In deze nieuwsbrief: AANKONDIGING 01 Van Dam Ridderkerk 03 Prefab integraal plafondsysteem PIP VERSLAG 05 Polynorm Bunschoten 08 Pittsburgh Corning NIEUWS 10 Project XX 15 Wonen Light MOOOI 13: Goed Moooi EELKE POUWER OVER 16 Fiscale aftrek energiebesparing Voor meer nieuws: www.booosting.nl

2. januari 1997 jaargang 8 nr. 37
booo nieuwsbrief
stichting
industrieel
bouwen
nederland
• ,
uniek zijn en
uitgangspunt om Vllll~~ •~~[fii~Ï!tWcqt l~;ecc)~9~dl
•
het maar van dunne staalpJlaat
methodiek, waarbij '~~ta
waarbij bij de oplossing dfilbeperkt
:
D~envoorde~~~Ii~~~~~~~~""~~"~~
ontwerp voor een stalen-IIlWC
hoge technische prel.tatJle-
t.a.v. hoge windlasten
geluidsisolatie. Het leek
maar het is gelukt met: met ConfOcI:: l~ Ii"~' '',,~~
sandwichpanelen van 8 cm <likte en bm..Pt:;;~;iI
budget. Het totale project ovc:rsdb.tij~~lie1t ~
budget echter met 30 % en de tijd met twee jaar.
L ..J

3. r 8 Crystal Pal ace Concert Platform naar een ontwerp van Jan Ritchie. In een park in Zuid Londen,
,
het Crystal Palace, bevindt zich in een vallei een meer waarin een concertpodium is geplaatst. lan
Ritchie ontwierp voor dit openluchttheater (voor 50.000 roeschouwers) een podium met klankbord
en accomodatie in cortenstaal. Het is 10 meter hoog en bevat allerhande
elektronische vernuftigheden. Dit kunstwerk is op praktische en economische uit-
voerbaarheid volledig berekend op de eigen constructie-afdeling van Van Dam.
o Verkeersplein VaRi, ontworpen door Mosht Zwarts. Bij het verkeersknooppunt ~
in Ridderkerk wordt hard gewerkt aan de bouw van twee nieuwe fly-overs. Langs de
wegen heeft M. Zwarts een sierbeplating ontworpen van roestvast staal met een
zuivere decoratieve functie over de gehele lengte van 4 km. Van Dam heeft het proro-
rype mee ontworpen en vervaardigd en heeft opdracht voor de verdere uitvoering.
15:00 Ontvangst
15:15 'Changing theory into reality', door ir Dirk Groeneve/á,
16:00 Rondleiding door de fabriek directeur Van Dam Plaatwerken fabriek
16:30 Korte pauze
16:45 'Een goed bestek', door Marc Malherbe de Juvigny,
17:00 Tegenlezing salesmanager van Conrock bij Rockwool
17:30 Discussie
18:00 Hapje/drankje
19:00 Slot
een
attegrond als van
een vllegtulg en met
15000m2 panelen . zo
vlak als Nederland

4. • ,
Aankondiging Productontwikkelingsmeeting
op woensdag 12 maart 1997 in de TU te Delft.
v,~~~~~~·~~~~~·~·.~
· v~~.~Ä~meede~ouw
wi · ·~ ~ "
0
n 1991 was een aant Booostingleden waaronder Jouke Post, (Post ter vest Architecten), .;iè
V:jedenburgh (Archipel Ontwerpers), Jan Font Freide (Corsmit Raadgeve d Ingenieursbureau) çn
co Brave (Krupe Bbmatex) dit beu en startten samen met Jaap van jaeijk (Bar-col Air) Fen
, ductontwikkelingst~m.
r Vanuit de bestaande situatie van enkele h~ogbouwkantoren w'eiq
~
:.
t'
" ocht ilà:!lf.a:n oplossing voor een sneller en kwalitatief beter ~ouwsyst 'em. Gong
t monteren,van ~ . il. I.eI1~~ eleme :1:~n zoals lucht, licht, koeling, el
alle Jers,c.h
veel effiCJenter. We
tra, brandPreventie .r.· ;
~l''' ' IOstallateurs telkens weer ten t ele voeren en waar ce
. ij, en vlotte ~rlUng b l$Wh(;;,~~p '1 ..i;r . t zij elkaar.~n ~e weg zitten. Het PI -
'c
.
stelde zich, ~n
<
; ~~. e=:~~~~=I~b:~::K:~ne;;Oad:c~~~~U:~i~~:1~~:ht~~~~i~·d~;;r:~~~1:;:at~Y~n oP'~e
tochtige bouwplaats. Een plafondsysteem dat bestaat uit een stijf frame waarin alle benodigde
installaties als stekkerklare, 'intelligente' componenten worden geïntegreerd.
Ten tweede is gezocht naar een systeem dat voldoet aan de eisen van maximale
prefab uni t flexibiliteit in mogelijkheden en gebruiksvriendelijkheid. De plafondkeuze kan na
r--------------,
vast - de oplevering plaasrvinden. Het PIP wordt immers voor het sluiten van de gevel, in
de ruwbouwfase geplaatst. De voordelen zijn naast een geschatte verkorting van de
totale bouwtijd van 25%, minder aIStemverlies tussen de verschillende partijen en
daarmee een verlaging van de totale bouwkosten, die naar vetwachting 5% kan
bedragen. Een bouwdoos op maat.
1icht Op woensdag 12 maart krijgt u het protorype van het PIP-plafond te zien en zullen
de projecdeden de totsrandkoming van deze productontwikkeling toelichten. Dit
~
~
kl i maat alles als aanzet voor het ter discussie stellen van het productontwikkelingsptoces in
0
~ het algemeen. De sterke en zwakke punten, de kansen en bedreigingen rondom de
~
0 electra
ontwikkeling van een nieuw, industrieel te vervaardigen bouwproduct en de
a;
.D
co Itel emati cal totstandkoming daarvan zullen aan de orde komen. Waarom lukt het soms wel en
<-
co
vaak niet een nieuw product te ontwikkelen? Harm Boomsma, directeur van Flex
> aud10
Development te Delft zal uitleg geven over de strategische aanpak van product-
enz ...
ontwikkeling van bouwproducten. Hun integrale keten benadering zal worden
toegelicht aan de hand van een gerealiseerd product. Flex Development heeft zich
• het systeem als industrieel ontwerpburo onlangs aangesloten bij Booosting .
L .J

