лекц 3

1. Ойжуулалтын хөрс
боловсруулалт
Лекц 3 Семинар 3

2. Хөрс боловсруулалтын зорилго
 Хөрс боловсруулалтын гол зорилт нь
хөрсийг ургамал ургахад тохиромжтой
ус агаар дулаан шим тэжээлийн
бодисын хэмжээ шүтэлцээ бүхий
сийрэг сэвсгэр бүтэцтэй болгож өвчин
хортон хог ургамлын үр үндэсийг
устгаж бичил биетний үйл ажиллагааг
идэвхжүүлж хөрсний үржил шимийг
сайжруулж тарьц суулгац ургах таатай
нөхцөлийг бүрдүүлэхэд оршино.

3. Îéæóóëàëòûí õºðñ áîëîâñðóóëàëòàíä
õýðýãëýãäýæ áàéãàà àðãóóäûí îíîëûí
¿íäýñëýëèéã áîëîâñðóóëàõàä
 À.Ï.Òîëüñêèé /1928/, À.È.Ñòðàòîíîâè÷
/1966/, Â.Ñ.Øóìàêîâ, Â.Í.Êóðàåâ /1973/
áîëîí áóñàä ýðäýìòýä èõýýõýí õóâü íýìýð
îðóóëñàí áîëíî.

4. Хөрс боловсруулахын өмнөх
бэлтгэл
Тàëáàéí öýâýðëýãýý
 Мîä áýëòãýëèéí ¿ëäýãäýë, æèæèã õîæóóë,
óíàíãè, øààðäëàãàã¿é ìîäëîã óðãàìàë,
÷óëóóã çàéëóóëàõ,
 Àññàí ìîäûã õºðººäºõ
 Үíäñèéã ñàìíàõ çýðýã àæëóóäûã
ã¿éöýòãýíý.

5. Хөрс боловсруулалт
 Хөрсийг механик химийн аргаар
боловсруулдаг. Механик аргаар
боловсруулах аргыг дотор нь нэлэнхүй
ба хэсэгчилэн гэж хуваагдана.

6. Нэлэнхуйд нь элдэншуулэх
 Сэндчилгээ
 Хагалгаа
 Борнойдолт
 Сийрүүлэлт

7. Сэндчилгээ-т
 хуучин хагалж байсан талбайд
гадаргуугийн чийг хадгалалтыг
нэмэгдүүлэх, хогийн ургамал ба хортон
шавьжийг устгах зорилгоор цэвдэгш
хагалгааны өмнө явуулна. Сэндчилгээг
явуулснаар хогийн ургамал хэрчигдэж
түүний үр хөрсний гадаргууд өнгөцхөн
булагдаж, 1-2 долоо хоногийн дараа
шинээр ургац эхлэнгүүд гүн хагалгааг
явуулдаг.
 Модыг нь огтолсны дараа шууд ойжуулах
хөрсийг намар сэндчилж бэлтгэнэ.

9. Хагалгаа-т
 ой ургалтын бүсийн онцлог, хуучин
ашиглаж байсан байдал, хөрсний
төрөл, чийгийн байдлаас
шалтгаалан дараах хагалгааг
хэрэглэнэ. Үүнд :
◦ Цэвдэгш хагалгаа
◦ Эртний уринш хагалгаа
◦ Хар уринш хагалгаа

10. Цэвдэгш хагалгааг
 Цэвдэгш хагалгааг ойт хээрийн бүсэд үндэс мөлхөж
ургадаг өвслөг ургамалгүй хөрс нь нягтарч
ширэгжээгүй, үржил шимээр баялаг газар 8-9 дүгээр
сард хөрсний чийг 40% чийг багтаамжтай байгаа
нөхцөлд явуулдаг. Элсэнцэр, элсэн хөрс чийгийг
сайн нэвтрүүлж, ихээхэн хэмжээний усыг шингээдэг
боловч усны арвин нөөцийг өөртөө барьж чаддаггүй
учраас ихэвчлэн цэвдэгш хагалгаа хийж
уриншлахгүйгээр элдэншүүлдэг. Хөрсний чийгийн
байдалтай уялдуулан хөрс боловсруулах ерөнхий
гүнийг тогтоодог.
◦ Их чийгтэй намаг үүсдэг газарт газрын гадаргаас 20-
45см өндөр даланцар байдалтай,
◦ Хэвийн чийгтэй талбайд хөрсийг газрын гадаргуутай
сацуу төвшинд
◦ чийг багатай талбайн хөрсийг газрын гадаргуугаас
нэлээд дор байхаар тус тус элдэншүүлнэ

12. Эртний уринш хагалгааг
 Эртний уринш хагалгааг ойн ба ойт
хээрийн бүсэд үндэс ишээр мөлхөж
ургадаг өвслөг ургамал багатай,
хөрс нь дунд зэрэг буюу хүчтэй
ширэгжсэн, хөнгөн ба дунд зэргийн
шаварлаг бүтэцтэй газарт, хээрийн
бүсэд ерийн хар шороон хөрстэй
газарт тус тус хэрэглэнэ.

