1. Kantorenmarkt Rotterdam
Booosting
FOTO
afmeting:19,06x7,6 cm
27 september 2011

2. Realiteit
‘s Gravelandseweg 557, Schiedam
FOTO
afmeting:
19,06
x
1,9 cm

3. Agenda
1.Kantorenmarkt
2.Beleggingsmarkt
FOTO
afmeting:
3.Trends & Vooruitblik
19,06
x
1,9 cm
4.Mogelijkheden
5.Vragen
CB Richard Ellis | p3

4. Kantorenmarkt
FOTO
afmeting:
19,06
x
1,9 cm
CB Richard Ellis | p4

5. Kantorenmarkt
Markthuren
Centrum
Aangr. centrum
Scheepvaartkwa…
Kop van Zuid
Zuid
Alexandrium
Brainpark
FOTO Oost
afmeting:
19,06 Industrie / havens
x
1,9 cm Capelle
Schiedam
80 100 120 140 160 180 200 220 240
€ / m² / jaar
Bron: CB Richard Ellis
CB Richard Ellis | p5

6. Kantorenmarkt
Vraag - Aanbod
Demand Supply
800
600
x 1.000 m²
400
FOTO
afmeting: 200
19,06
x
1,9 cm
0
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Bron: CB Richard Ellis
CB Richard Ellis | p6

7. Kantorenmarkt
Leegstandpercentages 2011 Q1
%
30
25
20
15
10
5
FOTO 0
Centrum
Brainpark
Zuid
Alexandrium
Schiedam
Capelle
Industrie/Havens
Aangr. centrum
Oost
Scheepvaartkwartier
Kop van Zuid
afmeting:
19,06
x
1,9 cm
Leegstandscijfer
Bron: CB Richard Ellis / PropertyNL Rotterdam: 17,2%
CB Richard Ellis | p7

8. Kantorenmarkt
Het Nieuwe Werken
 HNW verbetert ruimte-efficiency met minimaal 15%
 Gevolg: afname behoefte kantoorruimte met ruim 6 mln m² (NL)
 Beschikbare (leegstaande) kantoren voldoen niet aan
gebruikseisen voor HNW
FOTO
afmeting:
19,06  Geldt m.n. voor gebruikers > 2.500 m² (= 50% jaarlijkse vraag)
x
1,9 cm
 Gevolg: vraag naar gerichte nieuwbouw neemt toe
 Aangepast nieuwbouw- en herbestemmingsbeleid noodzakelijk
Bron: ‘What Users Want’, CB Richard Ellis
CB Richard Ellis | p8

9. Kantorenmarkt
Kantoorlocaties
6
2
1
9
2 7
3
4
8
FOTO
afmeting:
19,06 5
x
1,9 cm
1. Rotterdam Centre 6. Rotterdam Alexandrium
2. Rotterdam Adjoining centre 7. Rotterdam Brainpark I, II & III
3. Rotterdam Shipping quarter 8. Capelle aan den IJssel
4. Rotterdam Kop van Zuid 9. Schiedam
5. Rotterdam South
CB Richard Ellis | p9

10. Brainpark Rivium
Monocultuur
Eenzijdige functies en toenemende leegstand
Dalende waarde
FOTO
afmeting:
19,06
x
1,9 cm
CB Richard Ellis | p10

11. Internationaal
Stockley Park, London
FOTO
afmeting:
19,06
x
1,9 cm
CB Richard Ellis | p11

12. Brainpark Rivium
FOTO
afmeting:
19,06
x
1,9 cm
CB Richard Ellis | p12

13. Herkapitalisatie
Asset
Asset = 100 Nieuwe lening
daalt tot
85% LTV 60 Nieuw kapitaal
100
Kapitaalverlies
90 Gedekte lening
15
80 Ongedekte lening
70 Afschrijving
schuld 25 Kapitaal
60
Kapitaalverlies
50 Nieuw kapitaal
21
40 (35%)
FOTO
afmeting:
19,06 30 Asset nog
x maar 60 waard
1,9 cm 20 ‘Nieuwe’ lening
39
10 (65%)
0
Oorspronkelijk Distress Verkoop/herfinanciering
 Leningenportefeuille bank daalt met 54% (85 naar 39)
 Oorspronkelijke lening met 30% afgeschreven
CB Richard Ellis | p13

14. Afloop leningen
Europa
€ mrd
200
175
150
125
100
75
50
FOTO
afmeting:
19,06
25
x
1,9 cm 0
2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 vanaf 2018
€ 960 mrd loopt in de komende 10 jaar af,
Bron: CB Richard Ellis waarvan 55% in de komende 3 jaar
CB Richard Ellis | p14

15. Beleggingsmarkt
Pre-2005 Niveau
Office Retail Industrial
12.000
10.000
8.000
x € 1 mln
6.000
FOTO
afmeting: 4.000
19,06
x
1,9 cm 2.000
0
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Bron: CB Richard Ellis
CB Richard Ellis | p15

