten geven: 50 punten voor ‘leuk’, 100
voor ‘groots’, 150 voor ‘fantastisch’ en 250 voor ‘briljant’.
Goedbeloonde verhalen vragen om meer uitleg en meer uitwerking, iets waar de moderators regelmatig om vragen.
Voor iedere precisering kun je weer beloond worden enzovoort.
Er is een pagina waar ik mijn medespelers kan checken, die
aliassen hebben als Banph, Lodro, Biweti, Gardrae en
Phokal. Op grond van elkaars persoonlijke (alias)verhalen
kun je elkaar daar ook al lichtpunten (terrons) geven, maar
je geeft ze vooral voor de bijdragen van de ander. (Jezelf kun
je uiteraard geen lichtpunten geven – dat heb ik wel even
geprobeerd…). Hier zie je ook hoeveel punten iedereen
heeft. Teleurstellend vind ik het dat van de 23 beoogde
deelnemers slechts 15 daadwerkelijk meedoen, waarvan
dan weer de helft intensief…
speleffect
Na verloop van tijd merk ik dat mijn ideeën aanslaan. Ik
krijg flink wat ‘terrons’ toebedeeld, meer dan 10.000 in
totaal. Ik krijg ze vooral voor mijn ideeën over de plek van
voedselproductie en -kwaliteit in het basisonderwijs. Na
twee onlinesessies heb ik een redelijk uitgekristalliseerde
‘droom’, die de nodige bijval krijgt. Het game-effect op mij is
evenwel klein: het is een rustig (zonder geknetter van vuurwapens, luchtschepen, tovenaars of ander gespuis dat ik ken
van computergames) uitwisselen van ideeën en het belonen
daarvan, alles onder een veilig pseudoniem. Veel meer
ervaar ik niet, het speleffect blijft beperkt tot het vergaren
van lichtpunten. (Grootste beloning is dat mijn online
geformuleerde droom behoort tot de geselecteerde ideeën
die in de livesessie op 4 november verder worden besproken. Daar kom ik echter pas later achter.)
terragon op groeneveld
Over naar het ‘reallife’-gedeelte van Terragon. Pas op de
tweede dag van het Groeneveld Forum, op 4 november in
het middaggedeelte, komt het theaterteam in actie. Midden
in een discussie over voedselvoorziening, gevoerd door
vooral mannen in pakken en dames in mantelpakjes, komt
een nar (Minne Belger) binnen die luidkeels de komst van
de hogepriesteres van Terragon aankondigt. Claudia Rodriguez Ortiz speelt deze rol zonder tekst: ze zwijgt als een
orakel. In het uitgebreide gevolg dat met haar meekomt,
bevinden zich monniken, een magiër en andere fantasie­
figuren. De nar legt uit hoe het vandaag werkt. Zij hebben
onder andere uit de onlinesessies vier thema’s gedestilleerd, waarover vier groepen zich de rest van de middag
buigen. Je kunt je voor een groep naar keuze opgeven. De
groepen worden ingedeeld aan de hand van de elementen
water, lucht, vuur en aarde. Ik sluit me aan bij de laatste, die
het thema ‘Duurzame landbouw, veeteelt en akkerbouw een
vaste plek in het onderwijs’ behandelt. Dat is nota bene
‘mijn’ onderwerp, dus dat lijkt me logisch.
waslijst
Een deel van het kasteel blijkt omgetoverd tot Terragongebied, met meditatieve ruimtes waarin kaarsen het enige
licht geven, en waarin magische cirkels, intrigerende objecten en feeëriek aangeklede personages de toon zetten. Onze
gastheer is ‘culinair choreograaf’ Van der Steen, die ons in
deze spirituele ambiance uitlegt hoe het werkt – opnieuw
met het geven van lichtpunten aan alle ideeën en opnieuw
zonder onze functie en achtergrond kenbaar te maken. We
werken volgens het principe van deep democracy: minderheidsstandpunten krijgen evenveel waardering als de meerderheidsstandpunten.
Zo gaan we verder en komen, af en toe opgeschrikt door de
nar of een lakei die de tijd bijhoudt, tot de slotsom dat we via
de driehoek ‘onderwijs – buurt – voedsel’ een culturele
revolutie willen, die bottom-up leidt tot breed gedragen
erkenning van de waarde van voedsel. We lijken een redelijk
gelijkgestemde groep te zijn, die al snel tot een waslijst van
ideeën komt, variërend van schoolkeukens, suiker- en vetbelasting en schoolproeverijen, tot voedselapps en voedselwethouders. Een mooie oogst.
epiloog
Co-creatie met Terragon werkt. Althans, dat deed het in
mijn geval. Het feit dat er maar weinig mensen deelnamen
aan het onlinegedeelte, vond ik een minpunt. Commitment
is belangrijk, Claudia Rodriguez zei het al, maar die leek
niet groot in de aanloop naar het Forum. ‘Geen tijd,’ hoorde
ik enkele mensen zeggen. Mmmm, zeg ik dan. Voor de oplossing van een groot probleem heb je grote betrokkenheid
nodig. Hier ligt een uitdaging voor volgende opdrachtgevers
om die betrokkenheid vooraf beter te sturen.
Het theaterdeel vond ik qua aankleding fantastisch, maar de
functie en relevantie ervan vond ik soms ver te zoeken. Dat
geldt niet voor de sessie met de culinair choreograaf, die
was goed en vruchtbaar. Dankzij de goede begeleider, die
wist waar hij het over had, en dankzij de fraaie entourage.
Een aantal van de overige personages kwam echter niet uit
de verf, en hun relevantie bleef me tot het einde toe onduidelijk. Zo had ik de hogepriesteres van Terragon nog wel een
paar wijze woorden willen horen spreken – ik weet hoe slim
ze is. ‘Losse eindjes,’ dat is een beetje mijn gevoel. Misschien komt het doordat Terragon zijn eigen space nodig
heeft, en niet beperkt moet worden tot slechts een onderdeel van een groter programma. Dan is er ruimte om de
game helemaal uit te spelen, om te zien of het echt waar is
dat er alleen maar winnaars zijn.