5. r Het Booostingbesruur is voornemens tijdens deze bijeenkomst
-wederom- een impuls te geven aan de vorming van nieuwe product-
ontwikkelingsteams. Zoals bekend is één van de voornaamste
doelstellingen het bevorderen van de Omwikkeling, het Onderzoek en
het Ontwerp van industriële (gebouw)delen. Aan u, als Booosting-
aangeslotene, de vraag, wetend dat u boordevol ideeën zit, deze
wensen en hersenspinsels kenbaar te maken wdat wij deze voor de
meeting kunnen vergaren en als aanzet gebruiken voor de vorming van productontwikkelingsteams.
Graag uw reactie naar het secretariaat vóór 1 maart a.s.
PRO G RAM MAP ROG RAM MAP ROG RAM MAP ROG RAM MA
16:00 Ontvangst en korte introductie
16:15 'Productontwikkeling in de bouw; een specifieke uitdaging', c
door ir. Jrs. Harm BoomsmA, directeur Flex: Devdopment '"
>
Cl)
16:45 'De totstandkoming van PIP', door ir. Jouke Post, c
'-
directeur Post ter Avest Architecten en voorzitter van Booosting OJ
o
>
17:15 PresentaÛe van het plafond +-'
:::l
18:00 Pauze met versnapering OJ
'-
19:00 Vorming van productontwikkelingsteams OJ
.n
o
20:00 Einde V>
c
OJ
OJ
Geïnteresseerd in deelname? Inschrïvin via de antwoordkaart.
NAAM
BEDRIJF
I
I I I
ADRES
POsrcoDE WOONPLAATS
TELEFOON
o Komt op dinsdag 18 februari naar Van Dam Plaatwerken te Ridderkerk van Booosting
15.00 tot 19.00 uur met personen. (zi,pag. 01-02)
o Komt op woensdag 12 maan naar de Productontwikkelings-bijeenkomst op de Postbus 10197
TU te Delft van 16.00 - 20.00 uur met personen. (zi, pag. 03-04) 3004 AD Rotterdam
o Ontvangt graag informatie over participatie bij Booosting.
o Bestelt het boek o 'Boooscing in beeld' (1994/95)
Participanten: f 25,00 o 'Boooscing in bedrijf (1992)
Niet-participant",: f 39,50 o 'Tussen traditie en experiment' (1989)
L. ..J

6. • ,
Verslag van het bedrijfsbezoek aan Polynorm Bouwproducten B.V.
op 15 oktober 1996
Een •schuifdeur•
.
neemt ruimte ln
Op 15 oktober 1996 was Booosting te gast bij Polynorm b.v. in
Bunschoten. Er was om te beginnen een ontvangst met de
gebruikelijke koffie en toebehoren in het nieuwe kantoorgebouw,
dat zoals later bleek van de hand van het buro van Groosman en
Partners was.
Jouke Post deed de aftrap met een woord van welkom, gelardeerd met een vertoning van drie overigens
niet direct aan het middagthema gerelateerde uitvindingen. Hij ging hiermee terug in de geschiedenis
van het bouwen: allereerst een lopende-bandwoning uit 1921, vervolgens de bekende (beton)gietbouw-
woning van Edison uit 1908 en tenslotte een secretaire met ingebouwd vluchtsysteem (via de gevel!)
uit 1878. Hierna kondigde hij de gastheer van de middag aan, de heer L. Metz, directeur van Polynorm
Bouwproducten B.v., die vertelde, dat het bedrijf sinds de oprichting in 1948 in allerhande
noodruimten was gehuisvest en thans sinds kort de trotse bewoner was van een nieuw op maat
gemaakt kanroor. De heer Metz gaf vervolgens een uiteenzetting van de historie van het bedrijf, dat
ooit met behulp van gelden uit het Marshall Plan van start was gegaan als de N.v. Ontwikkelings-
maatschappij Polynorm met als doel het ontwikkelen van woningen in staal. Er was in die tijd spral<e
van opdrachtgeving vanuit de centrale overheid met als rechtstreeks gevolg een enorme seriegrootte,
waardoor massafabricage in beeld kwam. Uit deze tijd zijn eigenlijk alleen de kozijnen nog
overgebleven. De decentralisatie van de woningbouwopgave betekende het einde van Polynorm in de
gegroeide toestand. De idee van de massawoningbouw viel weg en vanaf die tijd werd van alles en nog
wat van staal geproduceerd. In 1956 werden de persen van Verblifa overgenomen. Hierdoor konden
grote series uit plaat geperste elementen worden vervaardigd. Voor alle automobiel industrieën, met
uitzondering van die uit Italië, worden carrosserieonderdelen vervaardigd. Uir deze tijd stamde onder
meer de z.g. 'helmen' affaire. Halverwege de jaren '80 werd ook Vlamco overgenomen. Polynorm
beschikt over de grootste persstraat van Europa. Platen van 4,5 x 2,5 m. kunnen worden verwerkt.
Dat deze persen voor de bouw helaas minder interessant zijn moge blijken uit de gemiddelde prijs van
een persmatrijs, die al gauw zo'n f 1.000.000,- bedraagt. Bij 5000 dezelfde elementen komt dat neer
op f 200,- matrijskosten per element.
nieuw product: garage-roldeur
In 1996 bestaat Polynorm uit drie divisies en een aantal werkmaatschappijen met in totaal zo' n 2000
medewerkers. Eén van deze divisies is Polynorm Bouwproducten. Verreweg het bekendste product
voor de bouw is het plaatstalen kozijn, dat al vele jaren zowel als montagekozijn als ook als
inmetselkozijn op de markt wordt gebracht. Wat voor Ford destijds zwart was, is hier de kleur
..
L . .J