16. Beleggingsmarkt
Kantoorbeleggingsvolume per locatie 2008-2010
Rotterdam
13% The Hague
Amsterdam
11% Utrecht
Other
FOTO
afmeting:
19,06 10%
x 62%
1,9 cm
4%
Bron: CB Richard Ellis
CB Richard Ellis | p16

17. Beleggingsmarkt
Prime Office Net Initial Yields
Amsterdam Rotterdam The Hague Utrecht
6,5
6,0
%
FOTO 5,5
afmeting:
19,06
x
1,9 cm
5,0
jun-08
sep-08
dec-08
jun-09
sep-09
dec-09
jun-10
sep-10
dec-10
mar-09
mrt-10
mrt-11
Bron: CB Richard Ellis
CB Richard Ellis | p17

18. Beleggingsmarkt
Prime Benchmark Transactie
Nieuwbouw
10 jaar Stedin
Belegger Hannover Leasing
BAR von 5.8%
FOTO
afmeting:
19,06
x
1,9 cm

19. Beleggingsmarkt
Nationaliteit Kopers
Dutch investors Foreign investors
100%
90%
80%
70%
60%
50%
FOTO 40%
afmeting:
19,06
30%
x
1,9 cm
20%
10%
0%
2005
2007
2000
2001
2002
2003
2004
2006
2008
2009
2010
Bron: CB Richard Ellis
CB Richard Ellis | p19

20. Trends Kantorenmarkt
 Prime rents redelijk stabiel door toename incentives
 Leegstand is structureel niet conjunctureel
 Nieuwe Werken zal kantoorgebruik doen dalen
 Dualiteit tussen centrum en periferie
FOTO
afmeting:
19,06
x
 Andersoortige investeerders worden actief
1,9 cm
 Incentives blijven significant
 Prime yields stabiliseren op pre-2005 niveau
CB Richard Ellis | p20

21. Vooruitblik
 Duurzaamheid
 Eindgebruiker in de spotlight
 Vastgoedkennis prevaleert weer
 Banken kunnen schoon schip maken
FOTO
afmeting:
19,06
x
 Vraag naar nieuwbouw blijft
1,9 cm
 Stijgende bouwkosten
 Herontwikkeling!
CB Richard Ellis | p21

22. Rotterdam Central District
Multifunctionaliteit
Combinatie van openbaar vervoer en functiemenging maakt
dit gebied weer aantrekkelijk
FOTO
afmeting:
19,06
x
1,9 cm
CB Richard Ellis | p22

23. Mogelijkheden
Central Post
Meest duurzame (her)ontwikkeling van
Nederland
Voormalig postsorteercentrum
Tweede leven als kantoorgebouw
Grote vloervelden
FOTO
afmeting:
19,06
x
1,9 cm
CB Richard Ellis | p23

24. Mogelijkheden
Weena 70
Renovatie oud kantoorpand
van ASR
Shell keert terug naar het
centrum met 11.000 m²
Duurzaam topniveau
FOTO Geschikt voor Nieuwe
afmeting:
19,06 Werken
x
1,9 cm
CB Richard Ellis | p24

25. Mogelijkheden
Willemsplein
Herontwikkeling oud kantoorpand
Duurzaam topniveau
6 000 m²
Joulz als nieuwe gebruiker
FOTO
afmeting:
19,06
x
1,9 cm
CB Richard Ellis | p25

26. Mogelijkheden
Oostzeedijk 182
Oud kantoorpand van 7.500 m²
Omzetting tot woningen
Amerikaans opportunity fonds nieuwe eigenaar
FOTO
afmeting:
19,06
x
1,9 cm

27. Mogelijkheden
Willem Ruyslaan
Oud kantoorpand
8.000 m²
Omzetting tot woningen
FOTO
afmeting:
19,06
x
1,9 cm

28. Mogelijkheden
Westblaak 65
Oud kantoorpand
4.500 m²
Omzetting tot hotel of flagshipstore
FOTO
afmeting:
19,06
x
1,9 cm
CB Richard Ellis | p28

29. Mogelijkheden
Post Rotterdam
Voormalig postkantoor
Winkelcentrum & hotel
Creatieve herontwikkeling
FOTO
afmeting:
19,06
x
1,9 cm
CB Richard Ellis | p29

30. Conclusie
Negatief marktsegment
Er zijn er nog steeds veel mogelijkheden!
FOTO
afmeting:
Combinatie vastgoedkennis, creativiteit, duurzaamheid
19,06
x
1,9 cm
CB Richard Ellis | p30

31. FOTO
Martien van Deursen
afmeting: Director
19,06
x Rotterdam Office
1,9 cm
Delftseplein 27-M
3013 AA Rotterdam
T +31 10 300 4800
M +31 (0) 65 025 83 40
martien.vandeursen@cbre.com