22. 22
WENDE
“Als je met
dezelfde
mensen naar
problemen
kijkt ontstaan
geen nieuwe
inzichten”

23. 23
Tekst: Matthijs Sienot* | Beeld: Marco Bakker**
Helen Kranstauber over voedsel, samenwerking en creativiteit
Boeren en designers brainstormen
over doorbraken in ons voedselsysteem
Als ik haar kantoor op de Zuidas
binnenkom, krijg ik direct een poster waarop een big in
een bodywarmer staat. Het is promotiemateriaal voor het
evenement ‘Agri meets Design’. Is dit de laatste mode in
de stal? Helen Kranstauber schudt haar hoofd. Ze legt uit
dat kleine biggetjes geen bruin vet hebben waardoor ze
regelmatig onderkoeld raken. De bodywarmer houdt ze
na hun geboorte warm, wat ze in leven houdt.
De 29-jarige Helen Kranstauber zet zich al jaren in voor
een toekomstbestendige voedselindustrie. Haar passie voor
eten openbaarde zich vroeg: in de tuin van haar ouders
verbouwde ze haar eigen groente en fruit. Maar ze zag ook al
snel de problemen die ons voedselsysteem oplevert. Hierover
organiseerde ze vlak na haar studie als vrijwilliger voor de
Youth Food Movement het populaire Food Film Festival, met
documentaires over de problematiek achter voedsel maar ook
over de liefde voor eten.
‘Ik wil graag dingen verbeteren in onze voedselketen. Ik geloof
daarbij dat creativiteit de sleutel is tot het uitzetten voor een
nieuwe koers. Mensen hebben zoveel ideeën, we kunnen die
potentie nog veel beter benutten.’
Onlangs bracht Helen Kranstauber boeren en designers bij
elkaar tijdens het evenement ‘Agri meets Design’ bij de Dutch
Design Week in Eindhoven. Dit evenement kwam mede tot
stand dankzij een samenwerking tussen de organisaties
ZLTO, het Ministerie van Economische Zaken, Provincie
Brabant en Capital D.
‘Als je met dezelfde mensen naar problemen blijft kijken, dan
ontstaan geen nieuwe inzichten. Daarom wilden wij mensen
met een verschillende achtergrond bij elkaar brengen om
bestaande denkpatronen over ons eten te doorbreken. Juist in
de cross-over van disciplines kunnen nieuwe dingen ontstaan.’
Tijdens zogenaamde ‘FARM:LAB’-sessies zaten boeren
en designers met elkaar om de tafel om te brainstormen over
doorbraken in ons voedselsysteem. Daarnaast waren er
showcases, zoals de game Pig Chase. Bij dit spel bewegen
mensen een lichtbal op een muur heen en weer. Varkens
moeten proberen deze met hun neus aan te raken. Varken en
mens worden beloond als ze goed samenwerken. Al spelend
ontstaat een nieuwe relatie. Mensen zien varkens niet langer
als enkel een stuk vlees, voor varkens worden mensen een
vorm van vermaak.
‘Eerst keken sommige boeren vreemd op van een
samenwerking met designers. Maar al snel ontdekten ze de
mogelijkheden van deze nieuwe samenwerking. Designers
stellen de menselijke behoefte centraal en denken vanuit een
gewenst resultaat. Vervolgens proberen ze daar naar toe te
werken. Dat geeft heel andere uitkomsten dan wanneer je
blijft hangen in het probleem. Het weggooien van eten is
bijvoorbeeld een serieus issue, maar als je dat centraal stelt,
kom je moeilijk verder. Het levert meer nieuwe denkrichtingen
op wanneer je als doel stelt om een wereld te ontwerpen
waarin we geen voedsel meer verspillen.’
Een bijzonder onderdeel van ‘Agri meets Design’ was de
PolderHack, waarbij data-analisten, designers, boeren en
creatievelingen in teams ideeën bedachten om ons
voedselsysteem slimmer en beter te maken. De prijs voor de
beste PolderHack ging naar een precisielandbouw-app. Door
kaarten van boerenkavels te combineren met data van
Buienradar weet een boer precies waar het gaat regenen de
komende uren. Zo weet hij welke kavel hij kan besproeien.
Deze hack bespaart de boer zo’n duizend euro per maand.
‘Het zaadje voor samenwerking is geplant,’ zegt Helen
Kranstauber enthousiast. ‘Er ontstonden prachtige ideeën.
Wat zeg je van een buffel-bh voor moederbuffels? Hiermee
kunnen een paar tepels apart voor het zogende kalf worden
gehouden en de andere tepels kunnen worden gebruikt voor
melkproductie. Zo valt de productie voor een boer niet stil na
de geboorte van een kalf. En het kalfje kan op natuurlijke wijze
bij de moeder blijven drinken.’
Helen Kranstauber ziet veel potentieel in de nieuwe
samenwerking tussen boeren en designers. Deze Dutch
Design Week was een eerste ontmoeting. Het is nu de
uitdaging om van ideeënfase ook over te gaan naar uitvoering
van kansrijke concepten.
‘Daar gaan we de komende tijd hard aan werken. Wie weet is
het dan in de toekomst heel normaal dat de ontwerper zich
vestigt op de boerderij.’
*Matthijs Sienot is publicist en uitgever van hetkanWel, de website over groener, eerlijker en leuker leven.
**Marco Bakker is freelance portretfotograaf.

24. 24
VERHAAL
Tekst: Tommy Wieringa* | Beeld: Willem Vleeschouwer © Comic House**

25. 25
I
maiS
k woon op een demarcatielijn. De grond van
de boer links en de boer rechts wordt gescheiden door een sloot zo breed en zo diep als de
Amazone. De een denkt dat de ander hem
heeft benadeeld bij de verkaveling, de ander zegt dat
hij het mis heeft, sindsdien leven ze met de ruggen
naar elkaar toe.
In het voorjaar, toen het almaar regende, zag ik
de boer rechts op het kale, ingezaaide land. Er lagen
plassen op de akker die de regenhemel weerspiegelden, hij groef geulen om het water af te voeren.
Het werd beter weer, de opkomende mais lag als
een groen waas op de aarde. Stilaan werd de rijksweg in de verte aan het zicht onttrokken, van de
auto’s zag ik eerst alleen nog de daken en later, toen
de mais al bijna volgroeid was, waren ze helemaal
verdwenen.
Ik schreef een lang verhaal over een mooie jonge
vrouw, maar de zomer ging aan me voorbij zonder
dat ik er een in het echt had gezien. Pas tijdens de
indianenzomer, begin september, kwam ik weer
buiten. Ik ging naar de stad om te vieren dat het
verhaal klaar was en zag tot mijn verbazing overal
meisjes in zomerjurken. Ze hadden op me gewacht.
