Мал, амьтны халдварт өвчний үед эмчилгээний арга хэмжээг хэрэгжүүлэх зарчим

1. СЭДЭВ 9. ХАЛДВАРТ ӨВЧНИЙ ЭМЧИЛГЭЭНИЙ
ЗАРЧМУУД
(Халдварт өвчтэй мал, амьтныг эмчлэх онцлог)

2. Сэдэвийн агуулга
• Халдварт өвчтэй малыг эмчлэх шаардлага, ач холбогдол;
• эмчилгээний зорилго, эмчилгээг зохион байгуулах онцлог;
• Өвөрмөц эмчилгээний арга хэрэгсэл;
• Шинж тэмдэгийн эмчилгээ;
• Өвөрмөц бус эмчилгээ.

3. Халдварт өвчтэй малыг эмчлэх
шаардлага, ач холбогдол

4. • Халдварт өвчний эмчилгээний зорилго нь өвчин үүсгэгч шалтгаан
болсон эмгэг төрүүлэгч нянг амьтны бие махбод дотор байхад
устгах,
• Малын ашиг шим, ажлын чадварыг эргүүлэн сэргээхэд оршдог.
• Эмчилгээний арга хэмжээ нь халдварт өвчинтэй тэмцэх цогц арга
хэмжээний хүрээнд хийгдэж буй мал, амьтныг авран хамгаалах
ажиллагаа болно.
Эмчилгээ хийх зорилго, мөн чанар

5. Ямар ч тохиолдолд халдварт өвчтэй мал нь халдварын эх булаг
болдог тул:
• түүний аюулын зэрэглэл;
• эмчилгээний эдийн засгийн үр ашгийг
тооцож үзсэний үндсэн дээр эмчлэх эсэх шийдвэрийг гаргах ёстой.
Эмчилгээ хурдан хугацаанд бүрэн төгс үр дүн өгөх тохиолдолд л эдийн
засгийн хувьд хүлээн зөвшөөрөгдөх боломжтой.
Эмчилгээ хийх зорилго, мөн чанар

6. • Халдварт өвчтэй мал, амьтныг эмчлэх
ажиллагаа нь халдваргүй өвчинтэй
харьцуулбал өвөрмөц онцлогтой байдаг.
Халдварын хэлхээг яаралтай
таслах,
эпизоотын процессын цаашдын
өрнөлтийг зогсоох
зорилгоор өвчтэй болон сэжигтэй малыг
илрүүлсэн даруйд сүргээс тусгаарлах
арга хэмжээ авдаг.
Эмчилгээ хийх зорилго, мөн чанар

7. • Эдгээр малыг ферм, хот айлаас алс зайтай газарт тусгаарлах байранд
эсвэл энэ зориулалтаар байгуулсан байгууламжид шилжүүлдэг.
• Ингэх боломжгүй нөхцөлд, эсвэл тухайн сүрэгт байгаа малын ихэнх нь
өвчилсөн тохиолдолд өвчтэй малыг байсан байранд нь тусгаарлаж
болно.
Эмчилгээ хийх зорилго, мөн чанар

8. • Ялган тусгаарласан өвчтэй малыг арчилж маллах малчинг томилж,
арчилгаа, маллагааны тоног хэрэгсэл, тээврийн хэрэгслийг тусгайлан
гаргаж өгөх шаардлагатай.
• Халдварт өвчтэй мал хариуцаж байгаа малчин нэг бүр хувийн
хамгаалалтын зориулалтын хувцас хэрэгсэл өмсөхийн зэрэгцээ
тухайн орчны дэвсгэр нутаг, тусгаарлах байранд гаднын хүн нэвтрэн
орохоос хамгаалсан, хориглосон арга хэмжээ авсан байх ёстой.
Эмчилгээ хийх зорилго, мөн чанар

