Booosting nieuwsbrief #5 - januari 1991 In deze nieuwsbrief: 01 Programma Booosting bijeenkomst Bouwbeurs februari 1991 Stalen wenkbrauw Friso Kramer 02 Woonhuis Jan Pesman Delft 03 Boek Mick Eekhout 'Product Development in Glass Structures' 04 Participanten

1. •
00051n
stichting
industrieel
bouwen
nederland
N • EU"., S B R • E ' F
Informatieblad van de Stichting Industrieel Bouwen Nederland Jaargang 2 - nr. 5 januari 1991
Secretariaat: Bankaplein 3 2585 EV 's-Gravenhage tel 070-3507171 fax 070-3504327
Deze middagbijeenkomst wordt gerealiseerd in samenwerking
met het tijdschrift 'Bouwwereld' en omvat in het kort gezegd
'Het veranderende rollenpatroon in de bouw'.
Het programma voor deze middag is als volgt samengesteld:
15.00 Ontvangst met koffie.
15.15 Opening door Prof. Ir J Brouwer, voorzitter van Booosting.
15.20 'Architekt in Europa' door Ir JM. Post van Post, Ter Avest, Van Remundt Architekten.
15.40 'Macht of Kultuur, of de macht van onze kultuur?' door Ir F. van Waes van Buro voor Architektuur Van Waes.
16.00 PAUZE
16.20 'De woning als produkt' door Ir E. Vreedenburgh van Archipel Ontwerpers.
16.40 'Samenwerking in de bouw door technologische ontwikkelingen' door Ir Drs J Lauwe van TNO Bouw.
17.00 'Van betonleverancier tot subcontractor' door de heer A.Th.M. Bisschaps van Voorbij Groep Wilnis.
17.20 Discussie en sluiting.
17.30 Borrel.
N.B.: Dit programma is onder voorbehoud. U kunt zich uitsluitend door middel van de bijgesloten antwoordkaart
voor deze middag opgeven. Dit geldt ook voor Booosting aangeslotenen!
Voor het woningbouwproject in Geuzeveld-West
(Amsterdam) heeft de dienst Volkshuisvesting aan
Friso Kramer de opdracht gegeven de rijtjeshuizen
'aan te kleden' met 'een wenkbrauw', een luifel bo-
kb
ven elke deur in de gevel.
Friso Kramer, beperkt door de lage budgettering in
de sociale woningbouw, bedacht een roestvrij-
stalen luifel, die eruit ziet als een zon-
neklep, een wenkbrauw. 8 ~ r
de stolen ~ ou~
van friso kramer
Dit was een bevrijding voor de eensgezins-rijtjeswoning,
want normaal gesproken zou dit een betonnen plak ge-
weest zijn, die de meterslange gevel een eentonig en saai
uiterlijk zouden geven.
Het ontwerp van de stalen wenkbrauw is zo overtuigend
door zijn eenvoud, dat Friso Kramer er onlangs de Kho
Liang Ie prijs van het Amsterdams Fonds voor de Kunst
mee heeft gewonnen.
De roestvrijstalen luifel gaat harmonieus op in de gevel. Hij
verandert van kleur, als een kameleon, bij verschillende
weertypen. En welk effect zou een fikse hagelbui hebben
op het metaal van de luifel 2
Door het lampje in de muur krijgt de luifel 's-avonds een
sprookjesachtig schijnsel, versterkt door een wit reflecteren-
de cirkel aan de onderkant van de luifel.