Ze waren met velen; al die jonge levens waarvan je
je niet kon voorstellen dat ze dof en verongelijkt
zouden worden en zouden voordringen bij het loket.
Vroeger waren de meisjes in hun zomerjurken
onbereikbaar voor mij omdat ik te jong was, nu
omdat ik te oud ben. Ergens daartussen heb ik
iets gemist, het juiste moment, het moment dat
de visserman het ‘tijdoogje’ noemt, waarin de
vissen gretig bijten – precies daar had het moeten
gebeuren.
Ik heb een tweelinggedachte, een gedachte die
niet kan opkomen zonder dat zich ook een andere
aandient: als ik aan de meisjes in hun zomerjurken
denk, denk ik ook aan de jongens die in de Vlaamse
Westhoek de loopgraven werden ingejaagd. De
jongens en de meisjes horen bij elkaar. Beide zijn
brandstof. De jongens voor het vuur van de oorlog
en de meisjes voor het vreugdevuur van de begeerte.
‘Je kijkt altijd naar andere vrouwen,’ zegt
Frances, de echtgenote in een beroemd verhaal van
Irwin Shaw. ‘Overal. Overal waar we gaan of staan
verdomme.’
Haar echtgenoot Michael antwoordt: ‘God heeft
me ogen gegeven en ik kijk ermee naar vrouwen
en mannen en naar de aanleg van de ondergrondse
en naar films en kleine bloemetjes in het veld. Ik
inspecteer het universum zonder vooropgezet plan.’
Ik sympathiseer met Michael vanwege het ontbreken van een vooropgezet plan, maar inspecteer
liever de periferie dan Fifth Avenue. In de stad kan
ik niet kiezen. Er gebeurt me te veel. En overal die
verdomde zomerjurken die je aandacht afleiden.
Ik ben meer een erfgebonden veekijker. Verkaveling,
gekanker, het afgrondelijke zwijgen boven een sloot.
*Tommy Wieringa schreef onder andere de romans Alles over Tristan en Joe Speedboot, het boek waarmee hij doorbrak naar een groot lezerspubliek en dat werd bekroond
met de F. Bordewijkprijs. Zijn reisverhalen werden gebundeld in Ik was nooit in Isfahaan. Essays en beschouwingen van zijn hand verschenen in de Volkskrant en
NRC Handelsblad. In 2007 publiceerde hij De dynamica van begeerte, een onderzoek naar de oorsprong van begeerte en de grote rol van pornografie in de moderne wereld. In
mei 2009 kwam zijn roman Caesarion uit en in 2012 Dit zijn de namen, bekroond met de Libris Literatuurprijs 2013. Het werk van Tommy Wieringa wordt wereldwijd vertaald.
**Willem Vleeschouwer volgde zijn opleiding aan de Rietveld Academie en de Grafische School, Amsterdam. Hij publiceert onder andere in muziekblad Oor, Elsevier,
PSV-Voetbalblad, Autoweek, Het Parool en Cosmo.

26. 26
K A F EN KO R EN
Tekst: Herman Vuijsje | Beeld: Michiel de Jong © Comic House*
REFLECTIES, STANDPUNTEN EN INZICHTEN
TERUGBLIK
Kasteel
Groeneveld:
* ichiel de Jong volgde diverse kunstopleidingen om uiteindelijk voor het vak van striptekenaar te kiezen. Hij publiceert in Zone 5300 en maakte met Milan Hulsing
M
de strip Hanuman in het Algemeen Dagblad. De Jong wordt gezien als Nederlandse vertegenwoordiger van de Atoomstijl in de school van Yves Chaland.

27. 27
oord van verbinding
én stenniscentrum
Herman Vuijsje blikt terug op drie decennia
Kasteel Groeneveld. Zijn persoonlijke herinneringen, zijn ervaringen met de verschillende
directeuren – wat vonden zij belangrijk? En,
hoe werd het debat gevoerd?
L
ang voordat het officieel zo zou worden aangeduid, was Kasteel Groeneveld voor mij al
een 'oord van verbinding'. Een plek waar het
gewone leven raakt aan het exotische en verwegge. We woonden in het Gooi en op zondag
gingen we wandelen. Een ommetje over de hei,
maar soms tartten mijn ouders het onbekende
en liepen we helemaal naar het verste punt vanwaar we nog met de bus van de NBM, de Nederlandsche Buurtvervoer Maatschappij, terug
konden naar huis. Dat was halte Groeneveld.
vrijplaats
Van een afstand staarden we naar het mysterieuze landhuis aan de rand van het diepe woud.
De geheimzinnigheid werd nog verhoogd door
wat zich afspeelde binnen de muren van het
schilderachtig verwaarloosde gebouw. Wat het
precies was, wisten we niet, maar het had iets te
maken met een geheime clan van kunstenaars
die daar bloot schenen rond te springen in de vervallen salons tussen het afbladderend handbeschilderd behang.
Groeneveld was toen al een vrijplaats voor
ongebonden geesten die hun creativiteit de vrije
loop lieten. Een oord van onaangepastheid en
rebellie. Maar hoe gaat het met opstand en
rebelsheid in Nederland? Altijd is er de verleiding
van aanpassing, consensus en het haalbare.
Zo bezocht Simon Vinkenoog, in de jaren
zestig een van die wilde Groeneveldgasten, het
kasteel veertig jaar later opnieuw, ditmaal om de
geneugten van het volkstuintje te bezingen. Het
was het startschot voor een tentoonstelling en
een debattenreeks over 'de hortus popularis
waarover je vanjenooitniet ooit raakt uitgepraat,' aldus Vinkenoog. Hij zette dat nog eens
kracht bij door de bijeenkomst af te sluiten met
zijn arcadische gedicht Tuinwerk:
Zonder groen is het niet te doen
Zonder groen geen eerste zoen
Groen in Nederland... je kan je erin vermeien,
laten zien wat we nog hebben. Of je kan je erover
opwinden, aan de kaak stellen wat wordt
bedreigd. Groeneveld als kenniscentrum of als
'stenniscentrum'. De opeenvolgende directeuren
balanceerden op het slappe koord tussen die
twee polen. Ze wisten ruim dertig jaar overeind
te blijven.
