1. გაკვეთილი № 14
საშინაო დავალების შემოწმება
1. 4P + 5O2 → 2P2O5
P2O5 + 3H2O → 2H3PO4
3Ca(OH)2 + 2H3PO4 → Ca3(PO4)2 + 6H2O
Ca3(PO4)2 + H3PO4 → 3CaHPO4
CaHPO4 + H3PO4 → Ca(H2PO4)2
H3PO4 + NaOH → NaH2PO4
NaH2PO4 + NaOH → Na2HPO4
Na2HPO4 + NaOH → Na3PO4+ H2O
2. ρ (H3PO4) = 0,3616
3. Ca3(PO4)2 + 3H2SO4 → 3CaSO4↓ + 2H3PO4
H3PO4 + NH3 → NH4H2PO4
m (NH4H2PO4) = 74,2გ
ელემენტთა პერიოდული სისტემის IV ჯგუფის მთავარი
ქვეჯგუფი
ეს ქვეჯგუფი შედგება ელემენტებისგან: ნახშირბადი(C), სილიციუმი (Si), გერმანიუმი
(Ge), კალა (Sn), ტყვია (Pb). პირველი ორი არამეტალია, დანარჩენები მეტალებია. გარე
ელექტრონულ შრეზე ამ ელემენტის ატომებს 4 - 4 ელექტრონი აქვთ:
C
რომელიც ადვილად გადადის აღგზნებულ მდგომარეობაში
ამიტომ ეს ელემენტები ძირითადად ოთხვალენტიანია. ნახშირბადი, სილიციუმი და
გერმანიუმი იშვიათად შეიძლება ორვალენტიანებიც იყვნენ, ხოლო კალა და ტყვია
საკმაოდ ბევრ ნაერთში ორვალენტიანობას ამჟღავნებენ.
ეს ელემენტები წარმოქმნიან ოქსიდებს RO და RO2 და წყალბადნაერთებს RH4.
ნახშირბადისა და სილიციუმისთვის დამახასიათებელია დაჟანგულობის ხარისხები –4
დან +4-მდე. ხოლო დანარჩენები ყოველთვის დადებითი დაჟანგულობის ხარისხით
ხასიათდებიან.
ნახშირბადი და სილიციუმი ბუნებაში ფართოდაა გავრცელებული. განვიხილოთ ეს
ორი ელემენტი.

2. 2
ნახშირბადი
ელემეტი ნახშირბადი მოთავსებულია ელემენტთა პერიოდული სისტემის II
პერიოდის IV ჯგუფში. რიგობრივი ნომერია 6. M (C ) =12გ/მოლი. მისი ატომის აღნაგობა
შეიძლება ასე გამოვსახოთ:
ნახშირბადის დაჟანგულობის ხარისხი იცვლება –4 - დან +4-მდე. ამჟღავნებს იშვიათად
ორ, ძირითადად ოთრხვალენტობას (ამის მიზეზებზე ვილაპარაკეთ IV ჯგუფის
ელემენტების ზოგადი მიმოხილვისას).
ნახშირბადი მილიონობით ნაერთს წარმოქმნის. ნახშირწყალბადები და მათი
ნაწარმები ცალკეა გამოყოფილი და ამ ნივთიერებებს ორგანული ნივთიერებები ქვიათ.
ორგანულ ნაერთებს “ორგანული ქიმიის” კურსიდან გავეცნობით. ამჟამად კი
ნახშირბადის “მინერალურ”, ანუ არაორგანულ ნაერთებზე ვისაუბრებთ. ნახშირბადის
შემცველი არაორგანული ნივთიერებებია: მარტივი ნივთიერება ნახშირბადი, მისი
ოქსიდები, ნახშირმჟავა და მისი მარილები.
ბუნებაში ხშირად გვხვდება ნახშირბადი როგორც თავისუფალი (ალმასი და გრაფიტი),
ასევე ნაერთების სახით. ნახშირბადი შედის ქვანახშირის, ნავთობის და სხვა ბუნებრივი
საწვავის შემადგენლობაში. ნახშირბადს შეიცავენ შემდეგი მინერალები - კალციტი:
CaCO3 – კირქვა, ცარცი, მარმარილო. CaCO3 · MgCO3 – დოლომიტი. MgCO3 – მაგნეზიტი და
სხვა.