Aldus toegepaste kunst is een middel om de sociale wo-
ningbouw van zijn grauwsluier te bevrijden! •
D

2. booosting NIEU1NSBRIEF
In 1989 is in Delft een prijsvraag uitgeschreven door de Dienst
Stadsontwikkeling en de Delftse ontwerpers-vereniging Delft Design
voor het ontwerpen van een aantal dubbele villa's op een lokatie
aan de uiterste zuidrand van Delft. Uit 50 inzendingen werden door
een jury 8 ontwerpen geselekteerd. Deze worden nu allen gereali-
seerd. De situatie is uniek: aan de noordzijde grenzen de woningen
aan een woonwijk, aan de zuidzijde aan een natuurgebied Midden
Delftland. Wonen midden in de randstad met 10 km uitzicht. Woonhuis
HET ONTWERP
Jan Pesman
Het realiseren van dit ontwerp was voor Jan Pesman een
unieke kans om, behalve een woning van eigen ontwerp te
bewonen, ook enkele zowel ruimtelijke als technische ex-
te Delft
perimenten in de praktijk te testen.
Ruimtelijk is onderzocht hoe binnen een relatief klein volu- MATERIAALGEBRUIK
me een zo groot mogelijke ruimtelijke werking gereali- Op de fundering, begane grondvloer en woningscheiden-
seerd kan worden. De woning is ontworpen als één volu- de wand na, is vrijwel de gehele woning van staal en
me met één enkel ruimte bepalend element en niet als een glas. Roestvrijstalen sandwichpanelen in de gevel, keuken
optelsom van kamers en een stapeling van verdiepingen. en sanitaire elementen en de geperforeerde panelen voor
Alle technische voorzieningen zijn in een drie verdiepin- de akoestiek zijn alle van RVS. De perfopanelen bevinden
gen hoog intern blok ondergebracht. Dit serviceblok bevat zich als afwerking op het serviceblok, terwql de binnenzij-
alle ruimtes die leidingen behoeven als keukens, wc en de (natte zijde) van grijs gekleurd glas is.
Waarom staal? Er zijn een aantal nauw verweven architec-
, tonische, functionele en bouwtechnische redenen voor: het
belangrijkste verschil tussen een traditioneel gebouwd huis
en deze woning is, dat de hoofddraagconstructie van staal
is. Eenmaal gemonteerd levert dit een tamelijk maatvaste
kapstok voor de overige bouwdelen. Deze bouwdelen kun-
nen elders geprefabriceerd worden en in korte tijd gemon-
teerd . Waar in het traditionele bouwproces alle disciplines
naar het eindproduct toe werken (de metselaar wachtend
tot de volgende verdiepingsvloer is gelegd, de elektricien
wachtend tot het volgende wandje is gemetseld om daar
zijn dozen in te hakken), kunnen hier alle disciplines hun
werk doen in de voor hun deel benodigde tijdsduur' zonder
onderbreking. Veel handelingen kunnen gelijktijdig gebeu-
ren bijvoorbeeld montage gevelpanelen, montage glaspui-
en, aanbrengen dakbedekking. Wanneer men een net-
werkplanning zou maken van beide processen , wordt
duidelijk dat het kritieke pad veel korter is. Daarbij komt
BEGANE GROND dat weersinvloeden een veel geringere rol spelen.
badkamer. Binnen het volume van de woning is het Het verschil is aardig te zien in de Delftse straat van Or-
serviceblok het belangrijkste ruimtebepalend element. Door moes waar de overige projecten langzaam vorderen en
het gebruik van de diagonaal ontstaan lange zichtlijnen. deze woning , zeker niet als eerste gestart, reeds gereed is.
Ter plaatse van de glazen hoek schuiven twee puien de Bovenstaand verhaal zou echter ook gehouden kunnen
hoek open over een hoogte van vier meter. worden voor een hoofddraagconstructie in prefab beton.
Als technisch experiment zijn de volgende items toegepast: Waarom dan toch staal?