De gemeenschappelijke noemer van hun
inspanningen werd mooi verwoord door Pim
Kooy bij de presentatie van Erwin Karels boek De
natuur is ook maar een mens over Groeneveld als
Nationaal Centrum voor bos, natuur en landschap, 1982-2007. De mensen zitten in ons land
nu eenmaal overal aan, zei hij, dus laten we
zorgen dat ze dat op een verantwoorde manier
doen, zodat er nog iets moois en aangenaams
overblijft tussen strakke ruilverkaveling en
'nieuwe natuur'.
Eigenlijk laat een blik op het park van
Groeneveld dat al precies zien. Toen ik er met
mijn ouders rondliep alvorens de bus terug te
nemen, vond ik dat maar een saaie vertoning.
“Een plek om buiten
de gebaande paden
te denken”
Veel te aangelegd, geen echte natuur! Maar nu
ik weet wat natuur nog is in dit land, geniet ik
van deze Engelse landschapstuin. Natuurlijk,
die slingerende waterpartijen en onverwachte
doorkijkjes zijn door mensen gemaakt, wat wil
je in Nederland.
Heel passend is het ook dat de lanen van het
park soms gebruikt worden als vergader- en
debatruimte. Groeneveld is 'een plek om buiten
de gebaande paden te denken'. Maar helemaal
de wilde natuur in? Dat nou ook weer niet.
***
breed publiek
Kasteel Groeneveld signaleert en neemt stelling
'tot aan de verste grens waartoe een ambtelijke
dienst kan gaan,' zo luidde de ambitie waarmee

28. 28
K A F EN KO R EN
TERUGBLIK
het Nationaal Centrum voor bos, cultuur en
landschap in 1982 van start ging. Prompt
gevolgd door de toevoeging: 'Maar wel genuanceerd.'
Die ambtelijke dienst was Staatsbosbeheer,
sinds 1940 eigenaar van de buitenplaats. SBB
ressorteerde onder het ministerie van Landbouw, maar Werner Paans, de eerste directeur,
wist Den Haag op afstand te houden. Hij
besteedde veel aandacht aan educatie en
schoolbezoek en organiseerde succesvolle tentoonstellingen voor een breed publiek.
Paans, van oorsprong graficus, gaf ook kunst
een belangrijke plek in de programmering. Een
expositie over M.C. Escher trok 45.000 bezoekers. Maar volgens Groeneveldbiograaf Erwin
Karel bleef de invloed van het kasteel op het
maatschappelijk en beleidsdebat in die periode
beperkt. De binding met de thematiek van bos,
natuur en landschap was niet altijd even sterk.
'Groeneveld werd toen wel getypeerd als cultureel centrum voor Baarn en omstreken,' zegt
Sim Visser, die in 1999 Paans opvolgde. Met de
directiewisseling veranderde dat. Visser, landschapsarchitect en beeldend kunstenaar, wilde
Groeneveld profileren als 'oord van verbinding'
op het grensvlak van beleid en samenleving. Het
kasteel moest het maatschappelijk debat over
de groene ruimte aanzwengelen, ook om beleidmakers te beïnvloeden.
Meteen in zijn eerste jaar organiseerde hij een
grote tentoonstelling over de toekomst van het
Groene Hart naar aanleiding van het project
Green Heart Vision van het Amerikaanse echtpaar Harrison. Typisch 'Visser' was ook een
expositie en debat over de wildgroei van
'hybride landschappen' in Nederland. Groeneveld moest een 'Future Centre' worden, waar
mensen in alle vrijheid konden nadenken en
debatteren over bedreigingen en dilemma's.
In 2007 trad opnieuw een andere directeur
aan, socioloog/planoloog Jan Hartholt, met een
nieuwe visie op de taak van Groeneveld. 'Buitenplaats voor stad en land' werd de nieuwe benaming van het kasteel. Stad en land moeten
opnieuw met elkaar worden verbonden. Voedselvoorziening speelt daarbij een belangrijke rol.
Het Groeneveld van Jan Hartholt zoomde dan
ook in op duurzaamheid en voedselkwaliteit.
Consumenten moeten zich bewust zijn van de
samenhang tussen voedselproductie, -transport en -gebruik en de gevolgen daarvan voor
onze leefomgeving. Vernieuwend was de opzet
van een 'Groeneveld Forum' om de daarmee verbonden dilemma's te bespreken. In 2010 vond
bij het tweede forum, 'Wroeten in de relatie
tussen mens en dier', een rechtszaak plaats
over dierenrechten, met het publiek als jury. Na
afloop werd het varken dat de inzet was van het
proces, feestelijk opgepeuzeld (na een biologisch verantwoord varkensleven).
***
ondergeschoven kind
Zelf ken ik Groeneveld, behalve van die uitstapjes met mijn ouders, van de Programmaraad die
minister Veerman in 2003 instelde om hem te
adviseren over het programma van Kasteel
Groeneveld en om als klankbord te fungeren.
Behalve met inhoudelijke kwesties hielden we
ons uitgebreid bezig met de organisatorische
inbedding van het kasteel. Groeneveld vond
nooit een rustige en veilige institutionele inbedding. Steeds waren er voornemens, soms uitgevoerd, soms weer teruggedraaid, om delen van
het takenpakket bij een andere dienst, een
ander directoraat of een andere instantie onder
te brengen.
Uiteindelijk belandde het kasteel door de
fusie tussen de ministeries van Landbouw en
Economische Zaken in 2010 bij ELI, terwijl
Staatsbosbeheer het park beheert. Daarmee
werd Groeneveld een ondergeschoven kind: de
leiding van het economische ministerie heeft
weinig op met instanties die geld kosten in
“Alles verandert,
niets beklijft”
plaats van op te leveren. De crisis maakte de
zaken er niet beter op.
Zo komt er op 1 januari 2014 een einde aan
drie decennia kennis- en debatcentrum Groeneveld. Staatsbosbeheer krijgt ook het gebouw
terug en moet maar zien wat het ermee doet.
Belangrijke activiteiten als de jaarlijkse Groeneveldprijs en -lezing worden voortgezet door de
Stichting Groeneveld, maar dit blad, deze
onwaarschijnlijk mooie glossy GRNVLD die
vanaf 1999 is verschenen, houdt op te bestaan.
Als ik omzie naar Groeneveld, schiet me het
citaat van Cees Nooteboom te binnen dat ik in
GRNVLD las. Toen hij het kasteel voor 't eerst
zag, leek het 'een onbenaderbaar droomgezicht
uit de verte, verlichte ramen waarachter schimmen bewogen die op mijn fantasie werkten.'
Later maakte hij zelf deel uit van het kunstenaarsvolkje dat het kasteel frequenteerde.