9. • Эмчилгээг аль болох эрт шатанд эхлэх нь үр дүнтэй байдаг.
• Эмчилгээний эм бэлдмэл, түүний тун хэмжээ, малын бие махбодод
оруулах зам, давтамж, дараалал, хамтруулан хэрэглэх эм бэлдмэлийг
зөв сонго.
• Өвчний үүсгэгчийг малын бие махбодоос бүрэн чөлөөлөхийн тулд эмнэл
зүйн хувьд бүрэн эдгэрсэн малд ч гэсэн курс эмчилгээг үргэлжүүлэн
хийдэг.
• Өөр өөр төрлийн халдварт өвчтэй малыг нэг дор хамтад нь байлгахыг
цээрлэдэг.
Эмчилгээ хийх зорилго, мөн чанар

10. УСТГАХ БОЛОН НЯДЛАХ ЗААЛТТАЙ ӨВЧНҮҮД
• Өвчлөөд өнгөрсөн мал ч гэсэн удаан хугацааны турш
халдварын үүсгэгчийг тээгч хэвээр байж халдварын эх
булаг болж болно.
• Жишээ нь, шүлхий, ауескийн өвчин, гахайн сонгомол
болон африкийн мялзан, лептоспироз, листериоз,
некробактериоз, Ньюкаслын өвчин гэх мэт өвчнүүдийг
нэрлэж болно.

11. • Ям, бруцеллез, сүрьеэ болон зарим зооноз өвчтэй мал
удаан хугацаанд халдвар тээгч байдаг тул тэдгээрээс хүн
халдвар авах эрсдэл өндөр байдаг.
• Ямар ч халдварт өвчний үед мал амьтны бие махбод эмгэг
төрүүлэгч бичил биетнүүдээс богино хугацаанд бүрэн
чөлөөлөгдөх боломж байдаггүй.
УСТГАХ БОЛОН НЯДЛАХ ЗААЛТТАЙ ӨВЧНҮҮД

12. ЭМЧЛЭХИЙГ ХОРИГЛОСОН ӨВЧНҮҮД
• Галзуу,
• туляреми,
• тахал(үхэр, тэмээний),
• хэл хөхрөх
• скрепи (хонь),
• ям,
• хулгана яр,
• Адууны нийлүүлгийн өвчин,
• Африкийн тахал (адуу, гахай),
• токсоплазмоз (муур, нохой),
• микроспорией (муур),
• томуу, ньюкаслын өвчин,
• пситтакоз (шувуу).
Дараах өвчнүүдийн үед өвчтэй малыг устгах заалттай байдаг. Үүнд:

13. НЯДЛАХ ЗААЛТТАЙ ӨВЧНҮҮД
• Үхрийн цээж
• Сүрьеэ
• Бруцеллез
• Адууны халдварт цус багасах өвчин
• Гахайн сонгомол мялзан
• Шувууны пастереллез
• Шувууны Цэцэг
• Шувууны ларинготрахеит

14. ЭМЧИЛГЭЭГ ЗОХИОН БАЙГУУЛАХ ОНЦЛОГ
Халдварт өвчнийг эмчлэх нэгдсэн нэг жор гэж байхгүй. Аливаа
халдварт өвчнийг эмчлэхдээ дараах нөхцөл, байдлыг харгалзан
үздэг. Үүнд:
• патогенез
• Эпизоотологийн онцлог
• Үүсгэгчийн дамжих механизм.

15. • Өвөрмөц болон өвөрмөц бус эмчилгээний аргыг цогцоор нь
хэрэглэх ёстой.
• Өвчнийг биш, өвчтэй амьтныг эмчилдэг гэдгийг мартаж
болохгүй.
• Нэг ижил өвчний үед ч гэсэн мал, амьтанд илэрч байгаа
эмгэгийн өөрчлөлтүүд янз бүр байдаг.
ЭМЧИЛГЭЭГ ЗОХИОН БАЙГУУЛАХ ОНЦЛОГ

16. Эмчилгээний арга хэмжээ нь:
• Өвчин үүсгэгч шалтгааныг арилгах;
• Зохих түвшинд организмын хамгаалан-зохицох хариу урвалыг
дэмжихэд чиглэнэ.
• Эмчилгээ амжилттай болох эсэх нь өвчнийг хир зөв оношилсноос
шалтгаалдаг.
• Эмчилгээнд хэрэглэгдэх эм, бэлдмэлийн сонголт зөв, оновчтой байх
ёстой.
• Хүрээлэн байгаа орчны нөлөөллийг зөв тооцох хэрэгтэй**
ЭМЧИЛГЭЭГ ЗОХИОН БАЙГУУЛАХ ОНЦЛОГ