14. Хар уринш хагалгааг
 Хар уринш хагалгааг ойт хээр, хээр
цөлийн бүсийн үндэс ишээр мөлхөж
үрждэг өвслөг ургамал ихтэй, үржил
шимээр ядмаг хөрстэй газарт
хэрэглэнэ. Хөрсийг хэдийчинээ гүн
хагалах тутам чийг хуримтлалт нь
төдий чинээ нэмэгдэнэ.

15. Хар уринш хагалгаа
 Хөрсний ерийн хагалалтыг 15-30 см,
гүн хагалгааг 30-40 см, плантацын
хагалгаа нь 50 см-аас илүү гүнд тус
тус хийнэ.
 Элсэн элсэнцэр хөрстэй талбайг
хөмрүүлэгчгүй анжсаар 60-70 см
гүнд хагалах нь хөрсөнд чийг
хуримтлуулах ач холбогдолтой

16. Борнойдолт-ит
 Борнойдолт-ит хөрсний гадаргууг
тэгшлэх, усалгааны дараахь
өрөмтөлтийг сийрүүлэх, хог
ургамлын үндсийг хэрчих зорилгоор
явуулна.

18. Сийруулэлт-иm
 Сийруулэлт-иm хөрсний гадаргууг
сийрэгжүүлэн, хог ургамлыг устгах
зорилгоор явуулна. Хөрсийг тогтмол
сийрүүлж байх нь хог ургамал
ургахаас хамгаалах ба хөрсний
өнгөн үеийг сийрэг байлгаж чийгийн
ууршилтыг багасгах ач
холбогдолтой.

20. Хэсэгчлэн элдэнэшүүлэлт
 Зурваслан хагалж элдэншүүлэх
 Æèæèã òàëáàéãààð ýëäýíø¿¿ëýõ
 Í¿õ óõàæ õºðñèéã ýëäýíø¿¿ëýõ
 Õºðñèéã òóõàéí íºõöºëä òîõèðóóëàí
ýëäýíø¿¿ëýõ

21. Хөрсийг зурваслан хагалж
элдэншуулэх.
 Энэ аргыг нэлэнхүйд нь элдэншүүлэхтэй
адил арга ажиллагаагаар явуулна. Зурваслан
хагалахын өмнө замд тохиолдож болох
хожуулыгбүрэн сугалж , том хэмжээний
үндсийг хэрчин зайлуулж трактор явах замыг
саадгүй болгоно. Талбай дахь хожуулын
тооноос хамааран зурвасын өргөн харилцан
адилгүй байх ба заавал шулуун байх
албагүй. Эгнээ хоорондын зай нь мөн
хожуулын тооноос хамаарна. Хагалгаанд ойн
ПКЛ-70 маркийн анжисыг хэрэглэхэд хамгийн
тохиромжтой.

22. Хөрсийг зурваслан хагалж
элдэншуулэх.
 Хур чийг багатай газарт хагалгааны гүнг
нэмэгдүүлэх явдал ургаж байгаа залуу
зулзган модны үндэс хөрсний чийг
арвинтай давхрагад хүрэх нөхцөлийг
бүрдүүлнэ. Элдэншүүлсэн зурвасны өргөн
альч тохиолдолд 1 м орчим байна. Уулын
налуу буюу элсэн хөрстэй газрын хөрсийг
мөн зурваслан хагалбарлаж элдэншүүлнэ.
Энэ тохиолдолд зурвасны өргөнийг нилээд
нэмэх ба нэг зурвасанд хэд хэдэн эгнээ
баггахаартооцно. Зурвасны чиглэлийг
салхилах чиг, нарны тусгал, газрын налууд
аль болох тохиромжтой байхаар тогтооно.