een lichte sandwichgevel in combinatie met een dubbele Alhoewel de keuze in dit ontwerpproces niet bewust is ge-
scheidingswand in kalksteen, de vier meter hoge schuifpui daan zou je achteraf kunnen zeggen dat, gezien de hoe-
en de eerder door CEPEZED ontwikkelde staalplaat/anhy- veelheid onderdelen, prefab beton duurder zou zijn ge-
driet verdiepingvloeren . Tevens is een partieel gekleefde weest. In elk geval zou de gewenste elegantie niet
p.V.c. dakfolie van Besouw hier voor het eerst toegepast. gehaald zijn en dit laatste is de belangrijkste architectoni-
Ook de stalen trap mag experimenteel genoemd worden. sche reden. _

3. "IEU1NSBRIEF booosting
ondom Het proces van productontwikkeling van dragende glas-
constructie zoals beschreven in het in november uitgekomen boek 'Product Development in Glass
Structures' (uitgeverij 010, ISBN 90-6450-111-4, dfl. 39,50), geschreven door Mick Eekhout, verdient
een aantal critische kanttekeningen.
het Glasboek
H et proces beschreven in het boek heeft een belang-
rijke stimulans gekregen ten tijde van de 1e ronde
van projectteams van Booosting medio 1988. Een 11-tal
van deze Booosting projecten zouden in november 1988 Na de Glazen Zaal is de stap naar het uiteindelijke doel -
bij ioN in Rotterdam worden tentoongesteld. Onder het horizontale zelfstandig dragende glasconstructies - inmid-
motto 'de glaswereld zegt dat het moderne glas zo sterk is dels wel gerealiseerd in de zogenaamde Bloemenpoort in
als een olifant, laten we dan onderzoeken hoeveel olifan- Hulst. Daar werd een dak van globaal 6 x 15 m. met pro-
ten er op een glasplaat kunnen staan', werd er een onder- jectarchitect Walter Lockefeer van IMA Summis gebouwd,
zoeksproject gestart waarin een constructieve verbindings- bestaande uit dubbelglas licht reflecterende panelen, on-
methode werd uitgedacht om uitgaande van geharde dersteund door Quattro knooppunten op een ruimtelijk
glasplaten grote glazen zelfstandig dragende oppervlak- draadspanwerk. De zwarte kitnaden tussen de horizontaal
ken te maken. Door de algehele pionierssfeer van Octatube liggende glasplaten zijn de dikste (grafisch zichtbare) lijnen
was het resultaat als concept boeiend genoeg voor pro jec- in het dak. De constructie is gesponnen tussen een stalen
tarchitect Pieter Zaanen om het toe te passen in de Glazen kokerfrome dot onder een randgoot, het glazen dak geheel
Muziek Zaal in de Beurs van Berlage te Amsterdam. omringt.
Dit ontwerpprincipe, gerealiseerd in mei 1990 in Hulst,
wordt inmiddels uitgewerkt voor toepassingen in het Neder-
lands Architectuur Instituut van Jo Coenen in Rotterdam, een
kantoorgebouw in Hong Kong en een atrium-dak in Dubai.
De tweede verbindingsmethode met de Quattro knopen op
stalen buiskolommen (van de ronde wand in de Glazen
Zaal) bevestigd, heeft een vervolg opgeleverd in een
8 x 30 m. grote glazen wand in Stansted Airport van archi-
tect Norman Foster, opgeleverd in december 1990, een ho-
tel lobby in Taiwan en een kantoorgevel in België. Schoor-
voetend begint het er dus naar uit te zien dat het Quattro
glossysteem de laatste fase van volwassenheid doorloopt,
alhoewel sommige toepassingen worden gekozen vanwege
de pikante nieuwheid .
Een groot aantal van de glazen doken wordt gebruikt in
een ontwerp met omgevende dichte wanden, zodat het
DAK BLOEMENPOORT TE HULST FOTO: THEO BUU SSE glasvlak als het ware een plat en horizontaal doorkijk-mem-
braan vormt tussen gesloten bouwmassa's. In de ruimte er-
Het verhaal van de verdere ontwikkeling van het dragende onder binnenkomend, is er dan een 'surprise-effect', en een
glossysteem in de Glazen Zaal is uitgebreid omschreven in zeer sterke vertikale gerichtheid. In een dergelijk contrast-
het boek en voor het Booosting publiek uitgelegd op rijk ontwerp is het effect van een glazen dak uitermate
28 maart 1990 in de Glazen Zaal. De stap voorwaarts die sterk. De combinatie van een glazen dak met identieke gla-
technisch hier werd bereikt ten opzichte van de stand van zen wanden levert weer een ander effect op, namelijk een
de techniek bestond uit het stabiliseren van zelfstandig han- zeepbelachtige filigraine omhulling.