7. r ,
Ral 1013: afwijkende kleuren zijn beperkt mogelijk, maar liever niet. Hoewel thans nog wekelijks een
toraal van 25000 exemplaren wordt geproduceerd en uitgeleverd, waarvan 80% voor de export, ziet
men dit product op termijn toch als een aflopende zaak. Een nieuw product is de garage-roldeur, welke
aan diverse partijen wordt geleverd. Anno 1996 wenst het bedrijf een ontwikkeling die meer in de
breedte gaat, in de richting van systeemleverancier. Waar thans nog het zwaartepunt ligt op de
productie van kozijnen, wil men uitbreiding in de richting van enerzijds de deur en anderzijds de
richting van de binnenwand. Oude Esprit-ontwikkelingen, die thans in de ijskast liggen, wil men weer
oppakken. Men wil ook af van het imago, uitsluitend standaardproducten te leveren. Wellicht liggen
hier nieuwe kansen voor verdergaande samenwerking met de productontwikkeling in de bouw, waar
veelal projectgebonden kleine en middelgrote series aan de orde zijn.
terugwinning van zink
Het bedrijf geeft aan, de nodige aandacht voor de milieuproblematiek te hebben. Binnen het
zogenaamde duurzaam bouwen is verduurzamen met zink een probleem. Het is zaak iedereen ervan
te overtuigen, dat terugwinning van zink bij de recycling van staal niet alleen nodig is maar ook
mogelijk. Polynorm heeft in een boekje over het milieu e.e.a. uit de doeken gedaan. Hierin is de
uitspraak opgenomen, dat de producten van vandaag niet alleen minstens 50 jaar houdbaar zijn, maar
daarna ook voor 100% recyclebaar zijn. Tot zover de inleiding van de heer Metz. Vervolgens werd
een videofilm gedraaid, waarin een helder overzicht werd gegeven van de nationale en internationale
activiteiten van de onderscheiden divisies.
Het bezoek kreeg een vervolg in de vorm van een rondleiding door de productie van Bouwproducten,
waarbij ook een 'blik' werd gegund in de afdeling Automotive (carrosseriedelen). De aanwezigen
werden geconfronteerd met pers-, wals-, stans- en andere massa-plaatbewerkingstechnieken alsmede
met de techniek van het coaten in één en soms in een andere kleur. Het aantal kozijnen, dat gedurende
de rondleiding werd geproduceerd, was indrukwekkend. Interessant was ook de productie van de
garage-roldeur, een in vergelijking met de torale productie kleine lijn.
schuifdeuren
Eén van de nieuwe producten, die Polynorm in ontwikkeling heeft is een schuifdeur. In verband
hiermee was een gastspreker uitgenodigd in de persoon van de heer Taneja, architect bij het buro
Hartsuijker Architecten te Amsterdam. De heer T aneja heeft een aantal woningen ontwikkeld, waarbij
door adekwate toepassing van schuifdeuren niet alleen 'flexibele' plattegronden ('gesystematiseerde
flexibiliteit') werden verkregen, maar ook een bijzondere
ruimtelijke meerwaarde aan de woningen kon worden
gegeven. Op deze wijze ontstaat tevens een schijnbare
overmaat in de krapbemeten woningplattegrond.
Spreker liet een serie voorbeelden zien, waaruit e.e.a.
duidelijk naar voren kwam. Dat hij impliciet een geheel
eigen invulling gaf aan de uitspraak van Aldo van Eyck,
dat alleen schuifdeuren tot het domein van de
architectuur kunnen worden gerekend, aangezien de
naar binnen draaiende deur eigenlijk aan het interieur en
... woningen te Rotterdam, de naar buiten draaiende deur aan de stedebouwkunde
(I (I Cl .. omloop
Hartsuyker Architekten <;::::= kljkUJnon toebehoort, was voor insiders een aardig surplus.

8. r
•
II
I
1 I ~~~e~.n""~'rI'j
- j - -"- - ---"''------ - - - - '0/---. . - - - 1 f&9~______
I
-------{ _
te Hilversum • 'GF' gesystematiseerde flexibiliteit woningen te Assen,
Hartsuyker Architekten
Nadat de heer Taneja was uitgesproken, werd een kort bezoek gebracht aan de schuifdeur in
ontwikkeling. E.e.a. werd toegelicht door de ontwerper zelf. Een opvallend detail aan deze deur is het
nieuw ontwikkeJde 'schuifslot, dat niet in de stijl, maar in de dorpel aangrijpt.
Automotive en Bouw aan el kaar knopen
Het programma werd vervolgd met een tegenlezing van
Eduard Böhtlingk, directeur van BöhtlingkArchitecten
te Maasland, die zich daarin, nadat hij tevoren door
Polynorm uitvoerig was geïnformeerd, afvroeg, waar
hij eigenlijk tegen moest zijn. Het nastelkozijn bleek
zijn steen des aanstoots. Hij achtte het overigens een
uitdaging voor ontwerpers om Automotive en Bouw
aan elkaar te knopen. Of deze droom tot resultaten
zal kunnen leiden zal voorlopig nog wel een
open vraag blijven.
• in één klap een woning uit een plaat staal?
minder 'poly'
In de afsluitende discussie, waarvoor Prof Ir A. van Randen door de voorzitter als bijzondere gast was
uitgenodigd, kwam ook het nastelkozijn nog aan de orde. Polynorm zou wat minder 'poly' moeten
worden om voor de ontwikkelingen in de bouw meer te kunnen betekenen. Een voortreffelijk
aangekleed broodje beëindigde de gastvrije ontvangst en het leerzame bezoek.
Jan van der Woord, TU Delft en secretaris van Booosting
L .J
7