Zo is het ook mij een beetje vergaan. Jaren na
die eerste aanblik uit de verte mocht ook ik naar
binnen, voor die vergaderingen van de Programmaraad. Na afloop, 's avonds, keek ik altijd even
om. Dan zag ik dat droomgezicht... een schitterend buitenhuis, feeëriek verlicht. En fantaseerde dat een minister uit Azerbeidzjan of
Somaliland hier zou staan, die moest raden wat
de functie was van dit gebouw. Hoofdkwartier
van het ministerie van olie? De nationale bank?
Misschien was het te mooi om waar te zijn. In
ieder geval: zo is de natuur, alles verandert,
niets beklijft. Groeneveld heeft een waardevolle
bijdrage kunnen leveren aan het besef dat iets
van natuur en landschap niet zonder inspanning
behouden blijft. Het floreerde in een periode
waarin die waarden sterk onder druk stonden,
maar waarin óók het geld voorhanden was om
die bedreigingen bespreekbaar te maken. Dat
laatste was mooi meegenomen. •

29. 29
COLUMN MARJAN SLOB
Schone kooi
Een windstille dag in dierentuin Amersfoort. Ik houd van dierentuinen. Als kind keek
ik simpelweg mijn ogen uit. Nu ben ik vooral gespitst op fysieke empathie: bij elk
nieuw dierenverblijf hoop ik te voelen hoe dit beest de wereld ervaart.
Stel, je bent een kameel. Hoe zet je dan je poot, hoe voelt dat in de rest van je lijf,
waar ligt je zwaartepunt? Of je bent een stekelvarken, en bij elke stap die je zet,
ritselen je pennen.
Ik zie een kolonie Patagonische hazen – altijd alert, overgevoelig.
Ik zie een lynx met een eigenaardig, ontoegankelijk gezicht.
Als je je met een dier verbindt, ga je onvermijdelijk antropomorfiseren. Begrip en
empathie lopen nu eenmaal via je eigen lichaam. Maar dat lukt nooit helemaal.
Daarvoor zijn die dierlijke lichamen te vreemd. Ik kan hier, in de dierentuin, het
vertrouwde en ook het vreemde in mijn medebeesten ervaren. En dat drukt me met
mijn neus op de toevalligheid van mijn eigen bestaanswijze. Dat breekt mij open.
Dierentuin Amersfoort vind ik prettig. De opzet is ruim, de beesten hebben verblijven
die passen bij hun aard. Zij lijken redelijk gelukkig, en dat maakt het kijken fijn.
Een eeuw geleden zagen dierentuinen er heel anders uit. Toen werden er zoveel
mogelijk verschillende beesten in eenvormige kleine kooien gestopt, waar ze achter
tralies lagen weg te kwijnen.
De directeur van zo’n dierentuin wilde de boel ongetwijfeld ook goed runnen. Hij zal
een strak plan hebben opgezet, waarbij beesten op tijd werden gevoed, hokken
deugdelijk werden schoongemaakt, bezoekers slim langs kooien en etenskraampjes
werden geleid.
Maar op een dag moet iemand zich opnieuw hebben afgevraagd wat de bedoeling
van een dierentuin nu eigenlijk is. Wat wil je laten zien, en waarom? Ideeën zullen
over tafel zijn gegaan, meningen en belangen zullen zijn gebotst. Daarover is met
andere woorden een flink debat gevoerd. Een debat dat iets openbrak. Met als
uiteindelijk resultaat: een heel andere opzet van dierentuinen.
Als je geen ruimte maakt voor debat, loop je het gevaar dat je je louter richt op
efficiëntie. Wat je doet, doe je goed. Beter zelfs dan gisteren! Maar of je nog wel het
goede doet?
Ehh... ga weg met je vage vraag, je houdt me af van mijn werk!
En zo blijven we in onze oude kooien zitten.
Marjan Slob is filosoof, schrijver en moderator. www.marjanslob.nl
“ ij lijken redelijk
Z
gelukkig, en
dat maakt
het kijken fijn”

30. 30
VOORUITBLIK
LANDSCHAP,
RUIMTE OM DIEPER ADEM
TE HALEN
Vroeger zochten we voor onze
ontspanning stadsparken en
buitenplaatsen op, nu gaan we het
landschap in. Curator Henk van Blerck
over onze veranderende houding
tegenover het landschap en over
de nieuwe landschapstriënnale
zomer 2014 in Lingezegen.
Ons landschap wordt tegenwoordig gemaakt door minder
dan een halve procent van de bevolking – nog geen 100.000
mensen – die het land bewerken om er hun brood mee te
verdienen, terwijl de rest – 17 miljoen Nederlanders – dat
landschap ín wil om ervan te genieten. Die verhouding
kwam nog niet eerder voor. Daarmee is de betekenis van ons
landschap structureel anders dan bij de Mesopotamiërs,
Egyptenaren, Grieken, Romeinen, Middeleeuwers, zelfs
anders dan het landschap vanaf de Verlichting, de Romantiek tot ver in onze moderne tijd. Dat is geen probleem, maar
een nieuwe realiteit!
Wij willen ons landschap in om er een ommetje te maken,
om er te fietsen, of te wandelen, om de hond een stukje te
Landschapstriënnale Lingezegen. Een greep uit het programma:
Een Triënnale-academie met debatten, lezingen, excursies en tentoonstellingen over de toekomst van ons landschap, uitmondend in een ‘bouwdoos
landschap’ die aangeboden wordt aan de koning. Verder een landschapsatelier waarin mensen het park ontdekken door ermee aan de slag te gaan;
landschapstheater dat de oplevering van delen van het park omlijst en in de landschapsetalage presenteren de ondernemers binnen het park zich; een
expositie en een publicatie. Meer informatie: www.landschapstriennale.nl

31. 31
Tekst en beeld: Henk van Blerck
laten rennen. In de woorden van Hendrik Cleyndert Azn –
voorman van de natuur en landschapsbeweging in de eerste
helft van de vorige eeuw – hebben we ruimte nodig ‘om
dieper te kunnen ademhalen dan tussen de huizenblokken
en straatstenen mogelijk is’.