24. Хөрсийг зурваслан хагалж
элдэншуулэх.
 Хөрсийг зурвас, тууз шангийн
хэлбэрээр боловсруулахад талбай
аль болох тэгш 500гаас илүүгүй
хожуултай байх шаардлагатай.
Зарим тохиолдолд хожуулыг
урьдчилан сугалж зайлуулах ажил
хийдэг.

25. Хөрсийг зурваслан хагалж
элдэншуулэх.
 Зурвасны өргөн 0,8-1,2м /элсэн хөрс/,
1-3ì/бусад хөрс/ байх ба хооронд нь
2,5-5 м-ийн хоосон талбай үлдээнэ.
Зурвас шангийн төв хоорондын зай
нарс, гацуурт 3-5 , шинэсэнд 4-6,
хушинд 5-7м байж болно. Талбайгаар
хөрс бэлтгэхэд нэг ургамалд ногдох нь
0,05-0,25м2 байх нь нэлээд
тохиромжтой боловч ой
ургамалжилтын янз бүрийн бүс, ойн
хэв шинжээс хамааран элдэншүүлэх
талбайн хэмжээ өөрчлөгдөнө.

26. Жижиг талбайгаар
элдэншуулэх.
 Ойн аясаараа сэргэн ургалт зохих
хэмжээгээр явагдсан, хожуул олонтой,
газрын гадаргуу тэгш биш, налуу ихтэй
механикжуулах боломжгүй талбайн
хөрсийг энэ аргаар элдэншүүлнэ. Хүрз
хэрэглэж ургамлын хучаас, хөрсний
ширэгжсэн үндэс ихтэй хэсгийг хуулж
авна. Хучаасыг нь авсан хөрсийг
хүрзээр гишгэжсайтар сийрүүлнэ.
Ургамлын хучаас багатай нөхцөлд
хөрсийг зөвхөн сийрүүлнэ.

27.  Элдэншүүлэх талбайн хэмжээг олон
хүчин зүйлүүдийг харгалзан тогтоох
боловч элдэншүүлэх талбайн хэмжээ
ихэвчлэн 0,3х0,3м-аас 2,0х2,0м байна.
Эсвэл хөрсний ширэгжсэн хэсгийг 10-
30см зузаан , 2,5-3м –ийн өргөн , 3-5м
ийн урттай түрж äýâñýã бэлтгэнэ. Энэ
нь хожуул зайлуулах техник дутагдаж
буй одоогийн нөхцөлд хамгийн
тохиромжтой арга юм. Гандуу
нутгуудад талбайн хэмжээг ихэсгэх
шаардлагатай.

29. Жижиг талбайгаар
элдэншуулэх.
 Хожуулаас сэргэн ургасан зулзган мод ба нас гүйцсэн
навчит мод ихтэй буюу сүүдэрт тэсвэртэй модыг үржүүлж
байгаа бол элдэншүүлэх талбайн хэмжээг нэмэгдүүлнэ.
Элдэншүүлэх талбайн хэлбэр тухайн нөхцөлөөс
шалтгаалж тэг дөрвөлжин, гонзгой дөрвөлжин, зөв биш
хэлбэртэй ч байж болно. Гэвч тэг дөрвөлжин хэлбэртэй
байх нь элдэншүүлэгдсэн талбайд ургаж байгаа модонд
жигд, тэгш ашиглагдах биологийн нэгдмэл бүлэг үүсгэхэд
тохиромжтой нөхцөлийг бүрдүүлдэг.
 Гудамжлан ойжуулах нөхцөлд гонзгой дөрвөлжин
хэлбэрээр хөрсийг элдэншүүлэх ба ойн бүсийн хожуул
ихтэй талбайн хөрсийг зөв биш хэлбэртэйгээр
өндөржүүлэн бичил далангаар элдэншүүлнэ.
Элдэншүүлэх талбайн тоо нь талбайн хэмжээнээс
хамааран 1 га талбайд 500-4000 ширхэг байна.
 Талмайн хэмжээ том байх тутам тоо нь бага, жижиг байх тутам
îëîí байна. үржил шим муу талбайд талмайн хэмжээ их байх
шаардлагатай.

30. Нух ухаж хөрсийг
элдэншуулэх.
 Налуу ихтэй үхмэл хучаас бүхий хуурай
хөрстэй газарт зориуд нүх ухаж суулгац
буюу байгалийн зулзган модыг шилжүүлэн
суулгана. Нүх ухахад өрөмдөх төхөөрөмж
буюу хүрз ашиглана. Хүрзээр нүх ухахдаа
гадаргуугийн үржим шимтэй шороог нэг
талд нь, нүхний ёроолын шороог нөгөө
талд нь овоолно. Үндэсний гол хэсгийг
үржил шимтэй шороогоор булсны дараа
доод хэсгээс гарсан шороогоор
хучижүндэсний хүзүүвч хүртэл тэгшилнэ.

