1. SILSILAH WAYAilG PURWA
MAlll,A GABITA
JILID II
Dening
S. Padmosoekotjo
I
I
I
"rl
,.stl
Kang mbabar
CV ,,CITRA JAYA''
Surabaya
Cap-capan kaping II - 1984

2. {
"''
f
Pangeling-eling.
1. Wahyaning s&ar Gambuh, amengati purnaning mangimpun'
.SARASILAH WAYANG PURWA jilid kalih' veku S6nen
Paing nuju, tanggal t6lulas Muharom'
taun'
2. lVarsa Be duk ing windu, Kunthara sangkalanireng
PANENAEAHE GUSTI WINENGANAN BUDI, DCSCMbcT
iungg"t ping t6lu, MANJING suKA TRUSTHA YEKToS'
*8

3. ATURE ptN0nslt
Agung, Buku
Kanthi muji sukur marang Gusti Kang lr{aha
Silsilah Wayang Ptirwa l{awa Carita
Jiiid II iki bisa rampung kita
kawitan' minangkani pa-
babar, sanajan rada geseh karo r6ncana
maos Buku Silsilah Wa'-
muncihuiing akeh tta"g *" kas6ng$m
yang Purwa Jilid kang kaPisan'
sarta
Ing Jilid II iki digancarake carita S6rat Ramayana
sarta nd6m6nakake'
Uttarakanda kanthi luwih gamblang
Carita
iku, Buku Silsilah Wayang Purwa Mawa tandha
Kajaba
Jilid II iki wis kita babar luwih sampuma' Saw6tara
wacan, p6p6t lan liya-Iiyane wis bisa
kita bGciki'
Purwa mawa Carita Jilid
V/asana, muga Buku Silsilah Wayang
enggal bisa kita susulake kanthi
pangajab bisa nambah luwih
III lan kabu-
sampurnaning kapustakan kita ing babagan kasustran
dayan.
Nuwun.
P6n6rbit

4. PURWAKA.
,,silsilah Yayang Purwa mawa carita
jilid II" punika' bab-
babilrun, gunbar-gambaripun silsilah, lan uom6r-nomGripun pe-
raligan, bot6n kawiwitan saking ,,angka satunggal", nanging
dipun-samb6tak6n llajGngipun) jilid I' lMilanipun ,,babipun" ka-
lviwitan angka IV, ,,silsilahipun" kav,'irvitan angka v[. lan ,,no'
rn6ripun perangan" kalviwiran angka 59'
Isinipun ,,silsilah Waya'ng Purwa mawa carita jilid II" punika
sa;)erangan ag6ng jarrvan saking s6rat Raraayana latl Uttarakanda
abasa Jawi-kina, namlrng kap6ndh6t suraosipun, dipun-ringkEs.
T6mbung-t6mllungipun Jawi-kina ingkang kal6b6t angel, ingkang
mitunrt pamanggihipun pangimpun pr6lu kawuningan dening para
nupiksa. kat6rangak6n ing basa Walandi' sabab gEgaranipun pa-
,.,gi-p,.,n kangge n6ra.gak6n t6mbung-t6mbung p'nika bahusastra
abasa valandi, inggih pur]ika, ,,oudjavaansch - Nederlandsche
rvoordenlijst door Dr. H.I{. Juynboll". Katrangan ing basa walandi
punika dipun-rangk6pi ing basa Indonesia dening pangimpun ing
sagadug-gadttgipun, kag6m para maos ingkang dereng nate mamb6t
basa Valandi.
pa,gimpun ngak6r-ri ,,kirang mudh6'g" dl-rat6ng basa walandi,
pilanipun anggenipu, .grangkapi katratrgan llasa Walandi ing basa
i,raon"rlu, togaa r.rgi rvont6n klinta-klintunipttn, kirang tr6p.
sadaya pan5,.6cia (critiek) ingkang muriir saening isinipun bu-
ku punika, kakiututra ,,langsung" clhat6ng pangimpun'
]latur nu'un.
Purrvor6jo, 3 Desemb6r 1979.
Pangimpun
S. Padmosoekotjo
Jln. Jendral Sudirman No' 91
Purwor6jo-Jat6ng.

5. ISI BUKU
5
Pangelingcling '
7
Ature P0n6rbit
9
Purwaka
13
BAB IV. NGALENGKA
jalaraning ko-
59. Mad6ge Kadhaton Ngal6ngka Ian
13
songe
L7
60. HiranYakasiPu
2L
61. Sunda Lan UPasunda . . .
27
62. Dasamuka .. ..
63. Kanthi pambiyantune Marica, Dasamuka ndhustha
37
Dewi Sinta
40
64. Dasamuka miturut layang Uttarakanda ' ' '
43
65. Sababe Dasamuka sin6but Rawana
46
66. Dasamuka lumawan Bathara Yama
50
67. Kumbakama
53
68. Sarpakanaka
56
69. Wibisana
65
70. Prahastha
68
7L. Indrajit
73
72. Ttijatha
D6ntawilukralna 14
73. .
75
BAB V. MAGADA, AYODYA, MANTILI
77
74. Prabu Dasarata
78
75. Rama
82
76. Rama nglGboni saY6mbara
85
17. Ramaparasu kasoran lumawan Rama
78. Rama ditundhung saka Praja ''' 8.7
' '-''
89
79. habu Dasarata seda, Barata ngupaya Rama ' ' '''
11

6. 80. Rama - Sinta - Laksmana nalasak wana'asa. Laksma-
rnagas irunge Sarpakanaka, Sinta kaclhtrstha Dasa-
' Bamuka ..:.. 95
81. Rama gandmng 98
82. Itama k6t6mu sugriwa, pininta - sraya mrajal,'a Ba-
104
83. Hanunran dinuta Rama . 111
84. Hanunran t6kan L0ngka, k6t6mu Dervi Sinta . . . . 116
85. l{anunran diobong, njalari kobare haja L6ng-
ka 126
' 86. Rama ngirid wadyabala m6nyang L6ngka'kandh6'g
ing wr.rkir N{ahendra 137
87. Rama nampa pasuwitane 'ibhisana 145
88. Rama dharvuh wadyabala Wanara nambak Samo-
dra .. 154
89. Dewi Sinta ingapuskrama Rawana sarana aji Ka-
mayan 165
90. Ras6ksa Sukasrana t6like Dasamuka nitipriksa Rama
sawadyabalane . . 173
91. Anggada dinuta Rama ngant6p tekade Dasamu-
ka ...:. 777
92. Sawise sam6kta, wadyabala Rasdksa-Wanara tumuli
campuh yuda . 180
93. Patine rasdksa Prajangga, Puthadaksi, hatapanaksi,
Jambumali, Mitragna, Itagasa, Bajramusthi, Syani-
kumbha, Wirupaksa, Asanipraba 186
94. Rama sawadyabalane k6gubdd i6mparing Naga-
pasa . 191
95. Patine Drurnaksa lan Akampana . . . 203
96. PatinePatihPrahastha. ...:. 208
97. PatrneKumbal<arna ... 2L2
98. Patine para puhane Dasamuka lan putrane Kumba'
99. Patine Dasamuka 233
,1.* r*
72

7. BAI} IV. NGALiiNGKA.'T)
59. N{AI)i].GE I{NDIIATON NGALfiNGKA LAN
. JALAITANING KOSONGE.
ja-
Ing padhalangan sin6bu t
Ngalngko, layang-layang abasa
wa-kuna lumra.he n$ararti LAngha' buku-L'uku
asli Hindu ngarani
saiki diarani nagara
Langha, iku araning nagara ing janran purwa'
India' j6n6nge
Srilcnglta. awujutl p,.to att-unung ing sakidule
pr'rlo Ceylon' ku-
pulo Soilan, wong-wong Eropa (Walanda) ngarani
thane aran Colombo.
Kadhaton Ngal6ngka, kaclhaton mds pinatik
manih nawa
Trilzuta'
rltng, ambane 30 yojana, dumunung-ing puncake aydi
maksude samodra ing sa-
sat6pine Daksinasagarc (samodra Kidul'
kidtrl Irrdia), ing sac6dhake wukir Parwata'
f,liturut layang tJttarakanda, mad6ge kadhaton Ngal6ngka
yaiku : Malyawan'
ing jamane Danawaraja t6lu tunggal rama-ibu'
,tloti trl Sumali. Sing nggawe kadhaton Ngal6ngka Bathara Wiswa-
saka panyuwune
kantta, clewa kang ahli ing babagan bangunan,
Danarvaraja tOlu iku.
Danawaraja
Sawise kadhaton Ngal6ngka dil6nggahi dening
pirang-pirang warsa lawase'
t6lu tunggal rama-ibu sarvadyabalane
Lrr,ju, tirong, sabab bar6ng Sang Malyawan lan Mali ing ka'
palastra
i;;r;u" Bathara Wisnu, Sang sumaff ora wani ad6dunung saka bang6'ting
dhaton 6mas pinatik manik nawa r6tna iku, amarga
w6dine marang Bathara Wisnu'
SilsflahlancaritaneDanawarajat6lusasadulurkasabuting
dhuwur, mangkene :
* ) Banjure Silsilah wal':r:rr l)urwa mawa carita jilid I'
1A

8. SILSILATi VII : MALYAWAN, MALI, SUMALI
MMURUT UTTARAKANDA ABASA JAWA.KUNA
Heti, dhaup karo ras6ksi Bhaya
kaponakane Sang Hyang Kala
Widyutkesa" dhaup karo ras6ksi
Sandhyaduhita (puhane SandhYa).
Sukesa, nggarwa Dewi Dewati Putri
Gandharwa Gramani.
Mali.
Mdyawan
Dewi Kaikasi (ing padhalangan : Sukesi)
ditrimakake marang Bagawan
rawa.
Yibhisana
Dagamukha
Surpanakha (ing padha-
Kumbhakama
langan : Sarpakanaka).
Sang Malyaaan, Mali lan Sumali, sawise diwasa bang6t sura-
sakti rr,andraguna, mangka watake bangOt adigung - gum6ndhung,
mulane ?gawe k6k6s-mirise para dewa. Maiang Batharz lttdra, Da-
nawaraja t6lu sasadulur iku ora mung kapengin ngAsur pangu-
wasane, nanging uga kapengin nyirnak4ke sawadyabalane para
dewa kabeh
Amarga rumangsa ora kuwawa nanggulangi krodhane Sang
Malyawan, Mali lan Sumali sawadyabalane, para dewa padha so'
t4

9. wan Batham Iswara (Bathara Siwah) nyuwun pangayomaul'
Pa-
mrayogane Bathara Iswara, para dewa ndikakake padhh sowan
lan nyuwun pangayoman marang Bathara Wisnu'
panyuwune
Bathara Harikesawa (Wisnu) karsa minangkani
para de.va, m'riane parrj6n6ngane banjur sam6kta ing ayuda' n6dya
Irrnu*un krodhane sang Malyawan, Mali lan sumali ing madya-
ning rana.
(Wisnu) Iu-
Ora kocap ramening p6rang Bathara Janar<lana
mawan Danawaraja tdlu sasadulur, wasanane Sartg Malyawan lan
loro
N{ali kasambut madyaning rana' Bar6ng wuninga kadange
palastra, tanpa manggalih n6dya p6pulih, Sang Sumali,.turnuli
i"*uv"'nggdndring slpat t<uping sawadyabalane kang isih urip'
nanging
Playune Sang Sumali ora m6nyang kadhaton Ngal6ngka'
t6rus m6ny ang rasatala (dhasaring bumi), ndh6lik
sawadyabalane'
kadhaton
Ing sabanjure, Sang Sumali ora wani ad6dunung ana ing
Bathara Hari
NJufO.,gtu maneh, kuwatir mbokmanawa k6priksan
kesawa.Wiwitingw6ktuiku,kadhatonkancanapinatikmanik
kadhaton iku
nawa r6tna Ngal6ngka banjur kosong' Pamburine'
dil6nggahideningSanglTisrawand,ngantitum6kanedigugatde-
ning Sang Dasamuka.
Won-
Dadi, Ratu Ngal6ngka kang wiwitan Sang Malyawan'
dene ingkang *-u.," Sang Malyawan yaiku Prabu Suheqa' miturut
Bab iku kac6tha
Uttarakanda Ratu kang akadhaton ana ing akasa'
ana ing ukara kang unine mangkene :
,,Kdmnya karik-amb6k bhat-ara mwang bhat-ari Uma' wineh
nira*awangatuhamwangwinehnir6kadatwanaring-ak-aqa,.--...
lila sa-
Ya ta matangnyan pariphrna wiryapratipa nikang Sukeqa'
parany6pan manglayang kadatwanya"' T6g6se kurang
- luwih
Sang Bathara lan Bathari
-".,gk"r. : t<amiw6las6n panggalihipunnugraha di-wasa sami sana'
pinaringan
Uma, (Uayi ras0ksa punika)
liha.sahapinaringankadhatonwont6ningakasa' Milanipun
Suke qa' sag6d kanthi
sampurna- kalangkungan saha kaagunganipun
t6nti6m dumugi ini pundi-pundi, sabab kadhatonipun nglayang
(ing g6gana).
ILB'S'
Nanging miturut surasane kalawarti Padhalangan
1954' Ratu Ngal6ngka
lHimpunan Budaya Surakarta) Nopember
15

10. kang wiwitan aj0jtrluk I'rabtt IIIR.lt tl-.-lK--lS1PI-. batrjr,tr ginin-
tenan ingkang putra a3ljr-rltrt Prabu Banjaranjali, prauress.aritlr'
asma I)ewi Br6mani (Br6ntanirvzrti), rval'ahe Batl-rala Branla tlta'a
buyute Bathara (ittrtt. Iiatalta Sang Banjarartjali. Prallu llirallvaka-
sipu apEputra pr-rtri loro. De*'i I(asipi lan Kistapi.
Ilanawa katrangan ing Paclhalangan I{.B.S. opeml;er 1954
iku b6n6r, Silsilahe para Itatu Ngal6ngka mangkene :
SILSILAH VIII: NGALENGKA.
BATHARA DAKSA B.{T}L{RA GURU
Sambo
Dewi Diti IndE Bma
Bayu De*'i Bre-
Hinnyakasipu
mmi
Wisnu
Banjenjali Dewi Br6moivati
Dewi Kistapi
habu Jatimurti
Prabu BrmanakanXha
Prabu /-;dtahbanjaran
Prabu Bmanatama
I'lalyawan habu Puksea
Prabu Sumali
JambJmegli
Dewi Sukesi
Indrajit
?risinh
Tri}rhya
Bukbis
(P!atalmary
R66ksi Jarini
16

