v

1. USAC/EFPEM/FRMT.
TACTIC A. V.
Docente:
Sebastian Si Pop
Curso:
Gramatica Maya II
Trabajo:
Literatura infantil
Alumna :
Blanca Esmeralda Rodríguez Xitumul de C.
Carne:
200420157
Fecha:
6 de septiembre de 2008.

2. INTRODUCCIÓN
El siguiente poemario infantil lo escribí
una parte haciendo
memoria de mi Infancia y la otra parte
es de mi imaginación al mismo tiempo la
observación de la forma que los niños
juegan en la escuela y de la expresión de sus
rostro al realizar sus juegos y del comentario
que hacen al finalizar sus actividades escolares.
2

3. INDICE
Página
Objetivos--------------------------------------------------------------------------- 4
Ri nuqaaw ----------------------------------------------------------------------- 5
Ri nuchuu ----------------------------------------------------------------------- 5
Ri waak’ ----------------------------------------------------------------------- 5
Ri wetz’ab’a’l ---------------------------------------------------------------------- 6
Ri nume’s ------------------------------------------------------------------------ 6
Ri wochoo ------------------------------------------------------------------------ 7
Ri nuch’aat ------------------------------------------------------------------------ 7
Ri nutz’i’ ------------------------------------------------------------------------- 8
Ri nukomoon ----------------------------------------------------------------------- 8
Nu aab’ ------------------------------------------------------------------------ 8
Ri chaak ------------------------------------------------------------------------- 9
Ri xajab’ ------------------------------------------------------------------------- 9
K’o jun nuxb’aal ------------------------------------------------------------------- 10
Ri nutijoneel ------------------------------------------------------------------------ 10
Ri nutijob’aal ----------------------------------------------------------------------- 10
Ri b’och’b’o’l ----------------------------------------------------------------------- 10
Ri k’ayib’aal ------------------------------------------------------------------------ 11
Ri numaam ------------------------------------------------------------------------- 11
Ri k’uum --- ----------------------------------------------------------------------- 11
Ri jab’ -------------------------------------------------------------------------- 12
E wa jun nuchee’ b’ara ---------------------------------------------------------- 12
Ri uk’ -------------------------------------------------------------------------- 13
Tob’ in ch’uti’n --------------------------------------------------------------------- 13
Recomendaciones --------------------------------------------------------------- 14
Conclusió --------------------------------------------------------------------------- 15
3

4. Objetivos:
• Insentivar a los niños en la escucha atenta de la literatura infantil por medio de la
poesía en el iidoma maya.
• Que el niño se deleite en la lectura atraves de la poesía en el idioma maya.
Rayb’aal:
• Kaqatijoj ri ch’uti’q re ri ilonik re ri chomilaaj tziij pa ruch’ateem mayab’.
• E ri ilonik re ri chomilaaj tziij kuya ki’kotemaal chike ri ch’uti’q pa ri jonik re
ruch’ateem.
4

5. 1. Ri nuqaaw
Li k’ax kin-na’ ri nuqaaw,
Ma ire lik k’ax xinuna’o,
Ronojee ri xintz’onoj che, xuya chwe
Lik na jinta xuk’ek’ej chwe.
Taat we kinta laa ma k’o kwaj kanb’iij che laa:
Lik kin-na’o ma laal jinta chi laa wuuk’,
Lik kak’un chi nuk’u’x ronojee ri k’utunik laa,
Yey wo’ora kankuxtaj laa, ruma ri xk’ut laa chwe.
Taat na jinta chi k’ana nuch’a’teem cha’ kanyak q’iij laa
Ma lik xk’ut laa chwe ronojee ri utz,
Lik na kasachta chi nuk’u’x echiri’ xb’iij laa chwe:
Alii lik cha chajij a wiib’ cha’ na jinta kak’ulumaaj.
Taat lik kantyoxij che laa,
ronojee ri pixab’anik xya laa kan chwe.
Waq’iij lik kantz’onoj che ri ajaaw kuya nuchuq’ab’
Ma na kwaj taj kasach ronoje ri b’ano’on xk’ut kan laa kan chwe.
Jela’ k’uri’ ruuk’ qab’ano’n kankuxtaj laa ruuk’ wa jun chomilaaj tziij.
2. Ri nuchuu
Lik kwaj kinmaj ronojee ru b’inik ri nuchuu,
Ma ire lik nim uk’u’x kuk’ konjee ri winaq.
Echiri’ kopon juna tikaweex,
lik kuya uyaa’, lik utz uk’u’x chike konojee.
Naan e wa jun q’iij, kwaj kanyak q’iij laa,
Ruuk’ wa keb’ ch’a’teem:
Chinuwach ri in lik at choom,
Ma lik kanato yey lik kanachajij
Tob’ lik kinxi’ij wiib’ lik laal k’o laa chinutzaal,
E uwari’che lik quus la nuwaram kapetik.
Kankuxtaj laa ronojee q’iij,
yey lik kinb’isonik we laal na jinta laa wuk’.
3. Ri waak’
K’o jun waak’ lik choom
Lik choom ri waak’, ma kuya nusaqmolob’
5