ბუნებაში გვხვდება ნახშირბადის ალოტროპიული სახეცვლილებები: ალმასი და
გრაფიტი. ალმასი გამჭირვალე კრისტალებია. ყველა მინერალზე და ხელოვნურად
მიღებულ მასალაზე უფრო მაგარია, ჭრის მინას. ძვირფასი ქვაა და გამოიყენება
საიუვილერო ნაწარმების დასამზადებლად, აგრეთვე ტექნიკური მიზნებისთვის.
გრაფიტი შავი ფერის ძალიან რბილი მინერალია. ატარებს დენს. იყენებენ
ელექტროდების და ფანქრების დასამზადებლად.
ალმასის სტრუქტურა შემდეგნაირია: თუ წარმოვიდგენთ, რომ ტეტრაედრის
(ტეტრაედრი პირამიდაა, რომლის ყველა წახნაგი ტოლგვერდა სამკუთხედია) ცენტრში
მოთავსებულია ნახშირბადის ატომი, მაშინ ის ტეტრაედრის წვეროებში მოთავსებულ
ოთხ ატომთან მტკიცე, არაპოლარულკოვალენტური ბმებითაა დაკავშირებული. ამასთან
ნებისმიერი ნახშირბადატომი მსგავსი ტეტრაედრის ცენტრად შეიძლება
წარმოვიდგინოთ.
ალმასის სტრუქტურა

3. 3
გრაფიტი კი ფენოვანი აღნაგობისაა. ფენებს შორის მანძილი დიდია და მათ შორის
ქიმიური კავშირის განხორციელება შეუძლებელია, ამიტომ გრაფიტი ადვილად იშლება
ფენებს შუა სივრცეში.
უფრო დაწვრილებით ამ მარტივ ნივთიერებას ორგანული ქიმიის შესწავლისას
განვიხილავთ.
არსებობს ე.წ. “ამორფული ნახშირბადი”. სინამდვილეში ეს წვრილკრისტა ლური
გრაფიტია.
ხელოვნურად იქნა მიღებული კიდევ ერთი ალოტროპიული სახეცვლილება - კარბინი
ნახშირბადის მიღება
მეთანის 10000 –ზე მაღლა გახურებისას მიიღება ნახშირბადი და წყალბადი. ამ რეაქციას
მეთანის კრეკინგი ქვია. Y
CH4 →C + 2H2
ნახშირბადშემცველი საწვავის არასრული წვისას წარმოიქმნება ნახშირბადი (ჭვარტლი,
მური, ნახშირი). ქვანახშირის უჰაეროდ გახურებისას მიიღება ნახშირბადისგან შემდგარი
ფოროვანი მასა – კოქსი, რომელიც გამოიყენება მეტალურგიაში.
ნახშირბადის ქიმიური თვისებები
1. ნახშირბადი რეაგირებს არამეტალებთან. ჟანგბადის ნაკლებობისას მიმდინარეობს
არასრული წვა (წარმოიქმნება CO) , სიჭარბისას – სრული (წარმოიქმნება CO2)
2C + O2 → 2CO
C + O2 → CO2
მაღალ ტემპერატურაზე რეაგირებს წყალბადთან
C + 2H2 → CH4
არ რეაგირებს ჰალოგენებთან. რეაგირებს გოგირდთან, სილიციუმთან
C + 2S → CS2 C + Si → SiC
2. მაღალ ტემპერატურაზე ნახშირბადი მეტალებთან წარმოქმნის კარბიდებს
3. გავარვარებული ნახშირი რეაგირებს წყლის ორთქლთან .
ან C + 2H2O → CO2 + 2H2
4. ძლიერი მჟანგავები რეაგირებენ ნახშირთან
5. ნახშირი (კოქსის სახით) აღადგენს მეტალებს და არამეტალებს მათი ოქსიდებიდან
PbO2 + C → Pb + CO2 SO2 + C → S + CO2
CO – ნახშირჟანგი – ნახშირბადის (II) ოქსიდი, ნახშირბადის მონოოქსიდი –
მხუთავი გაზი. მიიღება ნახშირბადის არასრული წვისას. აგრეთვე ჭიანჭველმჟავას და
მჟაუნმჟავას დაშლით

4. 4
ნახშირჟანგი უფერო, უსუნო აირია. ჰაერზე ოდნავ მსუბუქია. მომწამვლელია.