11. 60. HIRANYAKASIPU.
Miturut kalawarti Padhalangan H.B.S. Nopember 1954, Pra-
bu Hiranyakasipu Ratu ing Ngal6ngka kang wiwitan, prameswarine
asma Dewi Nariti, putrane putri Pnabu Nasa ing praja Banapura'
Amarga kaga.rwa Prabu Hiranyakasipu, Dewi Nariti ap6putra 3,
yaiku : L Banjaranjali, 2 Dewi Kasipi, 3 Dewi Kistapi. Wondene
sang l-Iiranya.kasipu iku putrane Maharsi Kasyapa kang rniyos saka
Dewi Diti, utav.,a ',vayahe Bathara Daksa, utawa btryute Bathara
Brahma.
Prabu Hiranyakasipu bangGt s6ngs6m ulah tapa-brata. Amar-
ga saka bangating g6nture kasutapane, Sang Hiranyakasipu k6ra-
wuhan Bathara Brahma, ding6ndikani mangkene : ,,Buyutingsun
Hiranyahasipu ! Bangdi kai)naning panggalihingsun^ ndulu gdn-
turinj kasitapanira. Awit saka iku, sira ingsun partngake darbe
panyuwun marang ingsun, nugraha apa kang agawe stndnging ati-
nira".
Ature Sang Hiranyakasipu : ,,Puhulun, manawi wontin sih-
wilasa paduka dhat^ng hawula, nugraha paduha inghang kawula
suwun inggih puniha : sampun ngantos hawula sagdd palastra de-
ning sato-hewan, manungsa, yaksa, gandarwa, raqahsa, widadara,
opri* saha dewa. Sadaya puniha sami hasoranana lumawan ha-
wula."
,,Iya, iya buy,utingsun, panyuwunira iku ingsun par€ngahe"'
Iangkono ngdndikane Bathara Brahma, banjur musna kondur
m6nyang Brahmaloka
Kalawarti Padhalangan H,B.S. Oktober 1954 mratelakake,
para putrane Sang Hyang Jagadnata kang miyos saka Dewi Uma
padha tumurun ing marcapada lan padha jum6n6ng Ratu, yaiku :
1. Hyang Sambo jumdnGng Ratu ing. nagara M6dhangprawa
(M6ndhangprawa), aj djuluk Srimaharaj a M ald e wa -
2. Hyang Brama jum6n6ng Ratu ing na5ata M6dhanggili, aj6ju -
luk Srimaharaja Sundha.
t
O. Hyang lndra jum6n6ng Ratu ing nagara M6dhangg.ana, aj6ju-
:
luk Srimah araja Sahra.
4. Hyang Bayu jumdn6ng Ratu ing nagara M6dhanggora, aj6ju-
t7

12. luk Srimaharaja Bima.
5. Hyang. Wisnu jum0n6ng Ratu ing nagara lrfddhangpura, aj6'
uluk Srimah araja S um an.
j
Kocap praja Mddhanggili k6tdkan parangmuka saka nagara
Ngalingha, Prabu Hiranyakasipu sawadyabalane, lan saka nagara
Kasi Frabu HiranyawrAlao sawadyabalane. Prabu Hiranyawr6ka
iku kapr6nah kadange taruna Prabu Hiranyakasipu. Srimaharaja
Sundha minta-sraya marang Srimaharaja Maldewa, Sahra, Bima
lan Suman, supaya asung pambiyantu milu nanggulangi krodhane
mungsuh kang ngrabasa I{6dhanggili.
Campuhe p6rang prasasat agawe g6t6ring jagad. Suwe-suwe
wadyabala Mddhanggili lan para wadyabala liya-liyane kang padha
asung pambiyantu marang Srimaharaja Sundha, k6s6s0r ing yuda,
akeh kang palastra. Para wadyabala Ngal0ngka lan Kasi wola-wali
surak mawurahan sarta s6sumbar maciya-ciya. Surak lan s6sum-
baring mungsuh agawe muntabing atine Sang Brihawan, Garudha
titihane Srimaharaja Suman. Sang Brihawan enggal-enggal nrambul
mungsuh, akeh wadyabala Ngal6ngka lan Kasi kang rubuh kabaru-
buh. Ndulu rusaking wadyabalane, Sang Hiranyakasipu lan Hira'
nyawr6ka jajabang mawinga-winga, enggal-enggal mangsahyuda lu-
mawan Sang Brihawan. Amarga dikrubut Ratu loro, Sang Briha-
wan rumangsa ora kuwawa, mulane k6p6ksa lumayu ngoncati
mungsuhe.
Srimaharaja Suman ora kasamaran manawa Prabu Hiranya-
kasipu lan Hiranyawr3ka wis padha anhrk nugraha saka Bathara
Brahma, ora bisa palastra dening sato-kewan, manungsa, dewa,
yaksa, gandharwa lan ra.s6ksa. Awit saka iku, supaya blsa ngasor'
ake yudane Sang Hiranyawr6ka lan Fiirarryakasipu, Srimaha:aja
Suman (Bathara Wisnu) tumult mancala wama NA-RAS/NGA. Du'
du kewan, dudu manurrgsa, dudu dewa, dudu yaksai dudu gan'
dharwa lan dudu ras6ksa, nanging sat?.ngah heuan lan sai€ngah
manungsa, awujud manungsa anrustahc singa.. (Nara = = wong'
manungsa. Singa = jinise macan mawa wulu dawa-dawa irrg gului
lan buntute)..Wasanane Prabu Hiranyakasipri larr l{iranyawr6ka
palastra dening Narasinga.
Sasirnane Prabu HiranV$asipu lan Hiranyawr6kh, SAhf Bon-
'!8

13. jaranjali putrane Prabu Hiranyakasipu p6pulih, nanging wasanane
k6pikut lan banjur nungkul. Minangka tandhaning panungkule,
Sang Banjaranjali ngaturake kadange putri loro, yaiku Dewi Kasipi
Ian Dewi Kistapi, marang Srimaharaja Sundha. Panungkule Sang
Banjaranjali ditampa b8cik dening Srimaharaja Surrdha (Bathara
Brama). Wasanane Sang Banjaranjali ditrimani putrane putri Sri-
maharaja Sundha kang ap6parab Dewi Er6mani, lan dipar'Gngake
jurn6n6ng Ratu ing Nga!)ngLea, gumanti kaprabone uskang rama.
Mangkono miturut kang kas6but ing kalawarti'Padhalangan
H.B.S. Nanging yen mitunit layang Arjunasasrabahu jilid i kaca 8
pupuh Dhandhanggula, putrane putri Bathara Brama kang ap6pa-
rab Dewi Brdmani kagarwa Sang Bramanaraja, ap6putra Deu.ri
Brmaniwati. Ya Dewi Br6mani iku kang kagarwa Sang Banjaran-
jali Ratu Ngal6ngka. Bab iku kacGtha ana ing p6thikan t0mbang
Dhandhanggula ing ngisor iki :
1. Kun6ng ingkang winursita malih, sajarahireng nagri Ngql6ng-
/ea, kap6ndh6t j6j6re bae, Hyang Brama putranipun, kang wanudya
nama Brdmani, krama Bramanaraja, nulya putranipun, BREMA-
NIWATI namanya, pan akrama Sang Prabu Banjaraniald, yaksen-
dra ing Ngal0ngka.
2. Ap6putra Prabu Jatimurti, apGputra Sri Bramanakandha, G€'
tahbanjamn putrane, G6tahbanjaran Prabu, p6putra Bramanata-
meki, putra Prabu Puksara, nulya as6sunu, yaksendra Sumali
raja, putra s6puh wanudya Dewi Sukesi, p6putra Dasamuka.
LGluhure Sang Malyawan, Sttmali lan Mali kang kasdbut ing
Silsilah VIII adoh sungsate karo kang kapratelakake layang Utta-
rakanda (Mriksanana Silsilah VII). Para putrahe Prabu Hiranya-
kasipu inq Silsilah iku, ora padha karo kang kocap ing Mahabha-
rata.
Miturut Mahabharata bab 65 Sambawaparwa (parwa cilik
p6rangane Adiparwa), t6dhakturune Sang Hiranyahasipu kaya
kang kas6but ing ngisor iki :
19

14. SILSILAH IX : LELUHUR LAN TEDHAK -.TURUNE
HIRANYAKASIPU. BATHARA BRAHMA.
B
BAT}IARA BRAHMA
I*smi
Widahi
JaEn sambrani
Datri
Dharmr
nrraf""]
wmarq yahsa tinara.
can, Dmwaflg; ,su
kn
Walikilya
Prajapati
Agli lsp
(Wsu wolu)
Kartikeya
(SAk8ndh.)
HIBANYAKASIPU
IYaskala
20

15. 6T. SUNDA LAN UPASUNDA.
Asura kinawasa Sang Sundc lan Upasunda iku putrane Asura-
raja Nikumba, wayahe Prahrada, buyute Prabu Hiranyakasipu,
tadhake Bathara Brahma tumn kaping n0n0m. Asura loro iku pa-
dha watak-wantune, padha iclham-idhamane, padha gdgayuhane,
padha lageyane, padha kas6n6ngane, mulane tansah rukun, mong-
kirr6-ong. samad-sinamadan. sakabehing pakarii ditindakake b6-
bar6ngan. Dalasan mangan, ngombe, s6ndng-sdn6ng, turu iya- kudu
b6bar6ngan. Antoping tekade : mati-urip, b6gja-cilaha, mujur-kojur
disandhang b6bar6ngan, mulane saya lawas uripe saya guldt-rak6t-
sup6k6t, saya guyub-rukur, saiy6g saeka kapti, b6basan ora tau
b6nggang sanYari.
Asura sunda lan Upasunda kapengin bangat bisa ngratoni Iti-.
bawana. Awit saka iku sakarone muntu tekad, nuli mangkat mrd;
tapa ana ing ardi windya. Patrape olehe mratapa ngadag karo
jinjit,
manganggo klikaning kayu, rambute kinlabang, awake diblonyo
ing 0ndhut, mripate tansah mand6ng manth6l6ng tanpa k6dhep'
Ora mangan, yen ora ana kleyang tiba dhewe ing tutuke; ora
ngombe, manawa ora ana bun kang tumetes ing lambene' Sajrone
mratapa mangkono iku karo ngirisi kulite awake dhewe, iris-irisane
dicamplungake ing g6ni sasaji kang tansah sumadhiya ana ing sa-
c6dhake. Manawa tangane pinuju ora kanggo ngirisi kulite dhewe,
dik6cucungake munggah (ngacung t6rus).
Sajrone- Asura Sunda lan Upasunda tarak brata inatiraga,
amarga saka banglt g6nturing kasutapane, ardi Windya sakuku-
Ua.re, wiwit saka sikile, lambunge (ereng-erenge) nganti t6tan ing-
puncake gunung iku katon kumukus kaya kobong-kobonga, ja-
iaran kaprabawan dening panasing salirane kang lagi ngg6ntur tapa.
Glnturing kasutapane Asura Sunda lan Upasunda mlsthi bae
agawe sumalanging para dewa, luwihJuwih Batha:a Indra. wama-
$,ama pambudidayane para dewa kanggo mbadharake tapane sang
sunda lan Upasunda, nanging tanpa guna, ora ana rekadayane para
dewa kang bisa ng6ndhakake tapa-bratane Asura loro iku. f6t6n-
canganing tekade sang sunda lan Upa,sunda, sanajan olehe mratapa
nganti sapira bae lawase, ora pisan.pisan n&ya mudhar tapa,43'
nawa durung antuk nugrahaning Jawata Agung'
27

16. Kocap dewaning adewa, Bathara Brahma kang tansah mamrih
kamulyaning para titah, ora kasamaran marang g6nturing kasu-
tapan lan g6gayuhane Sang Sunda lan Upasunda, mulane Sang
Bathara kapardng rawuh ing pratapane Asura loro iku.
,,Buyutingsun Sunda lan (Jpasunda ! GOnturing tapa-bratanira
agawe hardnaning panggalihingsun, mulane ingsun nOdya paing
nugraha marang sira. Mara sajarwaa, sira sahloron nyuwun nugraha
apa ?!". Mangkono ngdndikane Bathara Brahma.
Unjuke Sunda-Upazunda : ,,Pukulun, manawi wontdn kapa-
ring paduha ngrOsahahOn paring nugraha dhatng kawula, nugraha
paduha ingkang kawula buwun 4 warni, inggih punika : I-Kawula
hdhal.ih pinar€ngna sagAd nyumAr€pi ajinipun nandukak€n sawar-
ninipln sanjataning ayuda. II Kawula hdhalih hasinungana k0-
kiyatan ingkang tanpa timbang ing jagad. III Kawula h€kalih pina-
r€ngna sagd mancala wami awujud punapa kemawon ingkang
hawula kajingahAn. IV Kawula k7kalih sagOda Kalis ing p6jah".*1
Bathara Brahma : ,,E, buyutingsun saharone ! Panyuwunira
hang angha i nganti angka III ingsun parAngake, nanging panyu-
wunira kalis ing pah, ingsun ora bisa mituruti, Sira ihu lzal?bu ti-
tah. Kabeh titah mdsthi hdtaman ing pati".
,,Pukulun, p€pundhenipun para titah siadaya ! Manawi panyu-
wun kawulc kalis ing p6jah bot?n paduha paringah|n, mugi ka-
wula pinaringana kalanghungary supados manah kawula botAn
darbe raos ajrih dhat?ng iintdn kemawon. Kosok-wangsulipun,
sadaya isinipun jagad puniha mugi sami giris-miis dhatdng hawula
hAhafih". Mangkono banjuring ature Asura Sunda lan Upasunda.
Bathara Bratrma : ,,Iya, iya Sunda lan Upasunda ! Ingsun
p arAngahe pany u wunira mangkono iku".
Sawise ng6ndika mangkono, Bathara Brahrna banjur konriur
m6nyang Brahmaloka
Ing sapungkure Bathara Brahma, Asura Sunda lan Upasunda
turnuli tumurun saka ardi V/indya, mulih mSnyang prajane. Amar -
ga rumangsa wis antuk nugrahaning Jawata Agung. Asura Sunda
lan Upasunda banjur mangun suka bojana andrawinc karo para
+) Ugi pinar6ngna bot6n pasah ing sbt-ipun para brahmana.
22

