AMARKOSH _ अमरकोशः Presented by: Chandragupta Bhartiya

1. अमरकोशः
चन्द्रगुप्तभारतीयः

2. अमरकोशः
अमरस िंहेन सिसितः कोशोऽयिं सिद्यते ।
मयः सिषये मतद्वयिं ियिं पश्यामः -
(1) चन्द्रगुप्तसद्वतीयस्य कािे (चतुर्थीशताब्द्द्याम्) निरत्नेषु, अमरस िंहः एकः निरत्नोऽ ीत्।
(2) सिक्रमासित्यस्य कािे ( प्तमीशत्ब्द्द्याम्) ः आ ीत् ।
अमरोशः श्लोकरूपे सिसितः िश हस्रशब्द्िानिं ङ्ग्रहोऽसस्त ।

3. अमरकोशरन्द्र्थोऽयिं सिषु काण्डेषु सिभक्तोऽसस्त, तासन काण्डासन सन्द्त -
(१). स्िगाासिकाण्डम् । (प्रर्थमकाण्डम्)
(२ ).भूिगाासिकाण्डम् । (सद्वतीयकाण्डम्)
(३). ामान्द्यकाण्डम् । (सितीयकाण्डम्)

4. ति प्रर्थमकाण्डे _ स्िगाासिकाण्डे एकािश-िगााः सन्द्त । ते एकािशिगााः अनेन सन्द्त -
१ स्िगािगाः
२ व्योमिगाः
३ सिग्िगाः
४ काििगाः
५ धीिगाः
६ िाग्िगाः
७ शब्द्िासििगाः
८ नाट्यिगाः
९ पातािभोसगिगाः
१० नरकिगाः
११ िाररिगाः

5. ति सद्वतीयकाण्डे _ भूिगाासिकाण्डे एकािश-िगााः सन्द्त । ते िशिगााः अनेन सन्द्त -
१ भूसमिगाः
२ पुरिगाः
३ शैििगाः
४ िनौषसधिगाः
५ स िंहासििगाः
६ मनुष्यिगाः
७ ब्रह्मिगाः
८ क्षसियिगाः
९ िैश्यिगाः
१० शूरिगाः

6. ति तृतीयकाण्डे _ ामान्द्यासिकाण्डे षड्-िगााः सन्द्त । ते एकािशिगााः अनेन सन्द्त -
१ सिशेष्यसनघ्निगाः
२ ङ्ग्कीर्ािगाः
३ नानार्थािगाः
४ नानार्थााव्ययिगाः
५ अव्ययिगाः
६ सिङ्ग्गासि ङ्ग्रहिगाः

7. अमरकोषोपरर सिसिताः टीकारन्द्र्थाः
चत्िारिंशतासधकटीकारन्द्र्थाः अद्यपयान्द्तमरकोशोपरर सिसिताः सन्द्त । तेषु कसतचन प्रमुिाः सन्द्त -
१. अमरकोशोद्घाटन टीका : रचनाकरः – क्षीरस्िामी । मयः १०८० ई० े ११३० ई० मध्ये ।
२. टीका िास्ि : रचनाकरः - िाानन्द्िः । मय ११५९ ई० ।
३. कामधेनु टीका : रचनाकरः – ुभूसतचन्द्रः । मयः ११९१ ई० । (अस्यानुिािः सतब्द्बतीभाषायामप्यसस्त ।)
४. रामाश्रमी (व्याख्या ुधा) टीका : रचनाकरः – भानुसििीसक्षतः ।

8. अमरकोशतः कसतचन श्लोकाः -
स्वर्गः - स्िरव्ययिं स्िगानाकसिसििसििशाियाः। ुरिोको द्योसििौ द्वे सियािं क्िीबे सतसिष्टपम्॥
बुद्धः - बुसिमानीषा सधषर्ा धीः प्रज्ञा शेमुषी मसतः । प्रेक्षोपिसब्द्धसित् िंसित्प्रसतपज्ज्ज्ञसप्तचेतनाः ।।
भूद्मः - भूभूासमरचिानन्द्ता र ा सिश्वम्भरा सस्र्थरा। धरा धररिी धरर्ी क्षोर्ी ज्ज्या काश्यपी सक्षसतः॥
नमस्कृ तम् - स्यािसहाते नमसस्यतनमस तमपचासयतासचातापसचतम्।
पूद्ितम् - िररिस ते िररिसस्यतमुपास तिं चोपचररतिं च॥

9. अमरकोषातसतररक्तः िंस्कृतभाषायािं सिसितः कोशरन्द्र्थः -
(१). मेसिनी – (चतुः हस्रशब्द्िाः) – रचनाकरः – मेिनीकारः । मयः चतुिाश-शताब्द्द्याम् ।
(२). हािायुध (असभधारत्नमािा) – (अष्ट हस्रशब्द्िाः) – रचनाकारः – भट्ठ हािायुधः ।
मयः – िशमीशताब्द्द्ययाम् ।
रन्द्र्थेऽसस्मन् पञ्चकाण्डासन (स्िर-भूसम-पाताि- ामान्द्य-अनेकार्था-काण्डासन च) सन्द्त ।
* (अमरकोशे िश हस्रशब्द्िाः सन्द्त ।)

10. अमरकोशः िीसडयो