32. Хөрсийг тухайн нөхцөлд
тохируулан элдэншуулэх.
 Хөрс элдэншүүлэх арга байгалийн бүс бүслүүрийн
онцлог, тухайн талбайд хог ургамлын тархсан
байдал, талбайн налуу, хөрсний механик
бүрэлдэхүүн, бүтэц зэргээс хамаарч харилцан
адилгүй байна. Ойн бүсээстал хээрийн
бүсрүүурагшлахтутам хөрс элдэншүүлэх агротехник
нарийсаж түвэгтэй болно. Хогургамал ихтэй нөхцөлд
хор нөлөө ихтэй ургамлыгустгах арга хэмжээ авна.
Хөрсний хучаас ихтэй ширэгжсэн хөрсөнд
цэвдэгшбуюухаврынхагалгаа өвслөг ургамлыг бүрэн
устгаж чадахгүй учраас ийм газрын хөрсийг нэг
настай хар уриншаар элдэншүүлнэ. Талбайн налуу
их болохтутам нэлэнхүйд ньэлдэншүүлэхэд хөрсний
үржил шимтэй хэсэг бороо цасны усанд угаагдан
эвдрэлд хүрэх тул налуугийн хөндлөн чиглэлд
зурваслан элдэншүүлнэ.

33. Хөрсийг тухайн нөхцөлд
тохируулан элдэншуулэх.
 15°-аас дээш налуутай газрыг ойжуулахад
хөрсийгүелүүлэн зурваслажэлдэншүүлнэ. Зурвасны
өргөн нь 0,5-3,0 метр байх бөгөөд гадаргуугийн
байдал, налуугийн хэмжээ, зүг чиг, тарьж ургуулах
модны төрлөөс хамааруулан тоггооно. Урьд өмнө нь
мод бэлтгэсэн 1 га талбайд 600-аас дээш тооны
хожуултай буюу унанги дархи навчит модны сэргэн
ургалт ихтэй газарт үндэс хэрчилтийг хөрс
элдэншүүлэхийн өмнө заавал явуулах хэрэгтэй.
Элсэн болон элсэрхэг хөрс маш эмзэг байдаг тул
маш болгоомжтой хандах хэрэгтэй. Элсэн ба
элсэнцэр хөрстэй өвслөг хучаасын хөгжил муутай
нөхцөлд ой ургалтын бүх бүсэд 3-4 см гүнтэйгээр
сийрүүлэн хэсэгчлэн элдэншүүлж үрээ шууд тарина.

34. Õèìèéí õºðñ áîëîâñðóóëàëò
 Зөөлөн навчит өсвөр модыг хатаах зорилгоор арборицид,
гербицид хэрэглэнэ. Хус, улиангартай тэмцэхийн тулд хөрс
боловсруулах үед хусанд зориулан 1 га-д эфир 2,4г Д-г, 1,5-2,5кг,
улиангарт эфир 2,4-Дг 2,5-3,5кг аар тооцож 7-8 дугаар саруудад
багтаан уусмал байдалтай хийнэ.
 Өвслөг ургамлыг устгах зорилгоор далапон 3-5г/м2 ,
трихлорацетат натри /ТХА/ 6-15г/м2 аар тооцож эхнийхийг 7-р
сарын дунд үеэс хэтрүүлэлгүй дараагийн ТХА-г зуны эхээр тус
тус уусмал байдалтай шүршинэ. Уусмалын хэмжээг 800-1000л/га
байхаар тогтооно. Химийн бодистой ажиллахдаа мөрдөх журмыг
хатуу баримталбал зохино. Хөрс нь үржил шим сайтай талбайн
мод бэлтгэлээс үлдсэн гишүү мөчир зэргийг 0,5-1,0м өндөр, 1-
2м-ийн голчтой овоо буюу 2,5-3,5м өргөн, 0,5-0,7м өндөртэй
хураамал хийж шатааж тэдгээрийн суурин дээр нь мод
суулгадаг. Ойн хөвх 0,5-2см зузаан үеэр галд өртөөгүй үлдсэн
байвал бэлтгэсэн талмайн гол хэсэгт бүгд шатсан бол талмайн
захаар ойжуулалт хийдэг.