17. Эмчилгээ нь бүхэлдээ:
• Нэг талаас өвчин үүсгэгч шалтгаант хүчин зүйлүүдийг арилгах,
• Нөгөө талаас эрхтэн системүүдийн хямарсан болон алдагдсан үйл
ажиллагааг буцааж сэргээх (ханиалгах, бөөлжих, чацага алдах гэх мэт),
• Эмгэгт байдлын рефлексийн хариу урвалыг дарангуйлахад чиглэгддэг.
Үүнтэй холбогдуулан:
 шалтгааны (этиотропное),
 эмгэг жамын (патогенетическое),
 шинж тэмдэгийн (симптоматическое) эмчилгээ гэж ангилдаг.
ЭМЧИЛГЭЭГ ЗОХИОН БАЙГУУЛАХ ОНЦЛОГ

18. Гэвч шалтгааныг арилгаснаар тэр бүр эмгэгийн процессыг бүрэн зогсоож
чаддаггүй:
• заримдаа эд, эрхтэнд үүссэн гэмтэл,
• организмын амьдралын үйл ажиллагааны алдагдал
хэвээр үлддэг.
Ийм учраас шалтгаан барьсан эмчилгээг эмгэг жамын эмчилгээтэй
хослуулах шаардлага гардаг.
ЭМЧИЛГЭЭГ ЗОХИОН БАЙГУУЛАХ ОНЦЛОГ

19. • Эмгэг жамын эмчилгээ нь эрхтэн, системүүдийн алдагдсан үйл
ажиллагааг хэвийн болгох, организмын тэжээлийн болон бусад үйл
ажиллагааг хангаж өгдөг мэдрэлийн гэмтсэн механизмуудыг
буцааж сэргээхэд чиглэнэ.
• Энэхүү эмчилгээ нь өвчний эмгэг жамыг нарийн нягт судалж үндсэн гол
хэсгийг олж илрүүлэх ажиллагаан дээр үндэслэнэ.
• Энэ нь эмэг жамын эмчилгээний бэлдмэлүүд болон эмчилгээний аргыг
хэрхэн сонгохыг зааж өгдөг.
ЭМЧИЛГЭЭГ ЗОХИОН БАЙГУУЛАХ ОНЦЛОГ

20. ӨВӨРМӨЦ ЭМЧИЛГЭЭ
Халдварт өвчний үүсгэгчид шууд үйлчилдэг биологийн болон химийн
эмчилгээний хэрэгслээр эмчлэх аргыг өвөрмөц эмчилгээ гэдэг.
• хэт дархлаат ийлдэс,
• өвдөөд эдгэрсэн малын ийлдэс,
• гаммаглобулин,
• бактериофаг,
• антогонист микробууд,
• антибиотик,
• химийн бэлдмэлүүд)

21. ВАКЦИНЫ ЭМЧИЛГЭЭ
Мал эмнэлгийн практикт вакцин эмчилгээ нэг их өргөн хэрэглэгддэггүй. Гэвч
зарим нэг өвчний үед түүнийг хэрэглэх боломжтой. Одоогоор:
1. үхрийн цахлайг эмчлэхэд ТФ-130 и ЛТФ-130;
2. адууны цахлайд СП-1;
3. үслэг амьтад, туулайн цахлайн эсрэг ЛТГ-135 вакциныг тус тус хэрэглэж
байна.