In iedere tijd zijn parken creaties die vorm geven aan
‘ruimte om dieper adem te kunnen halen’. Park Sonsbeek in
Arnhem is in de 19e eeuw ontworpen voor de adel. Die kon
er flaneren in een landschap dat ingericht is in de Engelse
landschapsstijl. De glooiende velden, bospartijen, boomgroepen en paden die daar tussendoor slingeren en steeds
andere uitzichten bieden zijn voor ons nog steeds iconisch
voor hoe een park eruit zou moeten zien. In 1899 is Sonsbeek aangekocht door de gemeente. Het flaneerpark voor de
elite werd daarmee een park voor alle Arnhemmers.
Veel steden bouwden in de eerste helft van de twintigste
eeuw flinke arbeiderswijken in combinatie met een
Volkspark. De Goffert in Nijmegen is daarvan een mooi
voorbeeld. De vormentaal van de Engelse landschapsstijl
is nog steeds te herkennen, maar daaraan toegevoegd zijn
allerlei functionele elementen die het volkspark geschikt
maken voor meer dan alleen flaneren, ook voor sport
“ taat daar alweer een
S
Schotse Hooglander in de
blubber! Doe mij maar een
gewone koe”
De regio Arnhem Nijmegen – de oostelijke Betuwe – ligt op een
bijzonder punt in onze rivierendelta. Hier splitst de Rijn zich in
Waal, Neder-Rijn en IJssel. Vele woonwijken, bedrijventerreinen en
snelwegen liggen er meters onder het waterpeil van de rivieren.
Toch herinnert weinig meer aan de woeste geschiedenis waarin
rivieren door de dijken braken en – verder naar het westen –
stormvloeden ervoor zorgden dat vanaf de andere kant ook het
zeewater het land verwoeste. Toen in 1995 de Betuwe geëvacueerd
moest worden kwam die geschiedenis opeens voor velen dichtbij.
In dit gebied vind je vernieuwde rivierenlandschappen waarin we
ruimte aan de rivieren geven om de hoge pieken in de wateraanvoer
op te kunnen vangen en het land te beschermen tegen toekomstige
overstromingen. Dit landschap is een openluchttentoonstelling
waarin onze ingenieurs trots hun ambacht tonen. Ga maar eens
kijken op de dijk bij Lent, waar ze nu tegenover Nijmegen een nieuw
eiland, ‘Veur-Lent’, laten ontstaan. Een imponerend ontworpen
landschap: een historisch stadsgezicht in het zuiden en een
nieuw ontworpen kade aan de oever tegenover de noordkant van
Veur-Lent. Daartussen een symfonie van bruggen en bruggetjes,
waarvan er een zo ontworpen is dat-ie deels onder water komt te
staan bij hoog water. Dat zal ons leren!
“ ns cultuurlandschap,
O
het grootste kunstwerk
van Nederland”
bijvoorbeeld. Na de tweede wereldoorlog werden park­
ontwerpen gebaseerd op wetenschappelijk onderbouwde
normen voor de hoeveelheid groen per inwoner. Een ordening in stadsgroen, wijkgroen en buurtgroen werd deel van
onze stadsuitbreidingen – typisch voor ons wederopgebouwde Nederland.
Wat we wel gingen missen in ons ‘aangeharkte’ land was
‘vrije natuur’. Dat verklaart het enthousiasme voor de
grootse natuurontwikkeling in de uiterwaarden van onze
rivieren. Daar wilden we doorheen struinen. Aan het begin
van deze eeuw kwam daar ook weer een reactie op: ‘Staat
daar alweer een Schotse Hooglander in de blubber! Doe mij
maar een gewone koe in de wei!’ Proeftuin Bekken van
Groesbeek-Ooijpolder was een uiting van de herontdekking
van het cultuurlandschap door inwoners van het Rijk van
Nijmegen. Via een landschapsfonds betalen die voor de
aanleg en het beheer van nieuwe houtwallen, singels en
rietstroken met paden erlangs. Het plan werd in recordtempo via allerlei initiatieven van onderop gerealiseerd.
En wat zien we nu gebeuren? Aan de ene kant zie je in de
stad bewonersinitiatieven voor kleine parkjes, desnoods
tijdelijk, zoals die met het aardvarken dat onlangs in
Arnhem werd onthuld. Het landschap wordt symbolisch
de stad ingehaald. Aan de andere kant zien we dat het landschap park wordt. In Park Lingezegen gebeurt dat letterlijk.
Grote palen geven dat aan als je vanuit de woonwijken het
park inrijdt. Het grootste deel van het park blijft Betuws
landschap met boomgaarden tussen de dorpen en weides
en akkers in het open middengebied. Wel worden de mogelijkheden om er te verpozen en prettig door het landschap
te bewegen vergroot. Door nieuwe fietspaden, maar ook
door bredere bermen langs de bestaande wegen, met veel
bloemen en mooie bomen.
Dat is het landschap van de merel en de meidoornhaag.
Juist dat agrarisch cultuurlandschap wordt gewaardeerd!
Bij de eerste landschapstriënnale werkte ik mee aan de
tentoonstelling ‘Canon van het Nederlandse landschap’.
Een reeks van 60 beelden van 4 x 2,5 meter waarin de
enorme rijkdom en variatie van ons cultuurlandschap
zichtbaar is. Daarvan kregen mensen tranen in de ogen,
‘we hebben het nog.’
Jazeker. Vanaf elke afslag van elke snelweg ben je binnen
een paar minuten in een van deze canonlandschappen.
Dat landschap, ons grootste cultuurbezit, gaan we de
komende eeuw samen opnieuw vorm geven, vernieuwen.
Laten we er samen een prachtig productief parklandschap
van maken. We kunnen het!

32. 32
MIJN LANDSCHAP
MONUMENTAAL
RUUD KUIJER OVER INDUSTRIËLE MATERIALEN EN PROCESSEN,
OVER CULTUREEL ONDERNEMERSCHAP EN OVER ‘IN EEN PAAR
KLAPPEN IETS VERTELLEN’.
Bruggen, waterwegen,
schoorstenen, kranen, loodsen, utiliteitsbouw
met een eigen logica, ziehier het landschap
waaraan beeldhouwer Ruud Kuijer een menselijk
gebaar wilde toevoegen.
‘Superieur spelen’, en ‘monumentaal donderjagen’ noemde Henk van Os het bij de onthulling
van Waterwerk 5 uit de reeks die uiteindelijk uit
zeven beelden zou gaan bestaan. Het grootste
kunstproject in de openbare ruimte in Nederland.
Plaats delict, industrieterrein Lage Weide in
Utrecht waar in de vorm van de Werkspoor brug
over het Amsterdam-Rijnkanaal de belangrijkste
transportroutes tussen Amsterdam en Basel
elkaar kruisen.