9. • ,
Verslag van het bezoek aan Pittsburgh Corning Europe op 6 november 1996.
brOOOd-nodig
Op 6 november verzamelde zich
een twintigtal Booosters in de
ontvangstruimte van Pittsburgh
Corning in Tessenderlo (België).
Na een lunch op Belgisch niveau
stond een bezoek centraal aan de
fabriek van de marktleider van
cellulair glas.
In de isolerende functie gaat het bij Foamglas
om de stilstaande lucht die perfect wordt
opgesloten in de miljoenen glazen celwanden,
waaruit het materiaal is opgebouwd. Net als bij
gebouwen: het gaat om de ruimte, maar je
koopt in feite de materie er omheen. Het werd
dus een luchtige excursie.
duurzaam en vormvast
Foamglas onderscheidt zich van andere isolatie-
materialen door de hoge druksterkte en de
verwaarloosbare vervorming ten gevolge van een
belasting. Daardoor is het zeer geschikt voor
parkeerdaken, industrievloeren en ondergrondse
toepassingen. Overigens heb je voor het dragen
van lasten niet zoveel aan stilstaande lucht. Juist
de celwanden (de materie) vervullen dan de
gevraagde functie. Het standaard product is T4.
Soms gaat er wat meer glas in en dus wat
minder lucht, waardoor wat isolatiewaarde
wordt ingeleverd voor drukvastheid. Dit pro-
dukt is met 53 of F gecodeerd. Deze producten
zijn ook als board (600 x 1200 mm) te koop.
Board bestaat uit standaard platen, welke
worden gekoppeld en bijeengehouden door een
cachering. Foamglas is duurzaam en vormvast en
behoudt z'n eigenschappen in de tijd. Dit geldt
ook voor de hoge dampdiffusieweerstand en
waterdichtheid .
... grinding of glass in a ball'rolling mill
L .J

10. r •
broodvorm
Onze gastheren, de heren Van Mierlo en Stultiem,
begeleidden ons door de fabriek, waar met veel
energie glas wordt gesmolten en via een aantal
stappen in een 'broodvorm' wordt opgeschuimd
door een chemische reactie. Het broodje wordt in
plakken gesneden (gesneden brood). De aldus
gesneden platen zijn 450 x 600 mmo Soms worden
er zuinige plakjes gesneden (40 mm) en soms ook
erg dikke boterhammen. Ze zijn dan maximaal
150 mm dik (dikte van het broodje).
Vanuit Tessenderlo wordt geheel Europa bediend.
Na een demonstratie 'verwerking op het platte
dak' in het trainingscentrum, werden in het
laboratorium de eigenschappen gevisualiseerd door
middel van enkele demonstratie-opstellingen. De
discussie leek hier even bijna net zo te verhitten
als het productieproces zelf toen onze j.R. V)
<U
(Johan Riezebos, penningmeester Booosting, red.) al 0>
E
<U
improviserend alsnog een soort tegen lezing gaf. De o
CL
<::
vrucht hiervan was dat we samen tot het inzicht kwamen dat de positieve eigenschappen van <U
>
schuimglas voor andere constructies ook een nadeel kunnen zijn. Voor het werken tussen balken wil +J
.><
je immers liever een veerkrachtig materiaal en soms is dampdoorlatendheid zeer gewenst. <U
<U
E
QJ
Pittsburgh Corning laat die markten dan ook bewust liggen en excelleert in de genoemde specifieke 0>
marktsegmenten. Voor kwaliteit moet wel betaald worden. Foamglas zit qua prijs namelijk duidelijk
boven in de markt. Het is maar welke eisen je aan een constructie stelt en per celletje valt de prijs
eigenlijk ook wel mee. o
0.
In de discussies voor, tijdens en na het fabrieksbezoek ontstonden onmiddellijk creatieve gedachten V)
T
over de toepassing van schuimglas:
• als foamglas waterdicht is, zou het dan denkbaar zijn om
de dakbedekking achterwege te laten?
• Waarom geen bouwblok uit cellulair glas?
• Kun je er geen schoorsteenelementen van maken,
bijvoorbeeld voor de renovatie?
Jan v.d. Woord die onze voorzitter Jouke Post verving, nam
circa 5 uur na onze komst nog eenmaal het woord om onze
gastheren te bedanken voor een excursie die zeker niet uit
'gebakken lucht' bestond.
Jos Lichtenberg, Buro A+ en algemeen bestuurslid Booosring
L .J