22. ИЙЛДСИЙН ЭМЧИЛГЭЭ
Өвөрмөц ийлдэс болон гамма-глобулиныг ашигладаг эмчилгээ.
• Халдварт өвчний үүсгэгчид шууд эсрэг биемээр үйлчилж, мал, амьтны БМБ-
ын эс, эдийг идэвжүүлэх шинж чанарыг агуулдаг.
• Хэрэв ийлдсийг өвчний нууц үе болон босго үед эмчилгээнд хэрэглэж
чадвал эмчилгээний үр нөлөө өгч, эмгэгийн процессын цаашдын
хөгжлөөс урьдчилан сэргийлдэг ба эсвэл өвчний явцыг зөөллөж,
эдгэрэлтийн явцыг хурдасгадаг.
• Эрүүл амьтанд уг ийлдсийг хийхэд өвчнөөс урьдчилан сэргийлдэг. Ийлдсийг
малын арьсан дор, венийн судсанд, булчинд, хэвлийн хөндийд хийж болно.
• Венийн судсаар ийлдсийг тарихад илүү хурдан үйлчилдэг. Урьдчилан
сэргийлэх үйлчлэл нь 12-14 хоног байдаг. Ийлдсэнд агуулагдаж байгаа эсрэг
биемээр нь антимикробын, вирусын эсрэг, токсины эсрэг ийлдэс гэж ангилдаг.

23. ИММУНОГЛОБУЛИН
Ихэвчлэн хэт дархлаажуулсан ийлдэсний өвөрмөц гамма-
глобулиныг эмчилгээнд хэрэглэдэг.
Өвөрмөц иммуно-глобулин нь бэлдмэл дэх эсрэг биемийн
агууламж өндөр байгаа үед анафилактогенны болон антигены
шинж чанарыг бууруулдаг.
Иммунглобулин хурдан шимэгддэг учир илүү идэвхитэй үйлчилдэг.
Түүнээс гадна өтгөрүүлсэн концентрацитай байдаг учир
эмчилгээний ийлдсээс бага тунгаар хэрэглэгддэг.

24. ФАГОТЕРАПИЯ
Өвөрмөц бактериофагаар эмчлэх аргыг фаготерапи гэдэг.
• Шувууны пуллороз, тугал, тооройн сальмонеллез, колибактериоз, дизентерии,
стафилококк, стрептококкын халдварын үед фагийг эмчилгээнд хэрэглэдэг
байна.
• Өвөрмөц бактериофагийг эмчилгээнд хэрэглэхийг хориглосон ямар ч заалт
байхгүй.
• Бактериофагийг эмчилгээнд хэрэглэхийн өмнө малыг зөвхөн усалж, 4—8 цаг
өлөн байлгах хэрэгтэй.
• Бактериофгийг амаар олгодог учир түүнтэй хамт туулгах болон
халдваргүйтгэх бэлдмэл хэрэглэхийг хориглодог.

25. АНТОГОНИСТ МИКРОБУУДЫГ ЭМЧИЛГЭЭНД
АШИГЛАХ
• Нялх төлийн ходоод-гэдэсний зам дахь микрофлорыг бактерийн
бэлдмэлүүдийн тусламжтайгаар зохиомлоор зохицуулах асуудал ихээхэн ач
холбогдолтой байдаг.
• Сүүн тэжээлийн шатандаа байгаа төлийн ходоод-гэдэсний замын
микрофлоруудын хэвийн бүрэлдэхүүн өөрчлөгдөх нь түүний үйл ажиллагааг
хямруулдаг.
• Хэвийн микрофлорын хамгийн сайн судлагдсан гол төлөөлөгч нь сүүн
хүчлийн бактерүүд юм.

26. • Сальмонелл, эшерихийн өсөлтийг дарангуйлахад пастеризац хийсэн сүү
болон мах-пептоны шөлөнд өсгөвөрлөсөн сүүн хүчлийн савханцрууд (АБК)-
ыг хэрэглэдэг.
• ПАБК (пропионовокислийн бактерийн шөлний өсгөвөрийг сүүн хүчлийн
савханцартай хольсон бэлдмэл)-ийг хэрэглэдэг.
• Пропион хүчлийн бактери нь цианкобаламин болон бусад В бүлгийн
витаминуудыг нийлэгжүүлдэг. Эдгээр нь гэдэсний ашигтай микрофлоруудын
өсөлтийг идэвхижүүлдэг.
• АБК и ПАБК бэлдмэлүүдийг эмчилгээний болон урьдчилан сэргийлэх
зорилгоор өргөн ашигладаг.
АНТОГОНИСТ МИКРОБУУДЫГ ЭМЧИЛГЭЭНД АШИГЛАХ