6. Lik choom ri waak’, ma lik kuch’ab’eej ri raal
Lik kinki’kotik xa rumaa wa jun waak’.
Lik choom la riij ri waak’
Lik na jinta juna ak’ jela’ pacha’ ri wi’in
Ma ri waak’ na jinta b’iis ruuk’,
Ma ri waak’ lik k’o ruuk’ la raal.
Na kwajta kinch’ob’ raqan we kakam ri nuwaak’,
Na kwajta kinch’ob’ raqan we kasach, ri waak’,
¿Na ruk’ k’uri’ kinetz’an wii?, ¿na kuya k’uri ri nusaqmolob’?
Xew ri waak’, xew ire k’o wuuk’,
Uwari’che lik kanchajij ko ri waak’.
4. Ri wetz’ab’a’l
K’o juun wetz’ab’a’l lik chom koq
Yey ronojee q’ijj kinetz’an ruuk’
E wa jun wetz’ab’al lik kanchajij
Ma lik kinetz’an ruuk’.
Lik k’ax kin-na’ ri wetz’ab’al,
ma e xusipaaj ri nuqaaw chwe,
yey kik chom koq ma lik ka witz’wotik,
pacha’ juna tz’ikin echiri’ kab’ixonik.
Lik choom katzu’n ri nuwetz’ab’al,
lik kaq’ pacha’ ri kik’,
yey lik rax pacha’ ri uxaaq chee’
Lik kanchajiij cha’ jinta kuk’ulumaaj.
5. Ri nume’s
Lik choom ko ri nume’s,
lik qus kan-na’o echiri’ kanchapo,
Lik b’uyu’y la riij, lik miq’in la riij
E uwari’che lik kanq’aluuj ri nume’s.
E ri nume’s lik kutij kexu,
Yey lik koq’ik we kanyata uwaa
Na kanch’ayta ri nume’s ma kuchap ch’oo
Na kanch’ayta ri nume’s, ma wachb’iil pa wochoo.
Lik koq’ ri nume’s we kinya kanoq
Lik koq’ ri nume’s we jinta uwaa
Uwari’che lik kinya uwaa,
6

7. Uwari’che lik kanchajij.
6. Ri wochoo
Na jinta junaa ja pacha’ ri wi’in,
Na jinta juna ja lik nim pacha’ ri wi’in,
Ri wochoo lik choom katzu’nik
Ma e ri nuqaaw x’anaw re.
Lik nim ri wochoo ma k’o k’olib’al re ronoje ri b’itaqsa’ch chupaa,
Pa taq wuqub’ q’iij konoje ri watz keb’opon ruk’ ri nuchuu,
Pa taq wuqub’ q’iij ri nuchuu ku kamisaaj ak’ rumaa ri watz
Uwari’che lik kanwoy’ej wa juun q’iij rumaa lik k’o kaqatijo.
Lik choom ko ri wochoo,
ma keb’ok konojee ri watz’ yey ri wikaq chupaa,
E ri nuqaaw lik kuch’ob’ raqan ronojee ri chaak ku’ano,
Ma reta’aam ruk’u’x ri nuchuu lik niim.
Ma ri nuchuu lik k’ax keb’una’ la raal
yey lik keb’uroy’ej ruuk’ joch’ owe b’iq’b’al kiwaa
Chupaa ri wochoo keb’ok uk’iyal tikaweex
ma lik niim upaa yey lik choom xu’an ri nuqaaw che.
7. Ri nuch’aat
K’o jun nuch’aat lik na kanyata kan k’enoq
Ma puwi’ ri nuch’aat xink’iy lo wi,
Yey na jinta junaa ch’aat pacha’ ri wi’in,
Ma chwa ri nuch’aat lik quus ri waram.
Chwa ri nuch’aat ik’owinaq ri uwa’al nuwach
Chwa ri nuch’aat e warnaq konoje ri wetz’b’al
Na jinta junaa ch’aat pacha’ ri wi’in
Ma nuqaaw xew ri wi’in xu’ano.
E ri nuqaaw lik k’o una’ooj,
K’o una’oj, puwi’ ronojee ri ku’ano
Ma ire lik reta’aam u’anik ronojee
Lik ku’an ronoje ri kajwax chi’ qochoo.
E ri nuch’aat lik ko,
ma tob’ in ti’oj kinuch’ijo
Tob’ oj ka’ib’ puwi’ lik kojuch’ijo,
Maltyox che ri nuqaaw rumaa ri ch’aat xusipaj chwe.
7