17. wadyabalane nganJi pirang-pirang dina suwene. Ana ing madyaning
pasamuwan papan mangun suka, Asura loro iku ngathok rambute
kang gimbal jalaran'saka lawase olehe mratapa, banjur nganggo
makutha, jamang-sumping, k6kalung, ulur-ulur" g6lang lan k6lat-
bahu. Sab6n b6ngi r6mbulan diprentah madhangi prajane kanthi
purnamasidi. Para kadang-warga sarta wadyabalane tansah diuja
ing sakarOpe, mulane padha rumangsa mulya bang6t uripe. Swara
kang wola-wali kGprungu ana ing prajane Asura loro iku mang-
kene : ,,Mangana sawar6gmu, ingonana di kongsi cukup, turutana
sapanjaluke, s6n6ng-s6n6nga sing nganti katog, rabia, lakia, ngum-
bara hawa-napsu' ropyan-ropyana". Amarga ora k6ndhat tansah
suka-suka parisuka, rraktu sawarsa ingatase Asura Sunda lan
Upasunda, rumangsane lagi sadina.
Bar6ng olehe suka-suka parisuka bojana andrawina wis ka'
tog, tuwuh ancase Asun Sunda lan Upasunda kapengin mangreh
Tribawana. Kang n6dya dilurugi dhisik Kaindran. Awit saka iku,
Asura loro tunggal ramaj:bu iku banjur ng6rigake wadyabala sang-
k6p sag6gamaning ayuda. ng6n6r Suralaya n6dya ngrabasa Kain-
dran.
Kocap para derva, bar6rg miyarsa pawarta yen Asura Sunda lan
Upasunda ngirid wadyabala g6dhe kanthi ditindhihi dhewe mung-
gah m6nyang Kaindran, para dewa akeh kang ninggal kahyangane,
padha ngungsi m6nyang Brzhmaloka' amarga saka bang6ting giris-
mirise marang Asura iku sdrarone. Awit saka iku, Asura sunda-
upasunda sawadyabalane, sdhela bae wis bisa mbadhah Kaindran,
Saka Kaindran, Asura Sunda-Upasunda sawadyabalane ban'
jur m6nyang dhasaring bumi. nOdya mb6dhah nagarane pata Naga,
n6lukake para titah kang addlunung ing samodra sarta saMamane
bangsa Mleca.
Bar6ng Kaindran lan dhaaring bumi (Nagaloka) wis t6luk ka'
beh', Asura Sunda-Upasunda trwuh osike n6dya nyirnakake kabeh
brahmana, pandhita lan para hpa sajagad. Mulane mangkono, mi-
turut pan6mune, golongan wrrna telu iku (brahmana, pandhita
lan para tapa), sarana sdsaiine bisa ndnangi has€htene para dewa
kang bakal mbabayani ingatae para Asura. Awit saka iku, Asura
loro sasadulur iku banjur ng6:ipke wadyabala maneh, njajah do-
23

18. nya, saben padhepokan utawa pratapan ditdkani, brahmanane, pan-
dhitane utawa wonge kang lagi mratapa dipateni. Para Maharsi pa-
dha namakake SOT marang Sang Sunda-Upasunda, nanging ora
tumama, amarga Asura loro iku wis antuk nugraha kalis ing sot sa-
ka p6paringe Bathara Brahma. Sawise ngr6ti yen Sang Sunda-Upa-
sunda ora bisa k6taman ing SOf, para brahmana, pandhita lan para
tapa, sab6n sumurup wadyabalane Asura loro iku mdsthi tumuli ar
lumayu ngg6ndring sipat kuping, amarga saka bang6ting giris-mi-
rise, pOpindhane kaya ula sumurup putrane Dewi Winata. (Putrane
Dewi Winata, sing dikar6pake yaiku Garudha. Garudha iku kar6m
bang6t mangan ula, mulane ula-ula padha bang6t ing w6dine).
Kabeh padhepokan lan pratapan diobrak-abrik, sawarnaning
piranti s6saji diosak-asik. Para brahmanar para pandhita lan para
tapa padha w6di nindakake kuwajibane, mandar ngaton bae ora
wani, padha singidan ana ing papan-papan s6pi. Sawise sawatara
mangsa ora tau t6p6tfrut brahmana, pandhita utawa para tapa,
Asura Sunda-Upasunda banjur mancala warna gaiah, ngamuk
ndhungkari guwa-guwa pasingidane pan brahmana, para pandhita
lan paia tapa. Kala-mangsa malih waria macan utawa singa, ngo-
brak.abrik bG.bondhotan lan g6grumbulan, yen ing kono tin6mu
brahmana, pandhita utawa wong tapa kang ump6tan, banjur di-
€aglag utawa dimangsa pisan.
Kocap ing sawijining dina, mbdr6ri Bathara Brahma lagi p&
panggihan karo Bathara Mahadewa sapandherdt<e lUyang Agni,
Hyang Bayu, Hyang Surya lsp), ora antara suwe para dewa liya-
liyane, para R6si kaswargan, para ar)sara lan widadara padha ma-
rak Bathara Brahma, nyuwun sirnare Asura Sunda-Upasunda kang
wis sawatara lawase agawe r6tunin, Tribawana. Bathara Brahma
nuli nimbali Bathara Wiswakarmo, iewa kang ahli ing babagan ba-
r1€$rnan, ding6ndikani mangkene :,,E, Wiswaharma ! Sirc yosaa
wkiadari kang bisa agawe hayungyne sapx boe".
Bathara Wiswakarma rnatur t6ndika, banjur madal pa^silan,
nuli wiwit makarti. Ing sakawit ngurnpula-ke aden-adening Tri-
bawana, banjur pinuja awujud wrnudya, nuli diurugi sawamane
s6sotya manik nawa r6tna kang barjur padfa manjing ing sajroning
awake wanudya iku. Sawise manfiono, awak kang aivangun wa-
nudya 6ndah iku banjur diiseni ngu)a, sat6mah banjur urip, bisa
24

19. miraga kaya salumrane widadari.
Sarehning widadari iku dumadi saka aden-adening kaendahan
sarta s6sotya manik nawa r6tna, mulane pinaringan pGparab dening
Bathara Brahma Dewi Tilottama. (Tilottama = tila + uttama =
aden-aden pinunjul/luwih dening b6cik ? Pm. Tila ='vijen,l6nga).
t.
Dewi Tilottama nyungke^mi padane Bathara Brahnra, banjur
I6nggah a.rnarik6lu ana ing ngarsane Sang Bathara, rnuka pindha
konj6m ing bantala, nuli matur mangkene : ,,Pukulutt, p?pun-
dhening sagung dumados ! Kadospundi wigatosipun kawula tini-
tahale€n auujud wanita, saha pakaryan punapa ingkang hddah
kawula ayahi ?".
Bathara Brahma : ,,8, Tilottama ! Sira mdnyanga padunung-
dne Asura Sunda - Upasunda,'godhan/n Asura loro iku sarana.qu-
listyaning warnanira lan manising polatanira, apadene liringing
netranira sarta kincangtng ulisira. Sira miragaa kang bisa nggiwang-
ahe atine si Sunda lan Upasunda, supaya sakarone nandhang lara
gandrung, satdmah Asura loro ihu banjur pasulayan, amarga pa-
dhadene ngayunake marang sira".
Tilottama : ,,Kawula nuwun inggih, dhat€ng sandiha'! Dha-
wuh paduha badhe hawula estokahen, puhulun".
Sawise matur mangkono, Dewi Tilottama banjur ngad6g,
nuli lumaku ngubdngi para'Jawata lan para R6si kaswargan. Sa-
jrone Dewi Tilottama lumaku ngub6ngi para Jawata lan para Rdsi,
Bathara Mahadewa lan Bathara Indra bangdt olehe mamb6ngi
panggalihe, aja nganti nguningani Sang Dewi kang endahing warna-
ne lan wiragane bangdt anglam-lami. Nanging, sanajan ing laire
Bathara Mahader+a ora mriksani marang Dewi Tilottama, salagune
ing sajroning panggalihe (ing batin) Sang Bathara bang6t adr6ng ka-
pid6r6ng kumudu-kudu priksa marang Sang Dewi. Awit saka iku,
nalika lakune Dewi Tilottama t6kan ing sakiwane Bathara Maha-
dewa, tuwuh pasuryane Sang Bathara ing sisih kiwa; mangkono
uga nalika lakune Sang Dewi t6kan ing saburine lan sat6ng6ne,
tuwuh pasuryane Sang Bathara ing buri lan ing t6ng6n. Wiwit ing
w6ktu iku Bathara Mahadewa banjur kagungan posuryan papat.
Wondene Bathara Indra kang bang6t d6r6ng-adr6nging panggalih
kapengin bisa priksa c6tha suwarnane Sang Dewi lan sasolah-
25

20. bawane, nanging kapengine mangkono iku bang6t pinamb6ngan,
bhnjur tuwuh netrane s€wu ngibaki mustakane.
' -'
' P"tu dewa liyaJiyane lan para REsi padha k6dhep t6smak pa-
nyawange marang Dewi Tilottama. Wondene kang babar-pisan ora
keguh panggalihe, ora k6giwang marang Sang Dewi, mung Bathara
Brahma dhewe.
Sawise olehe ngub6ngi para Jawata lan REsi t6mu-g6lang, ban-
jur mak blas ! Dewi Tilottama oncat saka pasamuwane para Jalvata
lan para R6si, ngdnGr prajane Asura Sunda lan Upasunda.
Kacarita Sang Sunda - Upasunda wis paripurna olehe n6luk-
ake jagad. Barang-barang jarahan saka Kaindran, saka kadhatone
Naga lan saka nagarane para Ratu ing marcapada, kang awujud
peni'peni rajapeni guru-bakal guru-dadi, kehe nganti ngundhung-
undhung kaya gunung. Bar6ng kapengine ng6lun jagad wis kal6k-
sanar-r, Asura Sunda-Upasunda ing sab6n dinane tansah ngg6dhek-
ake kas6n6ngap, suka-suka parisuka bojana andrawina. Ngumbar
hawa'napsu, nguja k6kar6pan, ndurupi p6penginan. KOr6p l6lungan
lan ngolah"ngalih pasanggrahan, ng6ndi papan kang disBnEngi, di-
takani,
Ing sawijining dina, Asura Sunda-Upasunda mbEn6ri lagi
mangun suka bojana andrawina ana ing kadhatone, rinubung
para manggung-k6tanggung lan palara-lara kang padha t6t6m-
bangan lan j6jogedan binarung swaraning pradangga. Ing w6ktu
iktt Dewi Tilottama wola-wali kumlebat ana ing sac6dhaking
kadhatone Sang Sunda-Upasunda. M6sthi bae suwe-suwe Sang
Dewi kawruhan dening Sang Sunda-Upasunda.
Mak klepat ! Bar6ng srrrnurup Dewi Tilottama, Suncla lan
Upasunda oncat saka palungguhane, tunruli b6bar6ngan mlayoni
Sang Dervi. Sang Sunda ny6kdl tangane t6ng6n Sang I)ewi, dene
Upasuirda ny8k6l tangane kiwa.
"Adhihu Upasunda, sumurupa ! Wanudya ihi minangka
prameswarihu. Kowe hudu ngajeni marang bojone hadang
wr€dha". Mangkono kandhane Sunda.
Upasunda : ,,Lo, aja ngono, hahang ! Wanudya ihi'hanggo
ahu. Kowe wong tuwa hudu ngatah. Wis samtsthine wong tuwa
26

21. ngrabehake sadulure nom,,.
Sunda : ,,Ora ngono, dhi ! Sarehne ahu luwih tuwa, hudu
darbe prameswari luwih dhisih. Mulane culna tangane hiwa, aja
pijtr kocdkdtt bae. Nyokll tanganing bojone kadaig wr€dha iku
hal|bu murang krama".
Arnarga padhadene ngayunake Dewi Tilottama, ore ana kang
g6l6m ngalah, Asura sunda lan upasunda banj,r p6rang tandhing
rok banda-wala pati. wasanane, Asura loro sasadulur iku mati
sampyuh.
Jl6g, jl6g, jl6g ! Ing sapatine Asura Sunda lan Upasunda, Ba_
thara Brahma tumur.rn saha antariksa, didherekake para bathara-
bathari lan dewadewi, padha jum6ntng ana ing ngarsane Dewi
Tilottama.
Amarga lakune Dewi Tilottama bisa oleh gawe, Bathara
Brahma bangdt kar6han ing panggalih, pangandikane : ,,8, nini
Tilottama / sira wis darbe l|labuhan g6dhe marang para dewa,
mulane sira ingsun wdnangake adodunung ana ing hahyangane
para Adityu Kajaba iku, sira ingsun nugrahani : ora ana titah
hang kuwawa nyawang suwe marang .cahyanira hang sumunar
pindha pmbaning srdngenge ing wayah tOngange,,.
Sawise
ng6ndika mangkono, Bathara Brahma banjur musna.
-
wondene para bathara-bathari lan dewadewi iya banjur kondur
mOnyang Kaindran, Dewi Tilottama ndherek. (Kang sin6but; para
Aditya iku para putrane Dewi Aditi, cacahe 12. Mriksanana sil-
silah jilid I carita angka 18).
62. DASAMUKA.
Ratu Ngal6ngka aj6juluk : 1 Dasamuka, 2 Dasawadana, S
Dasanana, 4 Dasawaktra, b Dasasya, 6 Dasasirsa, ? Dasagriwa, g
wingsatibahu, 9 Rawana. T6g6se : No. 1 - No. b atutuk
Jpuruh..
No. 6 amustaka sapuluh. No. T ajangga sapuluh. No. g abahu
rong
puluh. No. 9 pamb6ngok, kang bang6t s6ru-sora/ngedab-edabi/
ngg6girisi pamb€ngoke, yaiku narika n6dya ngangkat
wukir Kerasa
astane kej6pet gunung, ialaran puncake wukir Kelasa
dit6n6take
27