11. Productontwikkeling en Duurzaam Bouwen
He:t Pro je:ct J{J{
Zes Booosting-parrijen (producenten, ontwerpers en onderzoekers) hebben een ontwikkeling
opgezet, waarin de mogelijkheden tot de realisatie van een kantoorgebouw met een levensduur van
twintig jaar worden onderzocht. De investeerder van een kantoorgebouw loopt in de praktijk tegen
een aantal problemen op:
• kortlopende huurkontrakten van in het algemeen vijf jaar
• aanpassing van plafonds, wanden, gevels en soms installaties, veelal al na vijf tot tien jaar, teneinde
nieuwe huurders te verleiden tot het sluiten van een nieuw kontrakt.
• recycling van de 'oude' elementen
De gemeente daarentegen draagt de wrg bedrijfSterreinen lang, meesral30 jaar aantrekkelijk te houden
l~~=~~~E!:!~~ voor gebruikers, teIWijl veel gebruikers na 10 tot 15 jaar vaal< al weer een
1= ander onderkomen hebben verkozen. De leden van het Ptoject XX gaan uit
J;~44:::b===== van een referentieproject (een vrijstaand kantoorgebouw van 2500 ro'),
waarvan het functionele programma van eisen gehandhaafd dient te worden. Het doel van de
srudie is het ontwikkelen van een technisch programma van eisen waarin de economische
levensduur optimaal is afgestemd op de technische levensduur. Een tweede eis is dat dit
technisch programma van eisen genoeg ontwerpvrijheid biedt voor een architectonisch
kwalitatieve uitwerking naar een prototype 'kantoorgebouw voor twee decennia'. Een
ecotech-gebouw dat een nieuwe dimensie aan het concept 'duurzaamheid' geeft, dus. In een
ideale siruatie wu het gebouw op het berekende moment van 20 jaar in zijn geheel tot stof
vergaan. Hiernaar toe werkend wordt getracht een kantoor met een levensduur van 20 (XX)
jaar te ontwikkelen met een lagere energiebehoefte en geringere milieubelasting dan
gebruikelijk. G=cht wordt naar het gebruik van een combinatie van materialen met een gelijke
levensduur.
Huidige Huidige Project
bouwwijze ontwikkeling XX
na 50 jaar na 50 jaar
De productontwikkelingsgroep bestaat uit: C. Hamam - Rockwool, M. Maurer -
TU Eindhoven, J Post - Post-Ter Avest Architecten, B. Rouwenhorst - CVK, G. Verweij-
Wereldhave, E. Vreedenburgh - Archipel Ontwerpers en J Westra - TU Eindhoven
Naar veIWachting zal belegger Wereldhave N.V. het gebouw in de loop van 1997 realiseren.
Wij zullen u op de hoogte houden van de ontwikkelingen.
Jouke Post

12. Activiteiten 1997
18 februari Van Dam Plaatwerken te Ridderkerk
12 maart Productontwikkelingsbijeenkomst TU Delft (AVA)
10 april Zoontjes Beton
1 mei Unicom
5 mei - 27 juni Technology Transfer TU Delft
27 mei 'Booosting in Scheveningen'
Bezoek aan gieterij Konings te Swalmen en bezoek N. Fosterpanden te Duisburg en KlimaatgeveI-
panden te Essen is verplaatst naar een nog nader te bepalen tijdstip.
(AVA) staat voor Alleen Voor Aangeslotenen
·n 9
••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••
bo0 0 5 t I
In mei 1988 is de Stichting Industrieel Bouwen Nederland,
Booost~ng, opgericht vanuit een gecombineerd initiatief ~an
s tic h tin 9 mdustrIc, omwerpers en architecten. De voornaamste doelsrellmg
industrieel van Booosring is her bevorderen van her ontwerpen, ontwikkelen, onderzoeken en
b 0 uwe n toepassen van industrieel te vervaardigen bouwproducten en gebouwdelen, ter verhoging
ne der I a n d van de kwaliteit van de gebouwde omgeving. Op de antwoordkaart kum u aangeven of
•••••••••• u geïmeresseerd bem in meer informatie over de activiteiten van Booosting.
Booosting colofon
: • f f Hoogmadestraat 57 postbus 10197 3004 AD Rotterdam
telefoon 010 4156304 telefax 010 4157409 E-mail paarch@pi.net
Contactpersoon Jolanda Steenhouwer,
bereikbaar: di en wo van 9.00 tot 17.00 uur en op do van 9.00 tot 13.00 uur
Redactie: Jolanda Steenhouwer
Vormgeving: Patricia Brouwer Design
Druk: Drukkerij Hans Truijen
Met dank aan: Jos Lichtenberg, Marc Maurer, Jouke Post,
Matthijs Schaap (Goudstikker -De Vries), Anton Tapper, Jan van der Woord
.. Voorzitter
Vice voonitter
Jouke Post
Eric Vreedenburgh
Post Ter Avest Architecten
Archipel Ontwerpers
Secretaris Jan van der Woord TU Delft
Penningmeester Johan Riezebos CVK Kalkzandsteen
Lid Jos Lichtenberg BuroA+
Lid Henk van Laarhoven Hubert-Jan Henket Architecten
Lid Jaap Koning Jaap Koning Industrial Design
L .J