8. 8. Ri nutz’i’
Lik choom kanwil ri nutz’i’,
Echiri’ lik kumees rujee’.
Lik weta’aam sa’ ri karaj
Echiri’ kinuch’ab’eej.
Tob’ na kanch’ab’ejta ri nutz’i’
Ire lik karaj katerej chwij,
Tob’ kinyoq’o na kinuya’ta kan k’enoq
Lik reta’aam china ri rajaw.
Lik kinb’isonik we ri nutz’i’ na jinta wuuk’
Ma kanch’ob’ raqan ri in na kinrajta chik.
Echiri’ k’o ri nutz’i’
Lik kinetz’an ruuk’ ma lik kuya nutze’.
9. Ri nukomoon
Samiyel xik’aaj rub’ii ri nukomoon
Samiyel xik’aaj xkikoj kan ri qati’ qamam che
Rumaa ronojee ri b’ano’n jela’ xkikoj che
Rumaa ri xajawem xki’an lo ojertan.
E xutzijoj lo ri’ ri numaam chwe
Ronojee ri tzijob’al re nukomoon
Ronojee ri xajawem, wa’im, ri nimaq’iij, ka ki’an waraa,
lik k’o ke’ela wi, che ri qati’ qamaam.
Ri nukomoon lik k’o ub’eyomaliil
chwa ri uwachuleew
e ri b’eyomaliil re ri qati’ qamaam
e ri pixb’anik, yey ronojee ri kina’ooj xkiya kan chiqe.
10. Nu-aab’
K’o jun aab’ chi’ wochoo,
Jun aab’ re ojeer,
Jun aab’ re k’a’am,
Yey e jun q’ee’l laj aab’.
Echiri’ in ch’uti’n xinb’aqab’ob’ lo chupaa
Lik xinoq’ lo rumaa la’
8

9. Rumaa ri k’ax xu’an ru tza’m nuwiij
Ruuk’ ta k’u ri la’ lik kwaj kan mees wib’ chupaa.
Echiri’ lik kab’ukb’utik
Lik kwaj kinmees wib’ chupaa ri aab’,
Ma ruuk’ la’ kajor kan ri nuwulewal
uwari’che lik kwaj kinmees wiib’ chupaa ri aab’.
11. Ri chaak
Ri nuqaaw ronojee aniim ke’ek pa chaak
Yey k’o q’iij kinuk’am b’ii, yey k’o q’iij kinuk’am tub’i
Echiri’ kinuk’am b’ii lik kinki’kotik,
Ma weta’am we ka k’iis ri chaak kuya numeyo.
E ri nuchuu lik kutzukuj qab’iq’b’al qawaa
Yey we k’o raak’, e qawa’im ri’,
Ma reta’am qach’akom chik
Yey ri’in lik ki’kot ruma la’,
Ma lik k’o ka qatijo.
12. Ri xajab’
Lik kantze’eej echiri’ kak’un chinuk’u’x ronojee ri nupi’saal
Echiri’ in ch’uti’n lik choom kinwil ri xajab’ num,
We re ri nuchuu owe re ri nuqaaw,
Tob’ china re, ri in kinju’ ri waqan chupaa.
Ma lik kwaj kankoj ruxajab’ ri nuchuu,
ma jela’ kanch’ob’ raqan
¡in jela’ pacha ri nuchuu!
¡lik in nim chik!
Tob’ ri nuchuu owe ri nuqaaw
kape royowaal wuuk’,
ruma kinkoj ru xajab’
ri in kinok ta iil che.
Lik kwaaj kankoj ri xajab’
ma jela’ kinch’ob’ raqan in jela’ pacha’
ri nuchuu owe ri nuqaaw,
wo’ora xa kintze’eej ronojee ri xin’ano.
Echiri kinwil ri xajab’ re ri nuchuu
Kinpaj ri waqan ruuk’, ma lik kwaj kink’iy taan
cha’ kinriq nuchaak
9