22. sarana j6mpoling samparan kiwa dening
Bathara Sangkara'
Miturut caritq padhalangan, Dasamuka lan kadange
t6lu
Wisrawa
(Kumbakama, Sarpakanaka, Wibisana) putrane
Bagarvan
Prabu Sumali' bu-
t *g *iyo, saka Dewi Suhesi, utawa wayahe
y,rte eran., Puksara- (Mriksanana Silsilah VIII)'
Karo Sang iis-
i***.r", Dasamuka kapr6nah kadang seje ibu tunggal rama' Ibune (r
iang Wisrawina (Prabu Danaraja utawa Danapati Ratu
Lokapala)
asma Dewi Lokati, putrane putri Prabu
Lokawana Ratu Lokapala'
Dasamuka jum6n6ng Ratu Ngal6ngka
gumanti kaprabone
Warangkapraja (Pa-
ingkang eyang Prabu Sumali, kang minangka
tii, Ninayamantri, Perdanam6nteri) kaprdnah pamane dhewe' yaiku
yaiku Prihastha, kang minangka senapatining wadyabala
(Indonesia : penasihat)
Kumbakarno, kang mi.,angka Parampara
yaiku Wibfsana.
Prameswarine Prabu Dasamuka widadari asma
Dewi ?ari'
Karo garwa
pdputra kakung siji asma Indraiit utawa lvfegananda'
iiy*", Prabu Dasamuka ap6putra Trisirah' Trikaya' Dewantaha'
in*oiu*ut Lan Pratalamaryam' Ana ing padhaiangan Yogyakar-
ta, Prata}amaryam lumrahe sinebut Buhbis utawa Topengwaja.
maneka warna' na-
G6gamane Prabu Dasamuka m6sthi bae
yaiku 96-
.,girg-tlng f.arap kasGbut lan adhakan dipigunakake
: Candrahasa)' awujud kl6-
;;; kan"g aran Cc ndrasa (Jawa-kuna Pancasonc' 'pinangkane saka
ivang cifif<lc6ndhak). Ajiajine aran
Dasamuka ngdmasi ing
Subali. Dayane aji Pancasona' yen Prabu
sajaban p".tt i, bisa waluyajati' Amarga
darbe aji Pancasona' wa-
tak-wantune Sang Dasamuka kang dlasare pancen kaduk ala ora
amb6k-siya s6'
k6na kongkulan liyan, saya angkara-murka' saya
adigung - gu'
n6ng nganiyaya, saya rr^br6ngkunung kaoalurung
m6ndhr'rng. Watak-vrant' *"tgkono iku
bangdt agawe ora r6naning
kadar'ge wrGdha Sang
panggalihe Prabu lVisrawana Ratu Lokapala'
Dasamukasejeibutunggalrama.Awitsakaiku,ingsawijining
ndikakake
dina Prabu Wisrawana 'i"ut' wadya ateurr Gohmulaa'
nawala :
ngaturalie nawala marang Prabu Dasamuk-a' Surasaning
Prabu basamuka mbuwang watak ala lan
tindak
ngelingake supaya
pambGgan sabar-drana susi-
kang kurang prayoga' sarta ngg6gulang
la anor-raga, sahrls karo pamb0gane sudarma (R6si Wisrawa)'
samangsd ingaldrnbana"
,,Krodha lamun cin*da, monghog
28

23. Mangkono sipate manungsa kang ala watake, ora mulur nalare.
Prabu Dasaryruka kang watake wis k6banjur ora bisa luntur dening
pitutur, ora bisa m6ndha dening basa mardu-mardawa lan ora bisa
luluh dening pituduh, sawise maca nawala, bang€t nawung duka.
Narvala disuwek-suwek. Gohmulao, utusane Prabu Wisrawana, di-
) prajaya. Sapatine Gohmuka, Prabu Dasamuka miyarsa su',vara :
,,Heh Dasamuka, ldl|th€king bumi, gdlah-gdlahing iagad ! Ing t€m'
be aku bahal ma!6s morang kowe, mcnuwa ing nagaramu kene
k€t)kan duta awuiud wanaraseta". (+)
Ngrurrgu t6t6mbungan mangkono iku, sal)gsaya kaya diububi
lirodhane Dasamuka, mulane banjur dtrawuh marang Patih m6pak
wadyabala, nddya ngrabasa Lokapala. Sawise samekta sag6gaman-
ing ayuda, wadyabala Ngal6ngka tumuli budhal m6nyang Loka-
pala, ditindhihi dening Prabu Dasamuka dhewe.
Ora kacarita ramening p6range wadyabala Lokapala lumawan
wadyabala Ngal6ngka. Wasanane, amarga karoban lawan, wadya-
bala Lokapala kasoran. Prabu Wisrawana pinulung dening Jawata,
banjur asalta dewa ajdjuluk Bathara Kuwem. Kreta Puspaha ti'
tihane Prabu Wisrawana kang pinangkane saka pdparinge Bathara
Bfahma, kang bisa ngambah sawamaning panggonan miturut sakar-
sane sing nitihi, banjur kadarbe dening Dasamuka-
Sawise ngasorake 5rudane Prabu Wisrawana sawadyabalane,
Dasamuka banjur nitih kreta Puspaha ngdn6r wukir Lohapala. Sa'
praptane ing wukir Lokapala, Dasamuka k6t6mu karo Bagaftan
Yr6haspati sarta putrane puki asma Dewi Widawati. Sang Dewi
iku panjanmane Dewi Sri. Bar6ng wuninga suwarnane Dewi llui-
dawati, sanalika Dasamuka kandhuhan brangta. Sang Dewi di-
lamar, nanging mopo, ora karsa kagarwa Dasamuka. Amarga n6-
dya rinoda-paksa, Dewi Widawati tumuli manjing ing g6ni, sat6-
mah sirna. Wiwit ing w6ktu iku, Dasamuka nandhang gandrung-
gandrung kapirangu, ton-ton6n marang Dewi Widawati, tansah
ngulati putri panjanmane Dewi Sri.
Saka ing padhepokane Bagawan Wr6haspati, Dasamuka ban-
jur mdnyang padhepokane Bagawan Maruta. Marang Sang Baga-
rvan, Dasamuka nyuwun priksa, ana ing nagara ng6ndi bakal pan'
(+) lng lakon Anoman - obong, suksmane Gohmuka manjing Anoman'
tn'
29

24. janmane Dewi Widawati utawa Dewi Sri.
-Bagawan N{aruta mra-
telakake, yen Dewi Sri bakal manjanma maneh ana ing marcapada
kanthi asma :
1. Dewi Citraruafi, dadi putrane putri Prabu Citradarma Ratu
ing Magada.
2. Dewi Raghu (Dewi Sukosalya), dadi putrane putri prabu Ba_
G
naputra Ratu Ayodya.
3. Dewi Sinta, dadi putrane putri prabu Janaka Ratu ing Man_
tili.
4. Dewi Sumbadra, dadi putrane putri prabu Basudewa Ratu
ing Mandura.
Sawise antuk katrangan ana ing ng6ndi bakal panjanmane
Dewi Sri, Dasamuka tumuli madal pasilan, banjur oncat saka pa-
dhepokane Sang Bagawan kanthi nawung gandrung, ton-ton6n
marang putri kang sirna manjing ing g6ni (Dewi lVidawati).
Bardng wis l6t pirang-pirang warsa, ing sawijining dina Dasa-
muka miyarsa warta yen Prabu Banaputra Ratu Ayodya darbe
putra putri ap6parab Dewi Raghu utawa Dewi sukasalya pawarta
mangkono iku njalari Dasamuka kelingan marang pangandikane
Bagawan Maruta. Kanthi ngirid wadyabala sabr6gada, Dasamuka
budhal m6nyang praja Ayodya, n6dya nyatakake b0n6rJuputing
pawarta. Bar6ng wis priksa nyata Prabu Banaputra darbe putra pu-
tri kaya kang kas6but ing pawarta, Dasamuka tumuli prapta ing ka-
dhaton Ayodya, nglamar Sang Dewi. Ananging panglamare ora di-
tampa dening Prabu Banaputra, amarga Dewi Raghu wis windngku
deningBagawanRawatm6ja. Sanajan panampiking panglamare
kanthi aw6rvaton kang maton, ewadene Dasamuka m6ksa mun-
tab-krodha marang Prabu Banaputra. Ora mung Sang prabu bae
kang disedani dening Dasamuka, dalasan Bagawan hawatm6ja uga
diprajaya.
Bar8ng priksa ingkang rama lan kakunge tum6ka ing seda, De-
wi Ragiru (Sukasalya) tumuli lumayu m6nyang padhepokan Gras-
tino, nyuwun pan-gayoman marang Bagawan Dasarata.
Playune Dewi Raghu k6priksan dening Dasamuka, mulane
tumuli ditututi. Nanging bar6ng Dewi Raghu meh kEtututan, du-
madakan Dasamuka tiba kapidhara, amarga sinamb6r dening ka-
30

25. g6ndra Stmpati. (Kag6ndra = kaga (nranuk) + indra (ratu) =.ratu-
ning Manuk). Sawise eling purwa-duksina, f)asamuka tumuli napak
jumantara, ngoyak kag6ndra S6mpati, satGmah dadi pancakara.
Wasanane kagdndra S6mpati kasoran, kabeh wulune S6mpati dib6-
I dholi dening Dasamuka, satdmah kagdndra iku banjur ora bisa rra-
bur.
Playune Dewi Raghu bisa t6kan ing padhepokan Grastina
kanthi raharja, ditampa bdcik dening Bagawan Dasarata. Sang De-
wi didhawuhi nihOlik ana ing sajrone padhepokan.
LCt sakGdhep netra Dasamuka prapta irrg padhepokan Gras-
tina, kdttrnu Bagawan Dasarata. Marang Sang Bagawan, Dasamuka
minta supaya masrahake Dewi Raghu, n6dya diboyong m6nyang
Ngal6ngka. Bagawan Dasarata manjing padhepokan, mbujuk Dewi
Raghu karsaa kagarwa Dasamuka, nangirlg Sang Dewi puguhJu-
muh ora karsa. Sajrone Sang Bagawan mbujuk Dewi Raghu murih
karsa kaboyong m6nyang Ngal6ngka, dumadakan kapiyarsa sab-
daning Jawata ing akasa ; ,,E, Dosarata ! Mara piyarsahna dhawuh-
timbalane Hyang Jagadnata marang sira ! Sarehne Dewi Sukasalya
l|nggana ginarwa Dasamuka, pomd aja sira pdksa n1dya sira pasrah-
ahe marang dhewehe. Prayogane, Dewi Raghu iku wingkunOn
dhewe bae. Wruhanira ! Sira karo Dewi Raghu iku bakal dadi lan-
taraning panjanrnane Bathara Wisnu ing marcapada. Kanggo ngga-
we ldganing atine Das,muka, sira njupuha hdmbang lzang dumu-
nung ing gdlunge si Raghu, pujanAn sarana matAh mantra. Awit sa-
ka kapardngingsun, kimbang kang sira puja banjur dadi wanudya
kang endahing suwarnane padha karo Sukasalya (Raghu). Hla
wanudya pujan iku ulungna marang Dasamuha".
Sabdaning Jawata ing akasa diestokake dening Bagawan Dasa-
rata. Sang Bagawan enggal-enggal mundhut kdmbang saka uk6le
Dewi Sukasalya, nuli pinuja winat6k mantra. Mak j6ngg6i6g ! k6m-
bang malih wErna dadi wanudya, rupane kdmbar karo Dewi Su-
kasalya.
Sawise nampa Dewi Sukasalya pujan kang kinira Sukasalya
sajati, Dasamuka bangGt suka amarwata suta. Minangka tandhaning
panarima marang Bagawan Dasarata, Dasamuka masrahake nagara
Ayodya marmg Sang Bagawan, banjur madal pasilan.
31

26. Dadi, Sang Dasarata olehe darbe nagara Ayodya lan banjur
bisa jum6n6ng Ratu, amarga saka pawewehe Dasamuka.
Dewi Sukasalya pujan dipondhong dening Dasamuka diung-
gahake ing kr6ta Puspaka, diboyong m6nyang Ngal6ngka. Saprap-
tane ing kadhaton Ngal6ngka, Sang Dewi tumuli dipondhong diga-
wa manjing ing paprdman, n6dya sinanggama. Nanging lagi bae di- a
udhunake ing jin6m-rum, dumadakan Sang Dewi banjur ng6masi.
Sedane Sang Dewi njalari kagoling panggalihe Dasamuka. K6cu-
wan, ora kalOksanan olehe n6dya p6pasihan karo wanudya panjan-
mane Dewi Sri. Dasamuka ngira, manawa sedane Sang Dewi iku
amarga saka panggawening dewa. Awit saka iku, tibaning pamu-
ring-muringe Dasamuka banjur marang Dewa.
Sawise nguman-uman para dewa, Dasamuka tumuli mGpak
wadyabala samGkta sakapurantining ayuda, n6dya ngrabasa Indra-
loka.
,,Heh wadyabalaningsun habeh ! Wruhanira, deusa agawe cu-
ua panggalihingsun ! Dewa njalari kagoling panggalihingsun ! Ing-
sun wis kaldhsanan bisa mboyong wanudya panjanmane Dewi Sri,
nanging durung nganti kal|hsanan ingsun ajak plposihan, duma-
dahan wanudya ileu palastra dening panggawene dewa. Dewa ba-
nget haniyaya marang ingsun. Awit saka iku, dewa nddya ingsun
pidana, Kaindran n1dya ingsun gawe karang-abang. Ingsun n)dya
ngulati Dewi Sri. Manawa ingsun ora bisa k6$mu Dewi Sri ana
ing Indrabau)ana, bisqa antuk ganti widadari hang sulistyaning
warnane padha karo Sang Dewi hang wis ngOmasi".
,,Heh wadyabalaningsun kabeh ! Ora prClu ingsun tari saka
siji, somtngho sapa sing rumangsa w€di mati, utawa rumangsa
giris-miris lumawcn dewa, aja milu nglurug m|nyang Suraiaya,
btcik karia bde sna ing Ngal|ngha, ngenak-enaka, iurua. Ingsun
n€dya ngawaki yuda lumuutan Bathar,) Indra. Manetua ingsun
nganti asor ing yuda, oin n)dya konrur ntd-nyang praja NgatOng-
ka, suka-rila l?bur-tumpur ana ing Suralaya".
Ngrungu ng6ndikane gustine Inangkono iku, para wadyabala
Ngal6ngka padha surak mawurahan, kabeh padtra katon g6mbira.
Mung Patih Prahastha kang kawistara nawung s'rngkawa, pangan-
dikane marang para yadyabala : ,,E, wadyabala kabeh ! Wis sa-
32