13. • ,
_Mm~iiili._ pa rt i ci pa nten
Nieuwe participanten 1996
Goudstikker - De Vries b . v. Contactpersoon: ing. H. C. Remmerswaa I
adjunct-directeur Zoetermeer
Storkstraat 4
Postbus 25
2700 AA Zoetermeer Goudstikker - De Vries, ingenieursbureau voor bouw-
T 079-3319312 techniek is 42 jaar geleden opgericht en heeft momenteel
F 079-3422643 circa 80 medewerkers in dienst bij de vestigingen in
F 0183 -630630 Almere, Emmen, Den Bosch en Zoetermeer.
De kern van de bedrijfsactiviteiten bestaat uit het maken van bouwkundige constructieberekeningen en -
tekeningen. Tevens worden adviezen uitgebracht over bouwmethode, materialen, constructieve vormgeveing,
dimensionering en bouwfysica.
Wij hebben aansluiting gezocht bij Booosting vanwege het innovatieve karakter van de stichting. Wij vinden
daarin iets terug van de vernieuwingsgedachten die geregeld opborrelen bij onze medewerkers. In het contact
met andere Booostingleden kan een wisselwerking ontstaan tussen de eigen ideeën en de buiten ons bedrijf
gegenereerde ideeën. Aldus worden beiden versterkt en ontsraat naar wij hopen een klimaat waarin het
bouwkundig vakgebied als geheel en ons bureau in het bijzonder zich steeds verder ontwikkelen.
Unicom N~duland
AUianc~ Europ~ Wolvega Pan~kn A + Bureau voor
Bik Bouwproducun ZoontjN BelOn Bouwproduktontwikk~/ing
Bra/ui Interimr Gro~p AdviesburMu voor Bouwuchni~k ABT
Bruynutl Kmkms m Kmun Architecten m Consultants A&c
CV/( &/kzandstem Ad van B"w Industrial Design ACN Construcuurs
Fabri~k van Plmltw"km H. van Dam Jaap Koning Industrial D~sign Bureau Angment
EnilOr Fkx Dro~wpmmt BDA Groep
Hoesch Bouwsyst=m N~dnland Holland Processing Corsmit Raadgromd Ingmimrsbureau
Hokc Syst=m 6- Componmun Landmark D~sign 6- T~chnoWgy Ing. &rel H. D~kk"
Hoogov~ns Gro~p TNOlndustri~ Ftlfad~ Consulting 6- Enginuring
Hunur Douglas GeNie Consult
Kömm"ling Bm~/ux Goudstikku - de Vries
J.j.Kr= Archip~1 Ontwerpm Ir A. Ho~k CS Bouwkundig Ingmimrs
Krupe Bomarex Architecunbur~au Böhtlingk Hogeschool Ensch~de
NBM-Amsulland Woningbouw Jan Brouw" Associaus Hog~school Midden-Brabant
Octatub~ Spau Structum Bullhorst Architecun m St~dmbouwm Hi=ch Enginuring
Pieurman Hardglas CEPEZED &nlOor van d~ To~komst
Plastica Plmlt EGM Architecun Nationak Woningraad
Polydak Hubm-Jan Hmket bna architecten Staalbouwinstituut
Polynorm Post T" Avm Architectm Stichting Aluminium Cmtrum
R=aBudel Jan Timmm TU Delft
Reynotrmk Tjïm Design TU Eindhovm
Rockwool Lapinus Tuns+Horsting Archiucun V"miging Nednlandse
Somfj N~dnland V"burg Hoogmdijk Architekun C=mtindustrie
Saint-Roch Glas Architektmburo ViIs" &Burman H. de Wit Consultancy
Struik en Hammlag Bouw ir Frank van WaN, IngmimrsburMu Zonnro~1d
Tmpa Inurnational Buro voor Archiuktuur
L Ubbink N~dnland ir Daan P~urs
.J

14. • ,
mOOOi mijns inziens
.
mOGGi: Goed mOOOl
Mooi is niet altijd goed mooi. Goed mooi getuigt van bouwkundig en bouwfYsisch inzicht en van
kennis van materialen. Goed mooi is wrgvuldig en aandachtig. Goed mooi is synoniem voor kwaliteit.
Niet goed mooi getuigt daarentegen van gebrek aan vakmanschap, geldgebrek en tijdgebrek.
Wie ben ik, de techneut, om mij een oordeel aan te matigen over het begrip mOOOi? Nee, ik laat
dat graag over aande esthetici (de architecten?) in ons midden. Maar ik permirteer mij wel een mening
te hebben over kwaliteit (een begrip dat wij allen -te pas en te onpas- in de mond willen nemen) en
over vakmanschap (een begrip dat heden ten dage helaas wat op de achtergrond is geraal<t). En toch
zijn het deze aspecten, kwaliteit en vakmanschap, die een directe relatie hebben met mooi en niet mooi
(of lelijk). Ik heb het hier in het bijwnder over gevels (mijn discipline), waar de esthetische kwaliteit
(mOOOi?) in hoge mate wordt bepaald door de kwaliteit van her ontwerp en het vakmanschap van
de uitvoering. Daarom wil ik wel graag uit de doeken doen wat ik goed mooi vind (en wat ik versta
onder niet goed mooi). Eerst moet ik er op wijzen dat gevels (ttaditioneel, hedendaags of'high-tech')
zijn blootgesteld aan milieu-invloeden, die de verschijning er van in de loop der jaren kunnen doen
veranderen. De fYsische en chemische eigenschappen van het toegepaste gevelmateriaal zijn hierbij erg
belangrijk: baksteen wordt rustiek, hout wordt grijs, koper en zink krijgen patina. Bij een goed ontwerp
kunnen deze materiaaleigenschappen worden uitgebuit; de gevel is levendig (organisch?) en de
veranderingen zijn bedoeld, gewenst en dus goed (mooi).
Hedendaagse gevels van aluminium, glas, keramiek en natuursteen zijn echter in principe niet bedoeld
om te veranderen; de eerder genoemde eigenschappen worden dan als negatief ervaren: aantasting,
vetwering, kleutverlies, vervuiling, veroudering, corrosie. Het architectonische ontwerp (met name de
materiaalkeuze en de derails) van dergelijke hedendaagse façades is zonder meer bepalend voor het
behoud van de esthetische kwaliteit. Slechte details hebben Wt gevolg dat gevels snel vervuilen,
plaatselijk worden aangetast en hun waarde verliezen. Als je om je heen kijkt, dan moet je helaas
vasrstellen dat vele moderne gevels onnodig vervuilen door een slecht (detail)onrwerp. Vooral
raam dorpels, dalmimmen en boeiboorden worden door eigenwijze architecten hardnekkig (0 0 0,
tegen 'de leer van Jellema') verkeerd ont-
worpen. Hetzelfde geldt voor 'verkeerde' steen-
verbanden en dilatatievoegen in buiten-metsel-
werk, 'foute' ontwateringskapjes (ze zouden
eigenlijk verboden moeten worden) en 'knullige'
ledikanthaken in metalen plaatgevels. Let wel:
indien de schroeven in het zicht moeten komen,
dan is dat een te respecteren esthetische keuze.
Maar deze schroeven moeten dan wel regelmatig
worden aangebracht (=vakmanschap) en niet
lukraak, zoals je maar al te vaak zier.
Abrupt eindignuk vmicak lijsten (ontwerp) en verkeerd gepl4atste stoot-voegen (uitvoering) gevm vuil- T
strepen op glazen borstweringspanelm. De aantasting is reeds begonnm.
L .J