10. re kinloq’ uxajab’ ri nuchuu.
13. K’o jun nuxb’aal
K’o jun nuxb’al lik k’ax kin-nao
Ma lik kunuto’o ruuk’ ri nutijoniik
We jinta numeyo, kuya numeyo
Lik kunuchajiij tob’ tzel kanwilo,
Xaq ne e la’ k’o wuuk’.
E wa jun nuxb’aal lik utz uk’u’x wuuk’
echiri’ kinb’isonik lik kutz’onoj chwe sa’ k’ax chwe,
lik kachakunik xa wuma ri in,
uwari’che lik kankuxtaj tob’ na jinta chi wuuk’.
Lik k’ax kin-na’ ri nuxb’aal,
Lik kinki’kot ruma kinuchajiij,
Kin maltyoxij che ri nuxb’aal
ronoje ri utz xu’an chwe.
14. Ri nutijoneel
Na kasachta chi nuk’u’x ri nab’ee nutijoneel,
wa juun tijoneel lik utz uk’u’x kuk’ konojee,
ma ri k’utunik xuya chaqe lik kamajtaj usuuk’,
lik xetz’an quuk’ yey na xojuch’ay taj.
Ri nutijoneel lik xuk’ut b’iix chwe
Ronojee ri tijonik xuya chwe,
Xuya ruk’ ronojee uk’u’x,
E uwari’che lik kankuxtaj waq’iij.
15. Ri nutijob’aal
Lik choom ri nutijob’aal
Ma lik nim yey k’o kotz’i’j chwach,
lik utz re etz’aneem
ma k’o uk’iyal ch’ich’ re etz’aneem chwach.
Lik kinetz’an kuk’ ri wachb’iil
Yey lik kojki’kot rumaa ri ch’ich’ re etz’aneem
Ma chiqocho na jinta junaa etz’anemb’aal jela’.
E uwari’che lik kinetz’an pa ri tijob’al kuuk’ ri wachab’iil.
10

11. 16. Ri b’och’b’o’l
Lik quus ri b’och’b’o’l,
we lik k’o ik che,
we k’o ub’aq’ k’uum ruuk’,
lik quus kaqatijo.
E ri nuchuu lik ku’an ri b’och’b’o’l,
Ma re ku k’ayij pa k’ayib’al.
E ri winaq lik quus kakina’o,
Keta’aam chik janipaa kopon ri nuchuu
we anim owe b’enaq q’iij ire, koponik.
17. Ri k’ayib’al
Echiri’ in ch’uti’n,
Lik kacha’ nuk’u’x che
Kinetz’an re k’ayiij pa k’ayib’al,
Jela’ kin’an uk’iyal uwach k’ayiij, ruuk’ rulew.
Kin’an katamal, sub’, waa,
Yey ronojee ri kin’ano kin’an ruuk’ ulew.
Kinjok’ rulew re kape
Kinjok’ rulew re nuq’oor.
Yey kinpuq’ ruleew
re kin’an joch’ che.
yey ronojee wa’ lik xinuto’o,
re u’anik ri chaak pa ri kosino.
Jela’ xinmaj ukojik waa
Tob’ ri nuchuu xinoyoq’o
Lik xin maj ronojee
rumaa ri etz’aneem.
18. Ri numaam
Lik k’ax kinna’ ri numaam
Tob’ na jinta chi wuuk’
Lik kan kuxtaj
Rumaa ri pixb’anik xuya kan chwe.
E ri numaam lik xu k’ut kan chwe
11