27. ХИМИОТЕРАПИЯ
• Байгалийн болон нийлэг химийн эмчилгээний бэлдмэлүүдийг ашигладаг
эмчилгээний аргыг химиотерапи гэж нэрлэдэг.
• Химийн эмчилгээний бэлдмэлүүд нь шалтгаан барьсан эмчилгээний
бэлдмэлүүд бөгөөд тодорхой төрлийн микробод сонгомолоор үйлчилдэг.
• Химийн бэлдмэлүүдийн үйлчилгээний механизм нь түүнд мэдрэмтгий
микробын эсэд бэхлэгдэж, нянгийн гол чухал бүтцүүдийг шууд гэмтээдэг,
эсвэл бодисын солилцоог нь өөрчилж микробын эсийн хананы нэвтрүүлэх
чадварыг нэмэгдүүлэх, амьсгалын үйл явцыг алдагдуулах, эсвэл нуклейн
хүчлийн репликац болон уургийн нийлэгжилтийг гажуудуулдаг.

28. АНТИБИОТИКИЙН ЭМЧИЛГЭЭ
• Антибиотик гэдэг нь янз бүрийн организм (грибов, бактери,
амьтан, ургамал)-ын амьдралын үйл ажиллагааны явцад үүссэн
биологийн идэвхит бодис юм.
• Эдгээр нь бактериостатик болон фунгицид үйлчилгээгээрээ
микоплазм, риккетсий, тусгайлсан эгэл биетэн, зарим цагаан
хорхойн өсөлтийг дарангуйлж чаддаг.
• Энэ бэлдмэлүүдийг олон тооны халдварт, халдваргүй өвчнүүд,
гинекологийн болон хирургийн өвчнүүдийн үед эмчилгээнд өргөн
ашигладаг.

29. • Үйлчилгээнийх нь хүрээгээр ихэнх антибиотикийг 2 бүлэгт хувааж авч үздэг:
а) явцуу хүрээнд үйлчилдэг антибиотикүүд- пенициллины Эдгээр нь
ихэвчлэн грам эерэг бактериудэд үйлчилдэг ба харин полимиксин — грам
сөрөг нянд үйлчилдэг;
б)Өргөн хүрээнд үйлчилдэг-хлортетрациклин, окситетрациклин,
тетрациклин и тэдгээрийн гаралтай левомицетин, стрептомицин,
неомицин, мономицин, канамицин.
• Нистатин, гризеофульвин, леворин, амфотерицин В — мөөгөнцөрийн эсрэг
үйлчилгээтэй, харин бактерит үйлчилдэггүй.
АНТИБИОТИКИЙН ЭМЧИЛГЭЭ

30. • Уртасгасан үйлчилгээгүй бэлмэлүүд-
 бензилпенициллина, эритромицина, олеандомицин-1 хоног;
хлортетрациклина, окситетрациклина, тетрациклин, левомицетин,
полимиксин — 3 хоног;
стрептомицин, канамицин, неомицин, мономицин—7 хоног;
• Уртасгасан үйлчилгээтэй антибиотикүүд:
бициллин-6 хоног;
дитетрациклин-25 хоног;
дибиомицин-30 хоног.
АНТИБИОТИКИЙН ЭМЧИЛГЭЭ

31. Самшуу замаар олгоход цусанд сайн шимэгдэж, эд, эрхтнүүдэд нэвтэрдэг
антибиотикүүд:
• феноксиметилпенициллин, оксациллин, ампициллин, хлортетрациклин,
окситетрациклин, тетрациклин болон тэдгээрийн гаралтай
антибиотикүүд болох эритромицин, олеандомицин, левомицетин,
новобиоцин, гризеофульвин
Ходоод, гэдэсний замд задардаг антибиотикүүд:
• бензилпенициллина (калиевая, натриевая и новокаиновая соли,
бициллины)
Самшуу бус замаар олгодог антибиотикүүд:
• Стрептомицин, неомицин, канамицин, мономицин, полимиксин, нистатин,
леворин, трихомицин, амфотерицин В, фумагиллин зэрэг болно.
АНТИБИОТИКИЙН ЭМЧИЛГЭЭ