15. Eén van de veel voorkomende esthetische
,
aspecten van gevelbekledingen (aluminium,
srrucrural glazing, naruursteen en keramiek) is de
voegindeling. Hoe gladder en strakker het
bekledingsmateriaal, hoe regelmatiger het
patroon, hoe groter de aan de voegen te stellen
esthetische eisen. Dit geldt vooral voor de
hedendaagse (ook voor mij) favoriete 'open
voeg' -beldedingen, met voegafmetingen van 6,
8, 10 of 12 mmo Eric Vastere heeft er een goed
boek over geschreven (Maatbeheersing. Het
afipreken van visueel toelaatbare maatafwijkingen.
Uitgave: UCB- TUE).
spouw, in 1
Uiteraard moeten er to eranties zijn, maar
contact ma tk natuursteen bekleding (open
floegm); fll!rhoogtk waterbelarting flan tk spouw, afwijkingen moeten wel random worden
accumulatie m stagnam flan water in tk minuak verdeeld. Geconcentreerde afwijkingen zijn
woL Decapil/arittit Ma tk rest. altijd slecht (dus niet mooi). Meestal ontstaan
deze afwijkingen door een slecht ontwerp. zelden door gebrekkig vakmanschap. De hedendaagse
bouwkundig ontwerper. die relevante bouwkundige toleranties negeere. geeft blijk van gebrek aan
meesterschap, te meer omdat traditioneel vakmanschap verloren is gegaan. De bouw is immers
geëvolueerd tot het in hoog tempo assembleren van bouwelementen en bouwcomponenten, welke
fabrieksmatig zijn geprefabriceerd. De kwaliteit wordt daardoor meer en meer verlegd van de
uitvoering naar het ontwerp; ruwbouw en bouwcomponenten van diverse (afbouw)disciplines moeten
in het ontwerp op elkaar worden afgestemd, met de nodige consequenties voor maarroleranties en
dilataties.
De vervuiling en de degradatie van gevels worden in hoge mate bepaald door de vlakheid. Deze wordt
doorgaans wél bepaald door de kwaliteit van de uitvoering, mits in het ontwerp voldoende
stelmogelijklleden worden ingebouwd. Goed mooi zijn uiterst vlakke gevels, met een hoog
zelfreinigend vermogen; het (vervuilde) hemelwater kan goed afspoelen en zich eventueel
concentreren op belijningen welke daartoe zijn ontworpen. Indien de afspoeling aan het toeval wordt
overgelaten, dan zijn de gevolgen niet te overLien.
Bij het ontwerp van gevels moeten eveneens de fYsische wenen worden gerespecteerd; thermische
uitzettingen van materialen, thermische traagheid van consrructiedelen, vochtopname, capillariteit en
condensatie moeten worden onderkend. Zo niet. dan kan worden gerekend op scheuring,
onthechting, vlekvorming, aantasting en corrosie.
In essentie draait alles om de details. Niet alleen de zichtbare details, maar ook de verborgen details
van verankeringen, verbindingen en de waterhuishouding van de gevel moeten goed zijn ontworpen
en uitgevoerd. Hier komt dus al.les samen; kwaliteit en vakmanschap. Een gevel kan alleen goed mooi
blijven als het ontwerp tot stand komt door bouwkundig inzicht, kennis van materialen en met liefde
voor het detail. Helaas wordt de gevel maar één keer (bij de oplevering) beoordeeld op de esthetische
kwaliteit. Maar al te weinig wordt aandacht gegeven aan het veranderingsproces in de jaren daa·rna.
Toch heeft de opdrachtgever recht op een gevel die, bij notmaal onderhoud (kosten) zijn esthetische
waarde behoudt. Helaas wordt er door architecten meer aandacht gegeven aan het ontwerp van
. Wel
L ..J