Kuijer raakte er bij toeval verzeild tijdens een van
zijn vele fietstochten langs de rafelranden van de
stad. ‘Dit is mijn plek’ en ‘hier gaan we het doen’
wist hij meteen. En ook dat niemand en niets
hem er vanaf zou houden. Deze vastbeslotenheid
had hij hard nodig, niet alles zou zonder slag of
stoot verlopen.
‘Het is eigenlijk begonnen met de kruiwagentjes
beton die ik kreeg van de betoncentrale naast
mijn toenmalige atelier in Hoograven. Ik werkte
destijds voornamelijk aan beelden in metaal en
op een dag stak ik een stuk metaal in een
emmertje beton, de volgende dag was het hard
en had ik een nieuwe vorm gecomponeerd.
Beton heeft een negatieve connotatie, het staat
voor alles wat er fout is gegaan in de architectuur
van de naoorlogse tijd. Tegelijk is beton een
fantastisch materiaal voor een beeldhouwer.
Ik hou van industriële materialen en processen.
Van monumentale vormen, van in een paar klappen iets vertellen.
In mijn vroegere atelier kon ik zelf maken wat ik
bedacht. Twee tot drie meter, hoger reikte mijn
werk niet. Op Lage Weide werden lantaarnpalen
mijn referentie. Waterwerk 1 van vijf en een
halve meter was dus niet alleen qua schaal een
stap, ik moest ineens met assistenten werken,
met constructeurs, betonvlechters en bewapenaars.
Het vinden van de juiste schaal was een heel
ding. De honderdvijftig meter hoge schoorsteen
van de Nuon en de Werkspoorbrug, de grootste
spooroverspanning van ons land, waren mijn
referentiepunten. Ik weet nog dat de fotograaf
die altijd mijn werk fotografeert bij de plaatsing
van het eerste beeld ongemakkelijk om zich heen
stond te kijken; hij had gelijk, het beeld was te
klein. Ik heb het landschap dus echt moeten veroveren, het me eigen moeten maken. Intuïtief
wist ik dat het een sequentie moest worden en
dat ik een groot gebaar wilde maken, maar hoe
precies?
Pas bij beeld drie ging het een beetje kloppen.

33. 33
Tekst: Brigitte van Mechelen | Beeld: Rob Versluys
DONDERJAGEN
Beeldhouwer Ruud Kuijer (1959) werd
bekend met abstracte sculpturen waarin hij
vaak herkenbare vormen verwerkt. Kuijer
exposeerde in binnen- en buitenland, zijn
werk is opgenomen in de collecties van musea
en particuliere verzamelaars in binnen- en
buitenland. Van 2001 tot 2013 werkte hij aan
het project Waterwerken aan het AmsterdamRijnkanaal in Utrecht. Waterwerken is het
grootste sculpturenproject in de Nederlandse
openbare ruimte.
Ruud Kuijer | Waterwerken/Waterworks
nai010uitgevers | ISBN: 978 94 6208 072 0
Daar ben ik uitgegaan van de overgebleven
bekisting van een van de pijlers van een brug in
Tiel, acht meter hoog was deze vorm, dat was
een goed begin.
Site specific, ja zo kun je de Waterwerken wel
noemen. De beelden zijn niet alleen speciaal voor
deze locatie gemaakt, maar ook met gebruikmaking van de middelen uit de directe omgeving.
Als je goed kijkt herken je een septic tank,
pierenbadje, badkuip en surfplank, deze zijn
gegoten in beton en geïntegreerd in de uiteindelijke vorm - in de megalomane werken zijn
het details. Maar details zijn belangrijk, neem
de stadswapens van Amsterdam, Basel en
Utrecht die met een speciale uit de grafische
industrie afkomstige techniek in een balk zijn
gegraveerd. Op ooghoogte te zien door de
treinreizigers die ter hoogte van de Werkspoorbrug uit het raam kijken.
Cultureel ondernemerschap? Ja die term valt
vaak in verband met mijn werk. Ik vind het
prachtig om zo’n project zelf van de grond te
tillen, het initiatief aan mijn kant te houden.
Maar vergis je niet, wet en regelgeving,
vergunningen, veiligheidseisen: het kwam me
soms m’n neus uit. Om maar te zwijgen van
tegenslagen als opzegging van de huur van het
atelier. Want waar vind je op stel en sprong een
werkruimte van minstens vijftien meter hoog?
Zonder steun - financieel, infrastructureel of in
natura - van onder meer Rijkswaterstaat
Boskalis, Mammoet, Nuon en nog een hele
groep andere partijen was het nooit gelukt.
En het ís gelukt, als je de Waterwerken nu ziet
liggen met die pas aangebrachte landscaping
eromheen. Machtig, gewoon.’

34. 34
OOGST
De ramp
getekend
Het zijn jeugd- en kinderboeken geweest die voor een hele generatie de herinnering
aan de ramp van 1953 hebben vormgegeven en bewaard. En nog steeds verschijnen
er boeken over de watersnood. In zijn boek De Ramp Getekend laat Herman Vuijsje
zien hoe het verstrijken van de tijd de herinnering kleurt.
Zestig jaar geleden, op 31 januari
1953, stond ik voor het raam en vroeg aan mijn vader of
het water al kwam. De radio berichtte over een grote
overstroming in Zeeland en wij woonden in de
Amsterdamse Watergraafsmeer, onder de zeespiegel.
Mijn vader stelde me gerust: de noordwesterstorm blies
het water van het IJsselmeer juist van ons weg.
Niet alleen die herinnering staat in mijn geheugen gegrift,
ook de bijbehorende beelden. De foto's uit De ramp, het
gedenkboek dat ieder gezin in de jaren vijftig in de kast had
staan. Maar ook de plaatjes uit de kinderboeken die algauw
begonnen te verschijnen. Letterlijk en figuurlijk hebben die
bij een hele generatie het beeld van de watersnood gevormd.
In het rampjaar zelf verschenen er al dertien. In totaal
omvat de lijst nu meer dan veertig titels.
Later ging ik ze verzamelen. In antiquariaten snuffelde
ik naar de kloeke delen met harde kaft, waarop een aangrijpende afbeelding van de beproevingen en heldendaden van
de jeugdige hoofdpersonen. Ter gelegenheid van de zestigste herdenking van de watersnood heb ik de ontbrekende
boeken uit bibliotheken bij elkaar gesprokkeld en er een
boek over geschreven, uitgegeven door het Watersnood­
museum in Ouwerkerk.