27. mlsthine; wong ngawula hudu mals sihing gusti, manawa prtlt'
ya nganti tumAkane lara-pati. Nanging mtnglzo dhisilt, ts. Aia pa'
dha h)susu agrusa-grusu surah-surah agiyah-giyak ngajap bisane
tumuli campult haro mungsuh. Sumurupa, salugune gttstimu ilztt
sam€nglto lagi ncwung sunghatua dening tyas ntangarang l?dtt'
o d.huhart rimang marang p,tnjunnruning Dewi Sri. Sira habeh lzudtL
eling, aja ntilu kalulun nganti lali atinggol nalctr".'
Ngrungu ng6ndikanc Patih Prahastha maugkono iku, lrara
rvadyabala paclha mak c61t klak6p, m6n6ng padha sat,irlika, ka5'a
orong-orong k6pidak, batt-iur padha h-rrlgguh ng6nteni dhawuh'
Bar6ng para wadyabala wis padha m6n6ng tanpa sabawa, Patih
Prahastha banjur matttr ntarang Dasamuka : ,,Dhuh anak Prabu,
ingkang tuhu sura-sakti mandraguna ! Manawi kapardngipun anak
Prabu anggenipun nddya ngrabasa Indraloka namung ialaran sinu-
rltng panggalih gandrung dhat€ng widadari, pun paman kamipurun
mamb|ngi, amargi saking sangdting pangemanipun pun paman dha-
tOng anah Prabu. Pun paman sOndika dinuta, sagah minggah dha'
ting Suralaya sowan Bathara Indra, nyuwun widadari ingkang di-
p un-karsakak|n onak Prab u".
Dass.muka : .,Paman Prahsstha ! Kuta iarwani paman, wiga-
tosipun anggen kula k€dah nindhihi piyambale wadyabala Nga-
l|ngha nglurug dhat|ng Suralaya. Kajawt badhe ngulati widadari
Dewi Sri ingkang nate manjanma dados Dewi Widawati, hula pr?lu
badhe nandha lzadibyan lan kaprawiran kula, hadospundi hanya'
taning nugrahanipun Bathara Brahma dhatAng kula. Kawuningana
paman'! Nalika anggen kula mratapa wontOn lng Gohkarrp lamini-
pun ndungkap 50 warsd, k*awuhan Bathara Brahma, paring nu-
graha bilih para manungsa, raslksa, yahsa, gandharwa, naga, dalas-
an ngantos dumuginipun para dewa pisan, botAn wont?n ingkang
kuwawa lumawan yuda hula. Milanipun paman sampun ngantos
nawung sungkaua, sampun ngantos nguwatosah;n badhe k€lin-
dhihing yuda kula luntawan dewa".
Patih Prahastha : ,,Adhuh anak Prabu, anah Prabu ! Manawi
kapar|ngipun anak Prabu badhe nyobi kadibyan lan kaprawiran,
boftn prlu sarana lumawan dewa, jbr ing marcapada samp.un ka-
thah titah ingkang saklangkung sura-sakti mandraguna. Punapa
anak Prabu sampun kAbpyan, nalika nyobi kadibyan tandhing gu'
33

28. na-kasantikan lumawan pun subali, Luonara abolung pehing tur ba-
danipun kuru-aking,.:.supranclosipun anak probu iur.,oos-sahlang_
leung ny€ngka tanclhing. samangke anah prabu nodya rumawan
para dewa. Yen ta analz prabu ngdnd6rak6n crarbe
sanjata dahana,
punapa satimbang kariyan ingteang mijil saking sariranipun
4ahana
Bathara Brama manawi ngr|rasi krodha, inghang ttrublpun ngantos
ng|ooht bawana ? ! urubing sanjatanipun qnak prabu p6pind,hani- ct
pun namung kadosdene up6t, bot6h ny€kapi hongge mbakar
trasi.
Manawi anak habu ngddir-€dirak|n kagungan sanjata ingkang yen
pinusus sag)d ng€dalah|n lesus, puropi ,olAa ,yi*:eniEayu_bajra
sindhung'riwut ingkang mijit saking sariranipun-Bathara Bayu rna-
nawi pinuju krodha ? ! yen ta anak prabi ngndrateon sig6a
ti-
wikrama amustaka sad.asa abahu karihdasa, ittnika sanes amput-
amputipun manawi hatandhing kaliyan Bathara wisnu manawi
ngl?r€si tiwikrama, ingkang isongtiun ngantos sewu prabata.
Awit saking punika, manawi kaparAng ndhahar atur pimrayogi
kula, sampun ngantos anak prabi sumdngka pangaiak iialo
ming_
gah dhatdng Suralaya n€dya lumawan poio ae*o;.
patih prahastha mangkono
- Midhang6t ature
mukane Dasamuka. saupama ora ngeringi
iku, rir tin6pak
pr6nah pamane dhewe. prahastha len patihe'itu rs*r ta-
-Artfii ;. ;;;;ig pi""pr,r,
ing limpung. Amarga saka bang6ting dukane, *ungrriln" D"r"_
muka marang patih prahastha nganti tinggal,f"_ritu ,
Prahastha, minggata.saka-NgalOn[ko, pr*on ,,po*o,
! Lan aja hAtunggung_
an paman, marika tinggal ngilonana mungsuh, dadii
kdtiprake Ba-
thara Indra, ml?bua dadi wadyabarane dewa. Ingsun'ora
kasa-
maran, habeh ature paman marang ingsun, salugaie
dadi tandha_
yakti ven poman iku wong jiritr ingah-Insih w,tdie,ttih,-i'rirnn
t o-
beh gundme paman-m.ung tansah iggunggurg kadibyaning
mung_
suh, tanpa ngelingi haluwihaning ,oiorg. Ingsun *oigro
riundura
dening ature paman, amarga ingsun ,i*orlgro t,i;:;;;-;;rsorahe
para.dewa. Kajaba manawa ana hliyarrg ora
humambing, wa-
tu itdm ora kum)l€m, lagi bisa ingsun i*oron lumawan
d.ewa,,.
. Sawise ng6ndika mangkono marang patih prahastha,
Dasamu_
ka tumuli ndhawuhi para g6g6dhugini ras6t ra,
dhalake wadyabala. patih prahasthatirm"aku ing wuri; "Jif."f^[" .U"_
,"'rr",ii nu*rne
sungkawa.
Ora kocap sajrone ana ing dalan, gancanging carita
lakune
wadyabala Ngal6ngka wis t6kan ing lawangirrg
Sr.Ituyu, yaiku Ia_
wang Selamatangk6p kang jinaga
Cingkarabala lan gaahupata. Ba-
34

29. r6ng ndulu barisan wadyabala ras6ksa kang kehe kagila-gila, Cing-
karabala lan Balahupata bangOt giris'mirise, mulane enggal-enggal
nutup lawang Selamatangk6p, tumuli lumayu ngaturi wuninga
marang Bathara Indra. Sawise midhang6t palapurane Cingkarabala
Ian Balahupata, Bathara Indra banjur dhawuh m6pak wadyabala
I Dorandara pacak-baris ana ing R6patk6panasan, sam6kta saka-
pr-rrantining ayuda. (+)
Barisan wadyabala ras€ksa sa}'.a Ngal6ngka, sawise mbukak
lawang Selamatirngk6p kanthi roda paripaksa, t6rus manjing ing.
Suralaya, lan ora antara suwe t6kan ing R6patk6panasan. Cam-
puhe wadyabala Dorandara lumawan wadyabala ras6ksa ana ing
R6patk6panasan luwih dening rame, nanging suwe-suwe wadya-
bala Dorandara k6s6s6r p6range, mulane banjur ngunduri mung-
suhe.
Bartng priksa wadyabala Dorandara ngunduri mungsuhe,
Bathara Indra tumuli mangsah yuda. Dasamuka, bar6'ng wuninga
ratuning dewa nyalirani p6rang, uga banjur enggal-enggal manjing
ing rananggana. Nganti suwe Dasamuka alancaran warastra luma-
wan Bathara Indra. Nganti wola-wali Dasamuka palastra, tigas
pancing janggane k6taman j6mparinge Bathara Indra. Nanging sa-
b6n palastra, Raksasendra Ngalangka iku masthi tumuli waluyajati
(urip maneh), amarga saka dayaning aji Pancasona-
Kumbakarna kang tansah maspadakake marang kang lagi tan-
dhing ayuda, bang6t nguwatirake marang kadange wrddha kang
wola-wali kEtaman wara.stra. Kang dikuwatirake, manawa Dasa-
muka nganti k6ntekan t6naga, ora wurung m6sthi bakal asor ing
yuda. Mulane Kumbakarna tansah ngulatake ulahe Bathara Indra.
Nalika n6dya ngl6pasake warastra maneh tumuju marang Dasa-
muka, Bathara Indra sinawat gada dening Kumbakarna, k6na ja-
jane, sanalika ambruk kaPidhara.
Irlak jl6g ! Tanpa kawruhan sangkane, Bathara Narada rawuh
ing R6patk6panasan, jum6n6ng ana ing ngarsane Dasamuka, ban-
(+) Dorandara araning wadyabala dewa
35

30. .yur ng6ndika :..,1'utLutiirl'srin ngger, Daserrtul:o ltang prant,oto pt-
nun.iul ing 7i'ibqu:gtru ! L(t.cttct n.gger, lereno. q.ia sira t€rtts-t€nrsal:a
anggottira goue- r<?l.ttttinl.i Irtclrqbou'ane. ll'ruhanirct nggcr. [)osa-
ntuka, apaclene siro lit,olutgt'at Kumbaltctrt?a ! I)eu_'i ll'idawati. it,rr
Deu,i Sri, ora ona rrrg Srnn/o'a. sontdngl:o i.*i/r ano ing ntarcopoclu.
manjarutto dadi I)erai citra'rvati, lttttri .llogacla putrone prabtt ci-
trodarrna. Sailti, Satry ,Dcrlj rlrs ginantq rlening prabtr ;lrittttorci-
jaya Ratu ing .llohespati. llirwngha l0lirune Deu,i W'icl.eu,ati, salto G
kapar€nge Sang llt'ong Jagaclnota, sir-a pinaringan triman wicla-
dari kang lutt,ih clening a ,Lt mOrak-ati, aslsilih Deu'i Tari. Arinira
Kumbalearna uga pinaringan jodho Widadari apdparab Dewi K.is-
wani, I4zibrsana ditrimani Derui Tfiwati',.
,,Putuningsun ngger l)asamuka, Kumbaharna lan V,ibisana.
wruhanira ! Deui Tari, Kixuani lan Triwati ihu t|tunggule para
widadari, mulane tampanana kanthi s1n)nging ati. II'js ngger,ttt-
muli padha muliha m&tyang Ngal|ngka, ajo hdsuwen ana ing Inclra-
bawana".
Sawise ng6ndika mangkono, Bathara Narada banjur musna.
Wondene Dasamuka banjur ngabani ,,rnundur" marang wadya-
balane, tumurun m6nyang marcapada. Amiuga antuk triman wi-
dadari ayu 'linuwih, tumurune Dasamuka, Ktrmbakarna lan 'tlti-
sana saka Indrabawana kanthi suka-r6naning panegalih.
lViwit nggarwa widadari Dewi Tari, Dasamuka sajak j6nak ana
ing dhatulaya. Awan-b6ngi prasasat ora tau pisalr karo Sang Deu,i,
b6basan ora tau b6nggang sauyari, nutug olehe karon-sih apulang
r6smi.
Nanging, lah wong Dasamuka, sanajan rvis m6ngku rvidaclari
kang bang6t sulistya ing warna, mdksa Curr.ir.tg narima. pancen, ti-
tah kang awatak ala angkara-murka, sanrangsa kat6kan kang sin6-
dya, kat6kaning s6dyane iku mandar banjur saya nggddhekake
angkara-murkane, saya muwuhi adigung-gum6ndhurrge. Drlrunq
nganti gantalan taun saka antuke triman wicladari r)ervi rari, Da-
samuka wis tuwuh maneh elinge marang Dev,,i I.vidawati kang sirna
manjing ing gdni, wis kurnat gandrungc marang putri panjanrnane
Dewi Sri.
36

31. 63.. KANTHI PAN{BTYANTUNE IITARICA, DASAI,TUKA
NDHUSTHA DEWI SINTA.
I Ing sawijining dina, Dasamuka miyarsa saka palal"rurane Sar-
pakanaka, kang mratelakake yen Rama lan garwane asrna Sinta,
sarta liadange tanina asma Laksmana, padha adlr0<lhepok ana ing
alas Dhandhaka. Nalika miChang6t asma ,,Sinta", gagasane Dasa-
muka kaya dielingake marang ng6ndikane Bagawan N{aruta.
,.Sintu panjanmane Dewi Sri /" Nlangkono pangudasmarane
Dasamuka. ,,We hla, lzapasang yoga ! Ya saiki iki halahoningsun
bskal mondhong putri panjanmane Dewi Sri".
Sawise ngudasmara mangkono, I)asamuka banjur mijil saka
dhatulaya, tumuli napak jumantara, abure mangalor. Sawise ngli-
wati samo-dra, Dasamuka niyup ing madyaning alas, n6dya ngu-
paya ditya lIarica. Bar6ng wis k6t6mu Marica, Dasamuka pratela
yen n6dya m6nyang alas Dhandhaka ndhustha Dewi Sinta, Marica
didhawuhi mbiyantu.
Ditya Marica bang6t mamb6ngi marang sddyane Dasamuka,
mangkene ature : ,,Adhuh gusti, gusti ! Sampun ngantos paduka
ngalap garwanipun Song Raghuttama. Kawuningana, gusti ! Sang
Raghuttama ingkang ugi ap€parab Raghawa, Raghuputra, Ramq
Ramawijaya, Ramacandra, Rantadewa, Ramabhadra, Dasarati,
Dasarataputra, Dasaratatmaja, punilza sampun kasusra ing Triba-
wana satriya sura-sakti mandraguna. Kadibyan, kanuragan lan
kaprawiranipun Sang Raghuputra tanpa timbang ing jagad. Inggih
Sang Raghuttama ingkang sagdd ngasorak€n Sang Parasurarna,
Maharsi ingkang sompun leondhang haonang-onang sag€d mbras-
tha satriya sajagad ngantos tump€s-tapis. Song Tathaka ingkang
asalira ag|hg inggil gothot-santosa, ugi tiwas dening Sang Ragha-
wa. Kawula piyambah sampun ngalami sangsaro kabuncang
j|mparing angin inghang tin|pasah|n dening Sang Rantabhadra.
Pmnyata Sang Ramabhadra pantis sintbut dhanurdhara ingkang
saklanghung uasls-fifrs panjdmparingipun. (Dhanurdhara : satriya
ohti njdmparing). DityaKaru lan Dusana sarta Trisirah,sami p)jah
linepasan panah dening Sang Rama. Nalika Prabu Janaka ,Rofu
Mantili ng€d|gakAn sayimbara, namung Sang Raghawa ingkang
37