gende glazen wanden door middel van zogenaamde
'Quattro' knopen in voorgespannen en uiterst minimale Het Quattra productontwikkelingsproces heeft plaats gevon-
draadspanten. Het dak dat oorspronkelijk in een identiek den bij Octatube als een projectengeleid proces. Deels is
concept werd ontwikkeld, struikelde over de eisen van de dus een geforceerde eigen ontwikkeling doorlopen (Booos-
brandweer, een te korte onderzoeks- en ontwikkelingstijd ting tentoonstelling 1988), waarna een aantal passende
en een gebrek aan enige ervaring voor een dergelijke toe- projecten werd gezocht respectievelijk zich aanboden, die
passing. Daarom ging het huzarenstukje niet door. Met het vervolgens de verdere ontwikkeling stimuleerden en deels
realiseren van de Glazen Zaal was inmiddels toch wel een bepaalden. Nu is het gevaar van een dergelijk consumen-
behoorlijke vooruitgang geboekt, ondanks voldoende onze- ten-volgend ontwikkelingsproces dat het eindigt met een on-
kerheden en risico's aan de start, eindigend in een verras- vermoed product en dus dat het proces in een kriskras rich-
sende kennisverhoging. ting verloopt. ~

4. booosting NIEU1NSBRIEF
~ Voor een klein en druk bedrijf werkt het echter redelijk doel- wikkelingsproces zowel gevaarlijk ('stel je voor dot het niet
gericht maar kostbaar en leidt op den duur alleen tot de ge- lukt, iedereen ziet je ol vallen') als pikant ('wandelen op het
wenste resultaten, als er tussen elk project kon worden scherp van de snede waar je aan twee zijden vanaf kunt
bijgestuurd. Een groter bedrijf zou (met de aanwezige mar- vollen'). Er is een behoorlijke dosis naïviteit voor nodig
ketingkennis) een autonoom ontwikkelings-proces kunnen ('niet weten welke moeilijkheden moeten worden overwon-
opzetten, met uitgebreid onderzoek. Een dergelijk 'in-hou- nen'), een behoorlijk doorzettingsvermogen ('dóór te gaan
se '-proces mist echter de 'tik-tak'-relatie met de (belangstel- waar alle grote glasbedrijven allang zijn afgehaakt'), ge-
ling van) projectarchitecten, die al bouwend en experimen- paard met een scherpe achterdocht, ('allerlei breukoorza-
terend ook mede richting bepalen en zich daarvan ook ken vermoeden en voortijdig neutraliseren'). Boven alles is
sterk bewust zijn. De ontwikkeling wordt dus semi-publieke- echter de zin om je in het oerwoud een weg te bonen van
lijk gedragen. Projectarchitecten hebben ook een belangrijk belang en in het proces te willen investeren.
aandeel gehad in de ontwikkeling en verdienen te worden
genoemd daarvoor, naast de kern van productarchitecten Het Quattro glossysteem is nog niet geheel ontwikkeld als
van Octatube. het aantal varianten wordt bezien dat een evengroot aantal
projectarchitecten steeds weer weet te bedenken. Het mag
Het materiaal glas blijft uiteraard in het Quattro-systeem de gezien worden als het eerste Booostingproduct dot nu na
meest zwakke schakel omdat het wel sterk en stijf is, moor 3 jaar Booosten reëel is gelanceerd in de bouw, waarmee
tevens bros; gehard glas heeft een ingebouwd voorspanme- de volgende fase wordt ingegaan: goede en zinvolle toe-
chanisme waardoor het zeer sterk is, maar tevens kwets- passingen te ontwerpen om daarmee de kwaliteit van de
baar voor beschadigingen door scherpe voorwerpen. architectuur te verhogen. Een echte BOOOsting productont-
Daarom moeten tussen de stolen bouten en de gotrond in wikkelingsronde wordt afgesloten. _
het glas een passende kunststof isolering worden aange-
bracht. Deze akelige materiaaleigenschap maakt het ont- Mick Eekhouf
BOOOSTING: In mei 1988 is de Stichting Industrieel Bouwen Nederland, BOOOSTING, opgericht
vanuit een gecombineerd initiatief van industrie, ontwerpers en architecten.