12. Ronojee ri ub’eyomaliil ruwach uleew
Ma xub’iij kan chwe
e ri at cha k’ama’ ri nub’ee.
19. Ri k’uum
Pa ju jun xeb’el lo ri k’uum
E ri xintik ruuk’ ri numaam
Yey na jinta junoq xkamik
Ma ri numaam lik xu chajij.
Lik quus ri k’uum echiri’ lo’y,
Lik quus ri k’uum ruuk’ pix yey ruuk’ ik,
Lik quus ri k’uum echiri’ ri’j,
Lik quus kaqatij ri k’uum ruuk’ kaab’.
20. Ri jab’
Lik joro’r kin-na’ ri q’iij
Echiri k’o jab’,
Lik choom ri jab’ katzaq loq
Ma lik kaqaaj qaya’ re ri qatiko’n.
Echiri’ kaqatik ri qab’ix lik kaqoyo’eej ri jab’
Ma ri ab’iix lik katzajin uchi’,
Yey lik karaj uyaa’
Ma we jinta uyaa’ kakamik.
Lik kaqaaj ri jab’ re ri qatiko’n,
Lik kaqaaj ri jab’ re ri qab’iix,
Ma lik joro’r ri q’iij
Yey lik utz kojuxlanik.
Lik choom ri jab’ echiri’ katzaq lo ri saqb’ach,
Ma lik utz kojetz’an ruuk’ echiri’ qamolo,
Lik kaqetz’ab’eej ri xoq’o’l echiri’ kik’ow ri jab’,
Lik kojetz’an chupaa ri xoq’o’l yey lik kojki’kot rumaa ri jab’.
21. E wa jun nuchee’ b’ara
Lik choom ko kinwil wa jun nuche’,
ma kin’an nukawayu che,
lik na jinta junaa kawayu
Pacha’ ri wi’in.
12

13. Lik na jinta junaa kawayu pacha’ ri wi’in
ma na kak’aqanta k’enoq,
lik manxo ri nukawayu,
Lik k’ax kinna’ ri nukawayu.
Lik k’ax kin-na’ ri nukawayu
ma na k’ita rajil, yey na kawa’ taj
ri nukawayu na kukojta aqan,
ma lik utz ko uk’u’x ri nukawayu.
22. Ri uk’
Lik tzel kinwil ri uk’
Ma ri nuchuu lik kinuyoq’o
rumaa ri uk’ k’o che ri nuwi’.
Lik kub’iij chwe
Xiya’ la wi’, chatatinoq,
ma rumaa ri ch’ul
Lik k’o uk’ che rawi’.
23. Tob’ in ch’uti’n
Tob’ ne in ch’uti’n, kan’an ronoje ri ku’an ri jun nim
Ma ri nuchuu xinutaq che u’anik ruchaak
Rumaa ri k’ax xuk’ulumaj,
E ri’in xin’an ronojee ri chaak pa kosino.
Tob’ in k’o pa ri tijob’al,
Ki’an nuk’ayiij pa ri k’ayib’al,
ma ri in kintzukun re
ri b’iq’wal waa.
Jela’ xeb’inwiil taq ri nuchaaq’
Rumaa ri k’ax xutiij ri nuchuu,
In ri xinkanaj kan chikiwach rike
Pacha’ in ri in kichuu.
13

14. RECOMENDACIONES:
• En la lectura de este poemario se recomienda que el docente domine
bien la habilidad de la lectura en el idioma maya para que hayan
buenos resultados en los niños.
• Que los niños se expresen de acuerdo al mensaje de cada posía.
PIXAB’ANIK:
• E ri ilonik re ri chomilaaj tziij kaqapixb’aj ri tijoneel lik chirajawaxik wi
lik ka ch’a’t saqil ri qach’ateem cha’ lik kakimaj ri tijoxelaab’ ub’xikiil ri
chomilaaj tziij.
• Konoje ri tijoxelaab’ lik chirajawaxik wi ka kib’iij ri chomilaaj tziij ruuk’
ronoje kik’u’x.
14

15. CONCLUSION
La poesía es una lectura que hace que el niño
se deleite y recuerde sus travesuras
en casa y en la escuela.
Asi mismo se expresa y puede crear en el niño
El interes de expresar sus sentimientos
Por medio de la poesía.
K’ISB’ALRE
E ri chomilaaj tziij lik chirajawaxik wi
Keb’aqatijoj ri ch’uti’q ruuk’ ri chomilaaj tziij
Ma ruuk’ wa ri ch’uti’n ku maj ri qach’ateem chi utz
Yey kuresaj ri xi’inib’ che.
15