32. sagAd mAnthang langhap pltsaka ngantosputung dados kalih, sa-
t€mah pnjinAnganipun sagAd:mboyong Dewi Sinfa. O, gusti'
pranyata Sang Raghuttama puniha satriya tanpa tandhing ing sa'
indnging bawana. Awit saking punika gusti, mumpung dereng
kAhjdng, sampun ngantos paduka hapengin ngalap garuanipun
Sang Ramabhadra, mindhak dados dhadhahaning l?bur-tumpuri-
pun praja Ngalngka". Cr
Sajrone midhang6take ature Marica, Dasamuka tansah g€t6m-
g6t6m, k&ot-k6rot waja lan ng6p6l-ng6p6l asta, netrane manth&
l6ng mand6ng marang Marica.
,,Heh Marica bangsat-kAparat kumprung-kumpra nistha-can-
dhala, minggata /" Mangkono panggr6take Dasamuka kanthi sr,Yara
s8r6ng-sora. ,,Kabeh pangaldmbananira marang si Rama, babar-pi-
san ora mopan. Raghuttama bisa ngasorake Porasurama, ingsun
ora gun'tun, hla wong Parasurama wis kaduk fuwa, mangka Raghq'
wa lagi ndanOng tumaruna. Tathaka iku kahanane bang|t ringhih
ingah-ingih tanpa daya, tur tanpa rowang pisan, m1sthi bae si Ra-
ma bisa ngasorake yudane. Dene sira, anggonira nganti Lzabuncang
j)mparinge si Ranta, amarga saka giris'mirisim kumttdu'kudu eng'
gal lumayu ngucira ing yuda. Langkap pusalea Mantili kang kinarya
sayimbara, amarga saka bang|ting kunane, wis Ampuh gapuk di-
pangan ing bubuk, mulane si Raghawa bisa huwawa mAnthang kan'
thi gampang. Si Kara - Dusana lan Trisirah olehe nganti tum?ha ing
pati, amarga ora gl6m lumawan kanthi ng|tog hadibyan. Saupama
ras)ksa talu ihu gdl6m lumawan si Raghawa kanthi ng|tog t)naga,
S i n f a mdsthi wis dadi randha".
,,Heh Marica ! Anggonira nggunggung knluwihane si Raghawa
nganii sundhul akasa, lan babar-pisan tanpa ngelingi hadib)'aning-
sin. iku dudi tandha-yDntt manawa sira n€dya mbalela ing gusti,
ndya malih tingal mbiyantu marang satru, labuh marang mung-
suh. Heh Nlarica, cti prayitna !! DulunAn, apa hang katott ana ing
astaningsun ? ! SiCa mati dening ingsun sira !!-
Bar6ng ndulu gustine ngunrrs candrasa katon kumilat an-a ing
asta, Marici enggal-enggal ngrungk6bi padane karo matur-ngr0rGpa
nyuwun urip.
38

33. Ana ing t6mbang g6dhe Salyarini (?/ dukane Dasamuka lan
panyuwune pangapura Marica dipratelakake mangkene :
ROp amalik tingal, kas|ktene wong hopuii gunaningsun ta;,
leowicam.
Pratandhamu c AmAr, mclih gttsti emrih pangaubananlng
o
ntungsuh marlngsun.
Wusnya ngut'nen-un"wn, gya rnrik candrasa liarica clulun?n
patinireleu.
Illarica g)ta ngrangkul, paCa angrdripc mutur nyuwur. urip
ngtungh6bi suku.
,,Dhuh gusti, pipundhen kawula ! Sampun ngantos hlintu
tampi, gusti, hawula boftn nddya duraha dhating paduha. Ka-
wuningana, kawula abdi paduka inglzang saklangkung s|tya. Ang-
gen kawula kamipurun matur cumanthaka kala wau punika,
amargi ngengAti wajibing abdi kdah ngaturi pamrayogi dhat6'ng
gusti, supados gusti tansah ngalanti rahayu-basulei. Manawi gusti
bot€n noyogyani, sampun tAmtu hawula wajib ndhe-reh ing sa-
learsa paduka. Sadaya ingkang paduka galih prayogi, hawula s)n-
dilza nglampahi".
,,Gttsti, supados karsa padulza ndhustha Dewi Sinta sagdd
lzal6hsanan tanpa sambekala, kawula badhe mancala warni l<rd,artg
k6ncana, glibad-glibdd wont€n ing sac€lahipun Sang Dewi. Manawi
Dewi Sinta sumOr€p kawula ingkang sampun awuiud kidang kin-
cana, t1mtu lajdng mothah dhating Raghawa, nyutlun dipun-c6-
p)ngah|n hidang kncana. Raghawa timtunipun lajdng tumandang
ngoyak-oyak kawula, ngangkah sagddipun nyiping, hanthi dipun-
biyantu Laksmana. Dados, Dewi Sinta laj€ng kontun anggana.
Sal|b|tipun Raghawa-Laksmana ngoyak-oyah kawula, punapa
ingkang badhe paduka tindakakAn tumanduk dhat€ng Sang Dewi,
k aw ula suman ggak ak|n".
N,Iidhang6t ature l{arica mangkono iku, larut-mirut dukane
Dasamuka, sanalika pasuryane katon birigar, pangandikane : ,,Iya
ifarica, iya ! Ingsun bangdt nayogyani marang iguh-pratikdlira
manghono iku".
Sawise ng6ndika mangkono, Dasamuka tumuli mbanjurake
tindake m6nyang alas Dhandhaka, didherekake dening ditya Ma-
39

34. rica. Sapraptane ing alas Dhandhaka. Ilarica banjur martcala u'ar-
lta kidang k6.ncana, klintar-klint6r ana ing sac6dhakine paclhepok-
ane Sang Raghuputra; clene Dasamuka singidan ana ir.lg g6grtrm-
bulan, ora adoh saka lrarlhepokan. (lriksanana carita anqka E0).
64. DASAIIUKA iIITURUT LAYANG L-'IT-I],KAD,. e.
Amarga kapengin kagungan rvayah liarrg kaluu'ihane sajajar
karo Sang Wisrawana, Sang Strmali nrimakake putrane putri kang
apdparab Kaikasi mzuang Bagan'arr ll'israu'a. Sat-ise clhar.rir karo
Sang muniwara sawatara lau,ase,, Dervi Karkasi ap6pr.rtra ras6ksa
kang wujude bang6t m0rOdeni. Pakulitar-re bilu, netratre abang,
siyunge landh6p, amustaka 10, abahu 20, sinung asma kang sa-
laras kalo kahanane yaiku Dasarnuka, uga sir-r6br.rt Dasasirsa, Da-
sanana, Dasawadana, Dasasya, f)asag,riwa.
Miyose Dasamuka saka guwagarba, ing jagad ana ngalamat
ala warna-warna. kayata : udan g6tih, cahyane Sang Hyang Aditya
katon sur6m-kuc6m, ing akasa akeh ndaru pating clorot tiba ing
bantala, pirang-pirang bhuta - pisaca ngaton paclha mb6ksa. (Bhu-
ta lan pisaca = jinise rasdksa putrane Maharsi Kasyapa kang miyos
saka Dewi Mr6gi).
Ltt sawatara lawase, Dewi Kaikasi p6putra priya maneh, wu-
jude luwih ngg6girisi, g6dhedhuwure ora ana kang madhani, u,u-
juding kupinge kaya humbho (ktiwali, k6ndhi, k6ndhil), mulane
sinung aran Kumbhakarna. Ora antara lawas Sang Deu,i ap6putra
ras6ksi karrg rupane m6m6deni, sinung aran Surponckha. (Surpa =
sudrrk, l6landh6p, taji. Nakha = kuku). Sarvise ap6putra t6lu, l6t
sawatara lawase, Sang Kaikasi apAputra prriya bagr"rs ing rupa apan)-
bdgan blahmana, s6ngs6nr mararrg dharma lan laku utama, sinur-rg
asnra Wibhisana.
Para putrane Dewi I(alkasi iku t','atak-',,r'antune siji-sijine
mangkene : Dasamuka bang6t angkara-murka, ora k6na kongkulan
liyan. Kumbhakarna g6l6m rr)3rrgS3 manulrgsa, kala-kala ny,6k6l
pandhita, dimangsa. Mung Wibhisana kang adoh ing panggarve du-
du, s6n6ng laku utama, sBngsdm ulah sastra, gumr6gut nggilut ka-
wruh, m6mp6ng ngudi w6warah suci.
40

35. Dasamuka sakadange padha wlagang_wlagang enggal
g6dhe.
Sang llzrsrawana, kadange Dasamuka seje ibu trngguirr*a,
pra_
tignya, ora n6dya ngaku saclulur mara,g Dasamuka sakadange,
manawa padha ngdmohi tapa_brata. Awit saka il<u, Dasantuka,
Kumbhakarna lan 'ibhisana pracrha mrata,a a,a ir-rg
clortqrno
c (()o'hlearna). sajrone mratapa, urilre i(urr.rbhaka,ra,.,-,*,rg
sarana
ba.yu, n6cdp sariui.g [run, lawas<. sapuluh ewrr tarr'. .il>hisana
tansair manungku puja rr,at6k japa-mar,tra. 'ondene
l)asamulia
niroham, tanpa rnGmangan, lawase sapuluh ewu warsa.
Sab6n se-
wu warsa, mustakane dipolhol siji, lin6bokake ing g6ni s6saji.
Bar6ng wis sapuluh ewu warsa, n"iiku n6dya
kang kasapuluh, dumadakan k6rawuhan Bathara Brahma
-ornit lrrrrrturr"
didhe-
rekake para dewa.
,,Buyutingsun, pahlawan Dasagriwa ! Bang€t suha-r*naning_
sun ndulu gonturing tapa-bratanira. sira tngsui p.raiirii darbe
panyuwun marang ingsun, bakal ingsun ldksanani. Lerena
ang_
gonira nyiksa marang sariranira". Mangkono ng6ndikane
Bathara
Brahma.
Dasamuka : ,,puhulun, manawi wontAn haparng paduka
^
16dla paring nugrahg dhat€ng kawula, nugraha paduka ingkang
hawula suwun mahaton : sampun ngantos iawura-dumugi parastra
dening naga, garudha, ditya, d,anawa, rasihsa, ganilhorio,'
dpsara,
widadara punapadene dewa. Sadaya mahluk g6ing, langkuig_lang_
hung para manungsa, henginga kawula kuwaosi hanthi-gampit, p"a_
p indhanipun kados rumput garing,,.
Bathara Brahma : ,,O, mangkono idham-idhamanira ! Aja
s-umilang atinira, kabeh kang siia karsakake ingsun paringake.
Lan isih ingsun wuwuhi nugrahaningsun marang sira, yaiku
kabeh
mustakanira kang uris sira pothol lan sira tibahake ing
Qeni sdsaji,
padha bali sira darbeni maneh kadi wingi_nguni, sarta sira ingsun
nugrahani brsa mancala warna mituruT ing salear|pira. Hrq bu-
yutingsun Sang Wibhisana, sira uga ingsun parAngake darbe pa_
nyuwun marang ingsun".
. -tr'ibhisana : ,,puhulun, mana.wi wontin sih-wilasa paduha
dhaftng kawula, wont)na kapardng paduka karsa paring iugraha
dhat|ng hawula, supados hawura tansah kasinungan iatah rila-
47

36. l6gawa, manah kawula sagdcla osipat j|ntbor lir santodra' mornot'
nrOngtru lir pratala, si-ngs|m dhatAng pandant|t ntulya"'
Bathara Brahma : ',lya, iya t''ibhisana' i-va' Panyuruunira
mongltono il?Lt ingsun par|ngake. Kajaba sakq iltu' sira ingsun
nttgrahani bttdi sontosa sAngsAm uhh hasucian, aparnbZgan kaya
d e w at a, o ra k asin u ng an u' o ta lz - tu a n t u raslh sa
"'
sau'ise paring nugraha marang Dasamuka lan 'ibhisana,
Batlrara Htamaha (Brahma) banjur n6dya paring nugraha marang
Kumbhakama. Nanging durung nganti Bathara Brahma ng6ndika'
panlu-
clumadakap k6saru ature para dewa mangkene : ,,Puhulun,
ruunipun para dewa, mugi paduka sompun ngantos paring nugraha
dhatng ptm Kumbhakarna- Paduka tAmtu bot|n kAkilapan bilih
pun Kuntbhaharna punilta adqntOl r€tuning jagat-traya' Piyantbak'
ipun botln namung nidha tOtOclhan lintrah' nanging ugi kar|m
mangsa manttngsa, braltmana, rlsi, wicladara, widadari' dalasan
para dewa pisan. Para widaclari inghang sami alilangtn ing taman
Nandana, satnpun wontAn pitu ingkang dipun-mangsa Kwnbha'
karna. ll,adyabalanipun Bathara Indra ingkang dipun-untal dening
Kumbhattarna wontbn sadasa. Kathahipun manungsa' pandhita
saha para tapa inghang dipun-mangsa Kumbhaharna sompun
bo-
ftn kenging dipun-etang- llilanipun mungguh sangAt manawi
paduka kapar)ng ndhawahi SOT dhat^ng pun Kumbhakarna,
sttpados jagad punika tata-tAnffim' kalis saking pangganggu-da'
m)lipun Kumbhakarna".
Sarampunging ature para dewa, mak jldg ! Tanpa kawruhan
sangkane, Bathari Sarasruati ujug-ujug marak ing ngarsane Bathara
Brahma, banjur matur mangkene : ,,Pukulun, hawula pun Saraiwa-
ti, marah ing ngarsa paduha. Illar,qt i wontDn harsa paduka bcdhe
dhawutt dhatAng kawula, liswula s1ndiha ngestohak|n"'
Batlrara Brahma : ,'soraswati, sira maniinga ing tutuhe Kum- ;
ithakarna, dumununga ane ing pucuking ilate, supayb' ature rasOksa
ihu marang ingsuh ora padha karo'kang dikarCpake- Iqcnawa bisa
haya inang,koito, pcra dewa mAsthi bahal padha ngalami suka-
rena
sawise Bathari saraswati manjing ing tutuke Kumbhakarna
Ian dumunung ana ing pucuking ilate, Bathara Brahma banjur
42