32. • Вакцин тарьсны дараа 10 хоногийн дотор антибиотикийг мал,
амьтанд хэрэглэхийг хориглодог.
• Антибиотикийг нунтаг, таблеток, уусмал, суспенз, эмульси ,
түрхлэг зэрэг хэлбэрээр хэрэглэдэг.
• Антибиотикийг удаан хугацаанд хэрэглэсэн үед мал, амьтанд
витамин олгох хэрэгтэй.
• Ходоод-гэдэсний өвчнүүдийн үед антибиотикийн курс эмчилгээ
хийсний дараа АБК, ПАБК, ацидофилин зэргийг олгох ёстой.
АНТИБИОТИКИЙН ЭМЧИЛГЭЭ

33. Антибиотикүүдийн үйлчлэх хүрээ

34. Антибиотикуудын харилцан зохицол

35. СУЛЬФАНИЛАМИДУУД
• Сульфаниламидууд-сульфанилын хүчлээс гаргаж авдаг, грам эерэг болон
грам сөрөг нян, актиномицетэд идэвхит үйлчилгээтэй.
• Ялангуяа стрептококк, стафилококк, гэдэсний бүлгийн бактериуд
синегнойны савханцарт сонгомол үйлчилгээтэй.
• Сульфаниламидууд бактериостатик үйлчилгээ үзүүлдэг.
(микроорганизмуудын хөгжлийг саатуулдаг).
• Үүний зэрэгцээ малын БМБ-д олон талын нөлөө үзүүлдэг, тухайлбал
үрэвсэлтийн хариу урвалыг багасгаж, фагоцитозыг идэвхжүүлж, дотоод
хордлогыг бууруулдаг.

36. Биед шимэгдэх, тарах, биеээс ялгаран гадагшлах хурдаар нь
сульфаниламидуудыг 5 бүлэг болгодог:
1)Ходоод-гэдэсний замаас муу шимэгддэг сульфаниламидууд
(фталазол, фтазин, сульгин, дисульформин),
2)Ерөнхий үйлчилгээтэй сульфаниламидууд (норсульфазол,
сульфазин, метилсульфазин, этазол, сульфадимезин и др.),
3) уросульфан и др.
4) сульфапиридазин, сульфадиметоксин, сульфален и др.
5) стрептоцид и др
СУЛЬФАНИЛАМИДУУД

37. ӨВӨРМӨЦ БУС ЭМЧИЛГЭЭ
• Уургийн эмчилгээ— эмчилгээний зорилгоор янз бүрийн уургийн
бэлдмэлийг самшуу бус замаар олгох (цус, цусны ийлдэс, сүү гэх
мэт), Мөн тэрчлэн уургийн гистолизат, эдийн бэлдмэлүүд, антире-
тикулитийн болон цитотоксик ийлдсийг хэрэглэж болно.
• Г и с т о л и з а т эмчилгээ-овариолизат (лизат из яичников),
тестолизат (из тестикул), тиреолизат (из щитовидной железы),
миолизат (из мышц)
• Эдийн эмчилгээ-төрөл бүрийн био тордогч*

38. Мэдээллийн эх сурвалж:
1. А. А. Конопаткин “Эпизоотология и инфекционные болезни
сельскохозяйственных животных” М. 1984;
2. Г.Цэвэгмэд “Мал, амьтны халдварт өвчин” УБ. 2000;
3. А.Хөхөө “Мал эмнэлгийн ерөнхий халдвар судлал” УБ. 2011;
4. И.А. Бакулов и др. “Руководство по общей эпизоотологии” М. “Колос”
1979;
5. B.Toma .. ect Applied Veterinary Epidemiology;
6. Micheal Thrusfield Veterinary Epidemiology;
7. С.Төгсдэлгэр, С.Эвлэгсүрэн Тархварзүйн үндэс;