16. r
mOOOi mijns inziens 1': •
•
Op de tekentafel (of beeldscherm) wordt de basis gelegd voor de
esthetische én functionele kwaliteit. Onrwerpen is niet louter
vormgeven, maar ook prioriteiten stellen, kiezen. Maar
vervolgens kunnen de beste (mooiste?) ontwerpen om zeep
geholpen worden door slecht vakmanschap. Het argumenr, dat
de fmanciële middelen onvoldoende zijn, moet in beginsel
worden verworpen. Goede details behoeven per definitie niet
duurder te zijn. Inregendeel, veelal zijn goede details op den
duur goedkoper. Indien de ontwerper en de uitvoerder naar
elkaar luisteren en elkaar inspireren, dan kan dit leiden tot
betaalbare perfectie. Het andere argumenr, dat men tijd te kort
komt, moet wél serieus worden genomen. Maar architecten
hebben dat meesral aan zichzelf te wijten: door de gebruikelijke
wijze van aanbesteden wordt de uitvoerende gevelbouwer
vrijwel altijd van meet af aan met tijdnood opgezadeld, met alle
stroming van gevolgen van dien. Echter, indien het resultaat van de samen-
hnnelwaur over ha geve/vhf, een
werking leidt tot een goed functionerende gevel, dan is deze
betonnen derpel zonder druip-
rand: de baksteen zuigt zich vol eerder 'goed mooi', dan een mooie gevel die lekt.
ma watc'. De rkgradatie is een feit Anton Tapper, FAÇADE, Adviseurs voor Gevelbouw B.v.
,--------------------- _M".hiiilo_ nieuws
Wonen light
Georganiseerd door het Staalbouw Instituut maakte begin december een groep belangstellenden een
excursie naar Zweden. Het bezoek stond in het teken van 'steelframe' -bouwen aanleiding was een
project in Hässelby, een randgemeenre van Stockholm. Het project betreft twee woongebouwen van
elk 28 wooneenheden verdeeld over 7 verdiepingen, waarbij afgezien van een betonnen kern, zowel
vloeren, gevels als wanden bestaan uit dragende constructies gebaseerd op lichtgewicht koudgewalste
staalprofielen. Veel aandacht is besreed aan de bouwfysische aspekten zoals thermische isolatie (gevel
Rc= 5 m' K/W1), geluidsisolarie en brandwerendheid (R = 90 minuten).
Onder invloed van de factor 'milieu' (duurzaam bouwen) komt 'licht bouwen' steeds meer in de
belangstelling re staan. Steeds meer ervaring wordt opgebouwd om zodanig re bouwen dat ook de
markt een licht gebouw in het gebruik zal beleven als volwaardig. Dir geldt voor lucht- en
conractgeluid, warmte maar ook voor het binnenklimaat in zomersituaties. Om er één detail uit te
lid1ten: in de gevel werd gebruik gemaakt van profielen met een thermische onderbreking door in het
lijf een bepaald perforatiepatroon aan re brengen. De profielen gedragen zich daaronder vergelijkbaar
met hout. Zoals zo vaak blijken juist buitenlandse excursies zeer inspirerend. Opgesloten in de
nationale bouwwereld is het verrassend om te zien hoe veranderingsprocessen in een houtskelet- en
isolatieland als Zweden plaatsvinden. Jas Lichtenberg
L __________
--------------~------- ~
~_~

17. • ,
Fiscale aftrek voor
energiebesparing
Vanaf volgend jaar zal een nieuwe belastingaftrek gaaf maar beperkt zijn, omdat de energieheffing aan
voor energiebesparende investeringen worden in- een maximum is gebonden. Om deze redenen
gevoerd. De aftrek komt naast de al bestaande hebben de bewindslieden besloten de energieafrrek
mogelijkheid van vrije afschrijving voor bepaalde (die overigens al voor 1998 gepland was) per
energie-investeringen op grond van de Vamil- 1 januari a.S. te laten ingaan. De nieuwe aftrek zal
regeling. Een drietal bewindslieden hebben dit mee- inhouden, dat ondernemers een bepaald percentage
gedeeld in een brief aan de Tweede Kamer. Hoewel van het investeringsbedrag -naast de normale of
het wetsontwerp waarin dit wordt geregeld nog eventueel vrije afschrijving- van de belastbare winst
moet worden ingediend bij de Tweede kamer, is kunnen aftrekken. Vereist is hiervoor wel dat de
het de bedoeling dat de aftrekmogelijkheid al op investering vermeld staat op een door de overheid
1 januari ingaat. Deze nieuwe fiscale aftrek komt in vastgestelde lijst, een systeem dat ook geldt voor de
de plaats van de mogelijkheid van teruggaaf van de Vamil-regeling en in het verleden ook voor de toen-
energiebelasting, die is geregeld in de bestaande Wet malige energietoeslag in de WIR. Voor de non-
belastingen op milieugrondslag. Bij de behandeling profitsecror, die geen voordeel heeft van een
van deze wet in de Tweede Kamer is vorig jaar deze belastingaftrek, zal een afzonderlijke regeling opgezet
mogelijkheid in de wet opgenomen, omdat grote worden.
energieverbruikers vaak al op vrijwillige basis af- WBSO (Wettelijke bepalingen inzake Speur- en
spraken met de overheid hebben gemaakt voor Ontwikkelingswerk) Het momenr waarop een
energiebesparende investeringen. De energieheffing wbso-aanvraag bij Senrer in Zwolle moet worden in-
heeft voor deze groep dan weinig effect, terwijl de gediend is uitgesteld. Hoogstwaarschijnlijk zal de
grote energieverbruikers ook geen voordeel hebben sluitingsdatum 11 februari 1997 zijn.
van de lastenverlaging die begin dit jaar is ingevoerd
?
~
als compensatie van de energieheffing. De bewinds- Voor meer informatie kunt
Iieden hebben echter vastgesteld, dat de vormgeving u contact opnemen met
van de teruggaafmogelijkheid bijzonder ingewikkeld
zou worden. Bovendien zou het effect van de terug-
Pouwer & Stevers
010 - 452 11 22. ffi1t~
Jfif t ffi tfll'l
------------- ------------
vooraankondiging
Op donderdag 10 april vindt van 15.00 tot 19.00 uur een bedrijfSbezoek plaatst bij Zoontjes Beton
in Tilburg. De laatste innovaties op het gebied van beronregelsystemen voor parkeerdaken,
dakbestraring en grond bestrating zullen u dan door deze 'jonge' Booosting-aangeslotene uit de doeken
doen. Ons advies: reserveren die 10 april!
Het Booosting bestuur wenst u een zeer
L inventief en gezond 1997 toe I .J