37. ng6ndika : ,,Buyutingsun Kumbhahurna ! Gnturing kasutapanira
agowe r)naning panggalihingsun, mulane sira ingsun paftngahe
nyuwun nugraha ing sakarsanira".
Kunrbhakarna : ,,Pukulun, nugraha padulm inglnng leawula
suu)un ,,CIRAKALASUPIA", sag)da l,au,ula kapati ncnclra ngan-
o tos sewu warsa tanpa nglilir". Cira = dawa, tumrap u,6ktu : lawas.
Kala = lr'6ktu. Supta utawa nidra : turu. Cirakalasupta = Ciraka-
lanidra = tunl ing w6kt,r lawas).
Panyuwune Kumbhakarna mangkono iku dipar6ngake de-
ning Rathara Brahnra, mulane para dewa padha suka amarwata-
suta. Bathari Saraswati tumuli miyos saka tutuke Kumbhakarna,
banjur b6bar6ngan karo para dewa ndherekake Bathara Brahma.
Ing sapungkure para dewa, Kumbhakama kari anggana ngga-
gas kliruning panyuwune nugraha. Wasanane, kanthi panggalih
mangu-mangu Kumbhakarna banjur ng6cakake nugraha kang m6n-
tas ditampa, yaiku nindakake Cirakalasupta utawa Ciral<alanidra
(Turu ing w6ktu lawas).
65. SABABE DASAMUKA SINEBUT RAWANA.
Ing ngar6p wis dipratelakake yen kadhaton Langka (LGngka,
gal6ngka) iku yasane Bathara lViswakar:na saka panyuwune
Sang Malyawan, Ilali lan Sumali. Bar6ng Sang N{alyau,an lan Mali
palastra lumau'an yudane Bathara Narayana, Sumali ora wani
ad6dunung ana ing kadhaton Langka, w6di k6priksan Bathara
Harikesawa (Wisnu), dipilaur ndh6lik ana ing dhasaring bumi. Dadi
kadhaton Langka banjur kosong. Saka pamrayogane Bagawan yi-
sralva, Sang Wisrawana, n gl6n ggahi kadh aton Langka. Nan gin g p am -
burine kadhaton Langka digugat dening Dasamuka. Sang ,isra-
n-ana oncat saka kadhaton Langka pindhah m6nyang tvukir Kelasa,
5'asa kadhaton endah ana ing sapinggire narmada suci ltandakini.
Ing sapungkure Sang iisrawana, kadhaton Langka banjur di.
broki Dasamuka sakadange. Ya ing wektu iku wiwite Dasamuka
jum6n6ng Ratu.
43

38. Sawise jum0n6ng Ratu, Dasamttka munggah m6nl'ang Sara'
rvanacala. (Sarawana + acala = gtlt'ltlng Sararvana). Ana ing gttttftng
iku Dasamuka rvutringa kreta, yaiku kreta kang diarani hlsna-ka,
titihane Sang 'israwana kang duntng katut kabo-"-ong mGnyang
wukir Kelasa. Kajaba kreta Puspaka, ing rvukir Saraq'antt akeh
bang6t peni-peni rajapeni kagungane Sang -israwalla. Kabeit iku. e
kreta Puspaka lan sar'arnane peni-peni rajapetri, didltaku clenitrg
Dasamuka.
Saka Sarawanacala (gunung Sarawana) Dasamuka m6nyang
wukir Kelasa. Lagi bae n6dya ngr-rnggahi wukir iku, dumadakan
Dasamuka kdt6mu dewa asma Nandiswara' rupane kaya rvattara.
Kanthi swara sora, dewa arai wanara iku m6nggak Dasamuka :
,,Heh Dasasirsa, mandhiga ! Aja kot|rusake anggonira nOcll'a
ngunggahi wultir Kelasa. ll'ruhanira, sam€ngho Bathara Sangkara
(Sang Hyang Siwah) lagi blang|n ana ing puncahe wukir iltu, ora
kars dicddhaki dening sapa bae".
Dasamuka mudhun saka kreta Puspaka, banjtrr t6tannya kalr-
thi sdr6ng sora : ,,sangkara ihu sapa ?".
T6tannya mangkono iku, Dasamuka karo maspadakake pa-
suryane Sang Nandiswara. Amarga pasuryane de'*'a iku kaya rva-
nara, Dasamuka ngg6guyu kang ng6mu surasa ngina. Jalaran di-
g6guyu, Sang Nandiswara b6ndu, sat6mah ng6ndikakake SO?
mangkene : ,,Heh Dasagriwa, wruhanira ! Amarga sira nggAguyu
aku, nagaranira srta kadang-kadeyanira ing t)mbe bakal sirna de-
ning titah kang. rupane haya aku. Manawa sira saiki dakpraiaya,
aku mAsthi bakal bin)n.don dening Jawata, amarga p)pAsthenmu
ora kudu mati ciening aku". .
Dasamuka babar-pisan ora mraduli mararrg SOI kang ding6n-
dikakake dening Sar-rg Nandiswara, Ian ora maelu marang Bathara
Sangkara kang lagi l6lang6n ana ing puncaking ardi Kelasa. Ancase
ardi iku n6dya diangkat lan tiiumbulake. Sarana njoiohalie astane
karo pisan, Dasamuka banjur bisa nyangga wukir Kelasa, sht6mah
wukir iku banjur <.rbah rnoyag-mayig, agawe kageting panggalihe
Bathara Sangkara. Saka puncaking wukir, Sang Bathara mriksani
mangisor. Bar6ng wuninga wukir Kelasa disangga dening Dasa-
muka, Bathara Sangkara tumuli miclihake j6mpoling samparane
44

39. kirva ing puncake arga, satFmah arga mari obah. Astane Dasamuka
loro pisan liGjdpet 1,ukir Kelasa, ora kOna dilolos, mandar obah bae
ora bisa. Jalaran bangdt k6laran. Dasamuka mb6ngoh sora, swarane
ngumandhang ing antariksa, agawe girise Tribawana. Suwe-suwe
o
t.rwuh wdlase Sang I3atirara, mulanc pamidilre banjur dik6ndhoni,
njalari Dasamuka bisa irglolos astane. Nalika samalla SangBathara
bar,jur ngendika :
ru ffi-
)a",0,
WM |LY-f ,
45

40. Tdg6se kurang-luwih mangkene :
,]-, putuningsun Dasagriruh i Ingsun bangil kar|nan marang
hasudiran lan lzaagunganira. Gumun-ngltngun ingsttn dening panj6-
ritira hang ltapiyarSa ing Tribauana. Saj|g-ittmlig duntng tau ana
manungsa kang bisa nyuLL'aro sora koyo, siro. ,,RAWA" arane suarct
sora nggbgirisi pambngokira iku. (Suwaranira) ileu njalari kaget
lan giris-mirise Tribqwana. Atuit saka iku, sira baleal sin6but ,,RA-
WANA" dening jagat. Lungaa m€nyang ng|ndi ing salzarwniro,
amarga sira wus antuh hamurahaningsun"-
Dadi, sing njalari Dasamuka sin6but ,,Rawana", amarga pam-
b6ngoke bang6t sora, nalika astane loro pisan k6j6pit rvukir Kelasa
dening pamidihe Bathara Sangkara. Dudu ,,Rah*^ana" p6parabe
Dasamuka, nanging ,,Rawana", tanpa aksara,,h'r. trIulane ora b€'
n|r yen Ratu Ngaldngka dicaritakake mangkene : ,)lilanipun aj6-
juluk ,,Rahwana", RAH at6g6s getih, wana alas. Pranyata Prabu
Dasamuka kadadosan saking ,,g6tih alas".
Carita mangkono iku mung awGwaton kerata basa, pango-
thak-athik mathuk, ora adh6dhasar ilmiah.
66. DASAMUKA LUN,{AWAN BATHARA YAI'IA.
Ana ing Silsilah wayang purwa mawa carita jilid I angka 49
wis dicaritakake,-Dasamuka manjing dadi mitra sinarawedine Sang
Subali (Bali). Awit saka iku, Dasamuka k€r6p tCtinjo Sang Bali ing
Kishindhapu;"i, tarkadhang ana ing Kiskindha nganti pirang-pirang
dina.
Ing sav,rijining dina, sawise nganti sasasi ana ing Kiskindha,
Dasamuka diaturi kondur der,ing para rrantrine. Sawise konrlur
ing kadhatcn Langka (LOngka, Ngal6ngka), Dasamuka diojok-ojoki
dening para g6g6dhuging ras6ksa, diaturi nglunrgi Bathara Yama.
Pangojok-ojok mangkono iku ditampa kanthi g6mbira, amarga
dhasaring pamb6gane Dasamuka pancen s6n6ng pasulayan lan pa-
prangan. Awit saka iku, Rawana banjur niLih wintana Puspaha
mahawan g6gana, didherekake pzua wadyabala. Dumadakan ana
ing g6gana Rawana k6p6thuk karo BatharaNarada.
46

41. ,,Putraningsun Sang RasOksaraja, mandh€ga dhisik pahlautan
Wisrawaputra ! Bangdt sukardnaningsun nguningani haprau,iran
lan kas€lztenira. Wruhanira, kulup ! Salugune sudannanira Sang
ilfuniwara Wisrawa iku isih ana g)gayutane sadultt liaro ingsun.
Sudannanira nunggal asai-usul ltaro ingsun. Arrtii sahu ils,u k.ulup,
ltanthi rasa kdduga ingsun n)dya minggoh tindak-tandultira lrung
kurang prayoga. O, hulup, lerena kulup, anggonira g;'owe sangsa-
raning jagatl. Il'[ar€nanq tindaltira hang njalari rittLning bawona.
Wruhanira ltulult, jagad iki salrtgune wis ngalami ponondhang war-
na-warno. (Jagad, izajaba atAgAs donya, ugo ng|mu suro.so wong-
wong, rakyat, bAbrayan agung utauta masyaraleat). Jagad ngalami
panandhang ng€lih, ngdlak, tuwa lan wasanane sirna, rinusak de-
ning dewaning antaha, iya Batharo Yama. (Dewaring antaka :
Indonesia : dewa L[aut). Mulane kulup, sira aja sgatue saya aboting
panandhange jagad. Apa sira ora darbe rasa wdlas miyarsa tangis
lan pisambate jagad kang ngalami panandhang ntaneha warna ? !"
N{angkono ng6ndikane Bathara Narada.
Rawana : ,,Pukulun, kawuningana ! Kawulq botOn bqdhe ma-
tih-malih ngrubeda lan nangsaya jagad. Namung santodra saha pa-
talz ingkang badhe kawuia lurugi. Dewaning antaka, inggih Buthara
Yama, punika inghang salugunipun mahanani sangsaraning jagad.
Illilanipun inggih Bathara Yama inghang ing wdhdal punika badhe
kawula rabas ing yudd".
N{iChang6t ature Rawana mangkono iku, Bathara Narada
banjur mituturi akeh-akeh, karsane supaya Rawana murungake
s6dyane. Nanging, kabeh pituture Bathara Narada, paribasane
ml6bu ing kuping t6ng6n m6tu ing kuping kiwa. Babar-pisan ora
dipraduli dening Rarvana.
Bathara Narada rumangsa k6cuwan ing panggalih, pangu-
dasmarane : ,,We hla, kojur ! Sisipslmbire, ingsun mandar diarani
hang njalari Rawano ngrabasa Yamaloka. Prayogane ingsun ndhi-
siki t?kq ing Yamaloha, asung warta marang Bathara Yama yen
Rawana bakal prapta nglurungi panjAndngane".
Sawise ngudasmara mangkono, Bathara Narada banjur mak
blas ! Ndhisiki Rawana tindak m6nyang Yainaloka. Praptane
Bathara Narada dip6thukake dening Bathara Yama. Durung ngan-
47

42. ti paripurna ng6ndikane Sang Bathara marang $ang h?taraja'
" wirriana Puspaka wis katon kl6p6r-kl6plr akaiangan ing Yamaloka.
(hOtaraja : ratuning pata roh, roh-rohe wong-wollg kang lvis pa-
rlha tinggal clonya. PrAtu: roh. Pr6taraja = Batl-rara Yama).
Ana ing Yamaloka, Rawatra rvuninga c6tha Dedoning ka'
hanane lan paclunungane n'lallungsa liang rlalika ttripe atla ing rlo-
rrya biyen utanta tindake karo maurtngsa karlg <[llek llil'en c/o
panggaruene. Para martultgsa kang wis tillggal rlotlt'a. patlha ngttn-
clhuh tt'oltitlg pang,gaLtene tralika tlrille atla itr{ tuarcallacla. Sing
nalika uripe kalis ing dosa, sam6ngko atra illg Yamaloka ngalami
. mulya. Kosok-baline sing nalika ttrillt' s6tr6trg laktr ala. sam6rlgko
disiksa dening Yamakinglrcro (n'acli'abalarle Batllara Yama), pa-
dha as6sambat ngaruhara utarva r.rapgiS k0lara-lara. .keh manqr.rg-
sa dosa (roh) kang paclha t6ut0tr0X ing kali-getih kang diarani
Waitarani. Pirang-pirang matlLlngsa (roh) karlg flin6ksa denir-rg Y?'
niakinikara kudu clumultttug ing samodra pasir kang parlase kagila-
gila, trtawa ana ing alas kairg diarani Asipattrawano' yaiku alas
kang wit-rvitane padha agoclhong pOclhang, klelvang utawa g6ga-
man landh6p liya-liyane katrg gampang tibane.
' Ana ing nraka (Yamaloka) para ras6ksa wadyabalane Dasa-
nruka padha t6ttrlung worlg-lvong (roh) sing lagi siniksa dening
para Yamakingkara. Nglurvari wong-wong dosa kang padha di-
lran<la, ng6ntas kang parlha <lic6mplungake ing kali-g6tih Waita-
rcnl, asung ngombe kang kasatan, lan asung pangan kang kiluwen.
Awit saka iktr, para mantlngsa (roh) kang lagi siniksa ana ing nraka
padha rumangsa s6n6ng, bang6t ngaji-aji marang para ras6ksa sing
padha m6lasi.
Bar6ng sumurup para rasGksa i"lgal6ngka padha t6tulung
wong-wor)g kang lagi siniksa, para Yamakingkara padha krodha,
tumuli nBmpuh para ras6ksa sarana sanjata lhaneka warna.
Pan6mpuhe para Ya-makingkara ditadhahi deriing para ras6ksa, sa-
t6mah dadi pancakara. Campuhe kingkara lumaii'ari ras0ksa ba-
ng6t ngg6girisi, padha asilih-ungkih, g0nti unggul g6nti k6linrihih.
Tanpa wilangan kehe kingkara kang ngrangsang wimana Puspaka
n6dya mrawasa Dasamuka. Amarga k6d6r6ng kumudu-kudu tu-
muli bisa ngrampungi yuda, Rawana mudhun saka wimana Pus-
48