De meeste van de veertig boeken zijn geïllustreerd –
sommige door beroemde tekenaars als Rein van Looy,
Carl Hollander en Eppo Doeve. Zelf vind ik de tekeningen

35. 35
Tekst: Herman Vuijsje*
“ n vanbuiten klinkt,
E
ternauwernood hoorbaar
boven het geraas van de
storm, een stem: De dijk
is door!”
van Jan Lutz en W.G. van de Hulst jr. het mooist. Hun stijl
blinkt uit door eenvoud en een bescheiden soort realisme
dat kenmerkend was voor de eerste jaren na de ramp. Hun
figuren zijn vaak zo eenvoudig getekend dat ze een eigen
persoonlijkheid lijken te ontberen. Maar juist daardoor
krijgen ze een haast monumentale zeggingskracht.
Bijna twee derde van de kinderboeken is van christelijke
signatuur. Dat blijkt ook uit de 'plot'. Meestal gaat het om
een godvrezend boerengezin met flink wat kinderen. Vader
is het onbetwiste gezinshoofd, maar de rol van hoofdpersoon is voorbehouden aan een van zijn zoons, soms met een
zusje in de bijrol. Slechts zeven van de veertig boeken
hebben een meisje als hoofdfiguur. Wel eisten meisjes
steeds nadrukkelijker hun plaats op. In Storm! (2012)
worden de rollen zelfs omgedraaid en is het hoofdpersoon
Jet die haar vriendje het leven redt!
als de staties van een kruisweg
Ook in het verhaal zelf lijken de boeken op elkaar. De plaatjes tonen een reeks vaste herinneringspunten. De overlap is
zo groot dat de vergelijking met een kruisweg zich opdringt,
het relaas van Jezus' lijdensweg aan de hand van een aantal
'staties'.
De eerste statie, de aanzegging dat een ramp te gebeuren
staat, speelt zich af tegen middernacht. Er wordt hard op
de luiken gebonsd en vanbuiten klinkt, ternauwernood
hoorbaar boven het geraas van de storm, een stem: 'De dijk
is door!'
Daarna voltrekken de gebeurtenissen zich in adembenemend tempo. Het beeld van de tweede statie – het angstig
verblijf op zolder in duisternis en kou – is een icoon van de
ramp geworden. Een familie, geknield of met gevouwen
handen bijeen, zegt alles. De vlucht naar het dak, de derde
statie van wat nu onmiskenbaar een lijdensweg wordt, is
voor de overlevenden de meest traumatische episode. Ook
kinderen moeten machteloos toezien hoe buren en bekenden om hulp smeken, wegdrijven en verdrinken.
Ronddrijven in ijskoud water op het losgeslagen dak, op een
vlot of deur – dat is de vierde statie. De plaat uit K. Norels
klassieker Houen, jongens! (1953) van een gezin, doorweekt
op een schamel vlot, is misschien wel de meest aangrijpende van allemaal.
Redding kwam uiteindelijk vaak op een wonderbaarlijke
manier: vanuit de lucht. Bijna niemand had in Nederland
nog een helikopter gezien; nu vlogen er tientallen rond,
bemand door militairen uit allerlei landen. In Jan de
Hartogs De kleine ark (1953) zagen hoofdpersonen Jan en
Adinda 'in de glazen cockpit een neger met een kanariegele
pet op naar hen staren.' De heli die via een touwladder
mensen aan boord neemt, is op een hele reeks plaatjes
te zien. In deze vorm lijkt de machine het meest op een
verschijning uit de hemel die op het kritieke moment alles
ten goede komt keren.
realisme zonder sensatie
Nog steeds verschijnen er kinderboeken over de watersnood. En nog steeds volgt het verhaal vaak het snoer van
de staties. Maar verschillen zijn er ook. Direct na de ramp
waren de verhaaltjes dun en de karakters plat. Latere verhalen kregen meer diepte en 'heftiger' verwikkelingen. In Oosterschelde windkracht 10 (1976) van Jan Terlouw gebeurt
bijvoorbeeld een moord en krijgt hoofdpersoon Anne reliëf
doordat ze zich afzet tegen haar streng gereformeerd
milieu. In recente kinderboeken als Overal water (2010) en
Storm! krijgen de falende autoriteiten er flink van langs –
een thema dat vroeger werd gemeden. Diezelfde ontwikkeling is te zien in de illustraties. Eerst schetsmatig en een
beetje onbeholpen, later met meer diepte en emotie, en
aandacht voor individuele karaktertrekken.
Op één gebied blijft die groeiende voorkeur voor 'heftige',
soms opgeklopte, belevingselementen, achterwege. Dat is
de manier waarop het ergste uitvloeisel van de ramp – de
dood van meer dan 1800 mensen – wordt benaderd. Pas in
de tiende druk van Houen, jongens! (1992) is een tekening
te vinden van een dode vrouw, maar haar gezicht is niet
herkenbaar: het is een soort monument voor het onbekende
slachtoffer.
Ook in de verhalen zelf wordt de dood steeds 'realistischer'
weergegeven, maar zonder dat het ontaardt in sensatiezucht. Kinderen worden minder dan vroeger afgeschermd
van ‘erge’ gebeurtenissen, er is meer vertrouwen in hun vermogen daarmee om te gaan. De uitkomst is: de kale waarheid, zo ingetogen mogelijk verteld.
Daarnaast ontstonden er, bijvoorbeeld in Na de storm
(2009), verhalen voor jonge kinderen waarin de gebeurtenissen worden weergegeven alsof het om een sprookje of
legende gaat. Ook dat is een uitvloeisel van de afstand die
het verstrijken van de jaren met zich meebrengt. In dat
opzicht lijkt de herinnering aan de watersnoodramp op die
aan de oorlog: het beeld blijft steeds in beweging.
*Herman Vuijsje is journalist, schrijver en editor. Het merendeel van zijn publicaties gaan over veranderingen in Nederland.
Veranderingen op sociaal, moreel en politiek gebied, maar ook in landschap en ruimtelijk beleid. Herman Vuijsje is medewerker
van NRC Handelsblad en levert regelmatig bijdragen aan de Volkskrant en De Groene Amsterdammer. Zijn boek De ramp getekend.
Hoe de watersnood in kinderboeken werd verbeeld verscheen bij Sjaalman Media | ISBN: 978 90 81589 04 8