De voornaamste doelstelling van BOOOSTING is het bevorderen van het ontwerpen, ontwikkelen, onderzoeken en toepassen
van industrieel te vervaardigen bouwprodukten en gebouwdelen, ter verhoging van de kwaliteit van de gebouwde omgeving.
Op de bijgevoegde antwoordkaart kunt u aangeven of u geïnteres-
seerd bent in meer informatie over de stichting BOOOSTING. BOOOSTING
0 (I)
PARTICIPANTEN:
Z m BEDRIJVEN: Böhtlingk Architectenbureau
l- a
(/) ....c Brakel Hilversum Jan Brouwer Associates
0 c Bruynzeel Keukens & Kasten Cepezed .
(I)
0 CV)
a > Cogebene·Mudde
F. Tavenier
Corsmit
E.G.M. Architecten
0 c L-
General Electric Plastics Henket Architectenbureau
ei)
......
(I) 0 I
Holec IMA Summis
0...
a -
VI
a Hoogovens Victor Mani
a ....::L.
L-
a
C > H. van Dam OD 205
...... a
ei)
u.J Katan Post, ter Avest,
(I) l.l) Krens Handelsonderneming van Remundt Architecten
L-
u a co Kruisheer Partners Consultonts Swaab Architectuur & Design
(I) .......... l.l) Krupe Bomatex Van Waes Architektuur
(/) 0... C'I De Meeuw Oirschot
Nevanco Groep INDUSTRIEEL
v; NYVA Nijmegen ONTWERPERS:
C!) E Oclatube Space Structures Ahrend Design Team
0
Z ...><
c Opstaion Brouwer & Koning
i= a> ~
a> =>
._=>
c
a> Pandart Hollan'd Processing
ut :I::
Polydak Klimaat/Bouw
.150 a>
0 0~ Q;
Q;
....c
N
0.. Rockwool De Kock Produktontwikkeling
0 ~~ ....c
§~
0
SCH Holland Friso Kramer
0 tn E a>
~o..
a>o 0"':
'E
ra o 0 ~
>....c
Ou a> c 2
0 Teeuwen
Van Campen Bending Technics
Landmark
Produktcentrum TNO
E.~
t- 0;:: c .- '"
a> c
ON
Qj
...><
r::II:: 00-
co
a>
c
02 c- ...>< Van Triest.partners
EO -...><
~
a> '"";" 0
""'0'" ~
OV;
~a>
a> a>
a> 0 lc Voorbij Groep Wilnis OVERIGEN:
..." ~.
0",
o ~
cOl
.- c
010
-0-0
~
00
00
~
9
Wavin KPS
Wolvega Ponelen
TU Eindhoven
Centrum Staal
Q 00 >-. c
8i~
a> KD Consultants
r::II:: Ol ~0 0..0 a>
c Olz Oz ARCHITECTEN:
0 a> :=-=> C Q+=
CV)
:_f-
Ol
0 ---=
C Archipel Ontwerpers
0 '"
Ö :::E E..8 E EV)
~O
~
« Ol ",'
00 Thijs Asselbergs
~
(u (l) (1)
a>
-0
0
a.. c
0 "-a>
a> -0 a>
Ol c -Eo alo ·3 ID
-0
E
~
'" 0 c o..c 00 CD c
Z 0 ~
-0
a>
.... ~ 0 ...Q
a>
U
c
~ 0 a> ~co ~co ~ «
« '" ~
0 a> -0
!IC( z co
0
CL ~ =>
L.L 0 0 0 0 0