43. paka, banjur manthang langkap ngudani warastra marang para
kingkara. saka giris-mirise ndulu tandange Rawana, para kingkara
Iarut-mirut bubar asar-siran, padha ngupaya pandh6lilan
Priksa mawuting wadyabala kingkara, Bathara yama jaja_
bang mawi.ga-winga, sigra mangsah yucra awaha,a rata, tumuri
nglOpasake sanjata dibya maneka .!varna. Tanpa wilangan hehe
ras6ksa kang kontal k6sir.gsal lan kang rubuh kabarubuh k6taman
sanjatane sang Pretaraja. sumump tandange sang pretaraja pincha
Bathara Kala n6dva ng!,1bur bawana. para ras6ksa lrarlha lumayu
ngg6ndring sipat kuping. Mung Rawana Chcwe kang panggah nga_
giah mbogagah ora obah, arnarga rumangsa k6corrggah nadtahi
kro-
dha.e sang Pretaraja. P6range Dasamuka lumawa, sang pretaraja
kaya campuhe macan gembong karo singabarong, agawe giris-
mirise kang padha ndulu.
sarvise lancaran warastra sawatara suwene, Bathara yama
banjur ngasta sanjata Kaladhand.ho. Karo ngundha sanjata Kala-
dhandha n6dya dipupuhake marang Raurana, Bathara yama ng6-
tokake dahana saka ing tutuke, mubal mulad-mulad prasasat agawe
kobaring jagad. Bar€ng priksa Bathara yama n6dya namakake san-
jata pamungkas, Bathara Brahma ng6ndika saka antariksa:
,,Heh
putraningsun Batharu 'ama ! Aja nganti k)banjur anggonira nglan-
tur duka, ngger, birat|n krodhanira. sira ora ingsun parngake
nglipasake Kalaclha,dha, sanjata sl Amogha kang ingsin paring-
ake marang sira. Manawa sanjata iku nganti rumapas saha astanira,
jagad m€sthi banjur l|bur-tumpur tonpa sisq. Mttlane ngger,
wO-
lasa marang TYiloka, tuntuli racuton dukanira, simpan|i sanjata
Kaladhandha".
Bathara Yama : ,,Pukulun, arnargi k|limput ubaling hantp-
son, meh hemawon hawula n|rak wAwabr parluka, ngbpasakn
sanjata Kaladhandha. Bigja dene wonton haparong paduia karsa
m1nggak dhaftng sddl'a kawula. Dhawuh paduki iawura estok-
ahan, Kaladhandha boton bacrhe kawula l6pasak6n. Nanging ptt-
lzulun, sarehning hawula bo$n sotah ndullt Rau,ana, n|jaltsa pr
y amb akipun howula onc ati".
Sau'ise matur mangkono marang Bathara Brahma,.Sang pre_
taraja tumuli musna.
49

44. Ing-sapungkure Bathara Yama,, Rawana bang6t suka amar-
wata suta, amarga rumangsa jaya ing'yuda, bisa ngasorake derva-
ning naraka. Undure wadyabala rasGksa saka Yamaloka kanthi
gambira, tansah giyak-giyak asurak-surak ing samarga-marga.
67. KUMBAKARNA.
Kasatriyane ing Pangl€burgangsa, garwane rvidadari asma
Dewi Kisu.roni, p6putra priya loro, yaiku : l Dityakumba, 2 As-
wanikumba.
Kumbakama senapatining wadyabala Ngal6ngka, darbe aji
P|tahgdlapsakAthi sarta aji Gddhongmdnga. Aji Pdtakg6lapsak6thi
njalari Kumbakarna yen p6tak suwarane kaya g€lap ngampar,
agawe kBk6sing atine para mungsuhe. Aji G6dhongm6nga, njalari
Kumbakama kuwawa mangan - ngombe kang kehe kagila-gila, ya-
iku kang mahanani t6guh-santosaning salirane. Sab6n m6ntas
mangan-ngombe kang kehe nganti ngundhung-undhung kaya gu-
nung, lumrahe Kumbakarna banjur nendra nganti ptang-pirang
sasi lawase, salaras karo nugraha p6paringe Bathara kang aran Ci-
rahalasupta. (Mriksananaangka64).
Miturut layang Tripama yasane K.G. Mangkunagara IV,
Kumbakama iku sanajan asipat ras6ksa, nanging apamb6gan sa-
triya. Mangkene olehe mratelakake laS,ang iku :
1. Wont6n malih tuladan prayogi, satnya gung nagari Ngal6ng-
ka, Sang Kumbakarna narnane, i,ur iku wama diyu, supran-
dene nggayuh utami, duk awit prang Ngal6ngka, dennya dar-
be atur, mring raka amrih raharja, Dasamuka tan keguh ing
atur y6hti, de rnung mungsut wanara.
2. Kumbakama kinen magut jurii;, mring kang raka sirh thn l6ng-
gana nglunggrrhi kasatriyane, ing tekad dalan punlhl drnuhg
cipta labuh nagari, lan noleh yayah-rena, mymg lOluhutiptrn,
wus mukti aneng Ngal6ngka, mangke arsa rinusak ing ball ka-
pi, punagi mati ngrana.
Marang watake Dasamuka kang bang6t angkara-murka, Kum-
50

45. bakamh bang6t ny6da. Dasamuka ndhustha Dewi Sinta, bangdt
cin6da dening Kumbakarna. Miturut pan6mune, ngalap bojoning
liyan sarana dhrnustha, iku panggawe nistha, dudu pakartining
satriya. Yen miturut wataking satriya, ngalap rabining liyan iku
kudu sarana p6rang, Kumbakama wola-wali asung pamrayoga
marang Dasamuka, supaya Dewi Sinta dibalekake dhisik marang
Raghuttama. Sawise mangkono, manawa Dasamuka kapengin
nggarwa dtreweke, Kumbakanra saguh'ngrabut lianthi karar:aning
p6rang lrrmawan Raghawa.
Nalika Ngal6ngka rinabasa wadyabala wanara nganti tum6-
kane Patih Prahastha mangsah yuda, Kumbakama isih k6pati nen-
dra. Bar6ng Prahastha seda dik6pruk TUGU - WATU dening Anila
patihe Prabu Sugriwa, Rawana lagi dhawuh wadya nggugah Kum-
bakarna. Angeling panggugahe Kumbakarna agawe gumun-ngu-
ngune wadyabala kang dinuta. Sanajan salirane nganti wola-wali
ginil6s ing kreta apangirid turangga utawa diidak-idak ing dirada,
Kumbakarna isih tansah k6pati nendra. Tangine Kumbakarna ba-
r6ng wulu-puhune dib6dhol dening sawdneh wadya.
Wis dadi padatane Kumbakarna, sab6n m6ntas nendra kudu
bojana. Sal6bare mangan-ngombe kang ora karuwan akehe, Kum-
bakarna banjur ngadhdp kadange wr6dha. Sawise diwartani ru-
saking wadyabala Ngaldngka nganti t6kan sedane patih prahastha,
Kumbakama banjur didhawuhi mad6g senapati mbrastha wadya-
bala wanara. Kumbakama ora ldnggana. Olehe g616m mangsah
yuda, ora amarga Kumbakama n6dya nglabuhi kadange wr6dha
kang atindak nistha ndhustha bojone wong liya, nanging jalaran
n6dya ndh6pani nagara wutah' g6tihe. Kumbakarna bang6t ora
rila nagara warisaning l6luhure diicak-icak dening para wanara.
Sapraptane ing rananggana, Kumbakarna dikrubut mung-
suh kang tanpa wilangan kehe. Wama-warna polahe lan carane
para ffanara olehe mrawasa marang Kumbakama. Ana sing me-
nek awake Kumbakama banjur ngad6g ana ing sirahe karo njam-
baki rambute, ana sing njeweri kupinge, ana sing nggrauti raine,
ana sing ngogrok-ogrok.bolonganing irunge, ana sing ndul6g-ndu-
169 netrane, ana sing gandhulan bahune, ana sing nyiw6li w6i6nge,
saw6neh ana sing nyik6p kempole utawa pupune liaro neyoti da-
51

46. ginge. Nanging kabeh iku ora agawe busiking kulite Kumbakarna.
Tanpa wilangan kehe wanara sing sirna dening Kumbakarna. Ana
sing mati jalaran disawatake tiba ing papan adoh, ana kang jalaran
ditdndhang utawa didugang, ana kang amarga dit6kak utawa diidak
idak, ana sing jalaran dijdjuwing utawa dir0m6t-r6mat awake, lan
pirang-pirang wanara kang sima diuntal dening Kumbakama' Ndu'
lu tandange Kumbakarna pindha Bathara Kala n6dya nglObur ja-
gad, apa maneh sumurup kanca-kancane akeh kang sirna dimangsa,
para wanara kang isih urip bang6t giris-mirise, sat6mah banjur pa-
dha lumayu saparan-paran ngupaya pandh6likan.
Bar6ng priksa rusake wadyabala wanara, Prabu Sugriwa jaja-
bang mawinga-winga, tumuli mangsah yuda nyandGr Kumbakarna
karo ngikal wr6ksa kang minangka sanjata. Sapraptane ing ranang-
gana, wr6ksa dipupuhake ing anggane Kumbakarna. Nadyan wola-
wali pamupuhe Prabu Sugriwa kanthi ng6tog t6naga, nanging ba-
bar-pisan ora agawe busiking salirane Kumbakarna, mandar wasa-
nane wrlksa putung dadi sawatara. Prabu Sugriwa banjur disaut
dening Kumbakarna, diub6ng-ubdngake kaya kitiran ana ing sa-
dhuwuring mustaka, nuli diumbul-umbulake kinarya onclang ngan-
ti kapidhara. Sajrone kapidhara, Prabu Sugriwa dibopong dening
Kumbakarna, katone kayadene dilela-lela. Amarga kasiliran ing
samirana, Prabu Sugriwa eling purwa-duksina. Kanthi netra m6-
r6m-m6lik, Prabu Sugriwa nggrahita, kanthi cara kapriye olehe n6-
dya mrawasa Kumbakama. Dumadakan mak c6g, prol ! Prabu Su-
griwa mb6thot granane Kumbakarna, tumuli mancolot sarana man-
cal jajaning mungsuhe, banjur mlayu ngg6ndring kumpul karo para
wadyabalane.
Amarga n:mangsa nandhang wirang grumpung tanpa irung,
Kumbakama wis ora nyipta kapengin urip, mulatre banjur ngamuk-
punggung sura tan taha nirbaya nirwikara. V/asanane dheweke ma'
ti jin6mparing Sang Raghawa. Dudu idmparing Gtrhyawijaya kang
kanggo mrajaya Kumbakanra; naliha samana Sang Raghawa du'
rung kagungan j6mparing Guhyawijaya. (Mriksanana bab 99).
52

47. 68. SARPAKANAKA.
Padunungane (nagarane) ing Guthalaa. Sarpakanaka kagarwa
Nopati, Bupati-nayaka Ngal6ngka, as6suta siji, yaiku ra$ksi Jarini.
Sarpakanaka iku ras6ksi kang g6dhe napsune asmara, mulane
gampang k6giwang marang priya, luwrh-luwih marang priya kang
bagus-taruna trrr isih jOjaka.
Nalika aldledhang ana ing alas Dhandhaka, bardng sumurup
Dewi Sinta tansah ar6ntntungan karo Sang Raghawa, ing batin
Sarpakanaka m6ri. Pangudarasane : ,,Wah, merrdah mar€ming
atikit, s.upama aku win|ngku satriya kang bangdt trisna marang
garwa".
Amarga kuwatir k6priksan Rama-Sinta, Sarpakanaka enggal-
enggal nylingk6r, nusup m6nyang alas liya. Dumadakan Sarpa-
kanaka mak 9169 mandh6g, amarga sumurup Laksmana kang lagi
ngppaya k6mbang, anggana tanpa rowang. Ndulu bagus-aluse
Laksmana, tajBm-jatmikaning pas6mone lan luruhing polatane, sa-
nalika Sarpakanaka k6taman j6mparing asmara. Kanthi pangar6p-
ar6p bisaa antuk usadaning lara asmara, Sarpakanaka tumuli man-
cala warna putri kang bang6t sulistya ing warna. Salirane w6w6g
sar6nt6g pangawak dara, cahyane mancorong pindha wulan pur-
narna, rambute m6mak ngandhan-andhan, alise njalirit nanggal
sapisan, id6pe tumGngeng tawang, netrane iindri mant6si, irunge
rungih nyunthi, payudarane bund6r ny6ngkir gadhing, tangane
nggdndhewa pin6nthang, bokonge manjang-ilang, polatane kaduk
manis pindha madu pinusthika. Kanthi patrap kang bangGt susila
anor-raga, Sarpakanaka ny6dhaki Laksmana, banjur matur m6ma-
lad sih manuhara : ,,Dhuh musthikaning paru satriya ! Mugi won-
tdna kapardng paduha karsa nglunturahdn sih-wilasa dhat€ng ka-
wula. Waleh-waleh punapa, anggen kawula hamipurun nydlaki
paduha saha wanuh-wani matur cumanthaka puniha, jalaran si-
nurung dening ddrdnging manah saklangkung gandrung dhatdng
paduka. Panyuwun kawula, dhuh satriya wirotama, wontdna ha-
par)ng paduka harsa nampi paiyAthi kawula. Sadaya dhawutt
p aduka, hawula s)ndika ngestokakdn ".
llidhang6t ature wanodya ayu mangkono iku, Laksmana
bang6t k6jot panggalihe, pangandikane : ,,Heh wanodya sulistya
53