ჩასუნთქვისას შეიწოვება სისხლში და ჟანგბადის ნაცვლად უკავშირდება ჰემოგლობინს,
სისხლს გადააქვს ნახშირჟანგი მთელ ორგანიზმში და იწვევს საერთო მოწამვლას.
მოლეკულის აღნაგობას გავეცანით ქიმიური ბმების შესწავლისას
ე.ი. ატომებს შორის ხორციელდება 2 კოვალენტური და ერთი დონორ-აქცეპტორული
ბმა.
CO იწვის
2CO + O2 → 2CO2
რეაგირებს წყლის ორთქლთან
აღადგენს ოქსიდებიდან მეტალებს
Fe2O3 + 3CO → 2Fe + 3CO2
ტუტეებთან წარმოქმნის ჭიანჭველმჟავას მარილებს (ფორმიატებს)
ქლორთან შეერთებისას წარმოიქმნება მომწამვლელი ნივთიერება ფოსგენი
CO2 ნახშირორჟანგი , ნახშირბადის (IV) ოქსიდი – ნახშირბადის დიოქსიდი.
მიიღება:
1. კირქვის თერმული დაშლით
2. კარბონატების მჟავასთან ურთიერთქმედებით
CaCO3 + 2HCl → CaCl2 + H2O + CO2↑
Na2CO3 + H2SO4 → Na2SO4 + H2O + CO2↑
3. ნახშირბადის და ყველა ნახშირბად შემცველი სათბობის (შეშა, ტორფი, ქვანახშირი,
ბუნებრივი აირი, ნავთობი და ნავთოპროდუქტები) სრული წვისას. მაგ:
CH4 + 2O2 → CO2 + 2H2O
2C2H6 + 7O2 → 4CO2 + 6H2O და ა.შ.
CO2 უფერო, უსუნო აირია, 1,5 – ჯერ მძიმეა ჰაერზე (M(CO2) = 44გ/მოლი M(ჰაერი) = 29გ/
მოლი) 00C ტემპერატურაზე 1,7 ლ CO2 იხსნება 1ლ წყალში. გაცივებისას მყარდება _
მიიღება ე.წ. “მშრალი ყინული”.
ქიმიური თვისებები
CO2Mმჟავური ოქსიდია, ამიტომ ცხადია, რომ ის რეაგირებს წყალთან, ფუძე
ოქსიდებთან და ტუტეებთან.
CO2 + CaO → CaCO3
CO2 + 2NaOH→ Na2CO3 + H2O
ანთებული მაგნიუმი ნახშირორჟანგის არეში აგრძელებს წვას.
CO2 + 2Mg → 2MgO + C
CO2 გამოიყენება ხანძრის ჩასაქრობად, რადგან თვითონ არ იწვის, ჰაერზე მძიმეა,
ფარავს ცეცხლის კერას და არ უშვებს ცეცხლთან ჰაერის ჟანგბადს.. მას იყენებენ

5. 5
გამაცივებლად (მშრალი ყინული), აგრეთვე “შუშხუნა” სასმელების დასამზადებლად.
ბუნებაში მიმდინარე ქიმიური რეაქციებიდან უმნიშვნელოვა ნესია ფოტოსინთეზის
რეაქცია, რომელიც მცენარის მწვანე ფოთლებში მიმდი ნა რე ობს მზის ენერგიის
შთანთქმით.
6H2O + 6CO2 → C6H12O6 + 6O2
ამ დროს ხდება ჟანგბადის აღდგენა _ რეგენერაცია.
ნახშირმჟავა H2CO3 - სუსტი და არამდგრადი მჟავაა. არსებობს მხოლოდ
წყალხსნარებში. ძალიან სუსტადაა დისოცირებული
დისოციაციის I საფეხური მცირე რაოდენობით, ხოლო II საფეხური პრაქტიკულად არ
მიმდინარეობს. როგორც ორფუძიანი მჟავა ორი ტიპის მარილებს წარმოქმნის
NaOH + H2CO3 → NaHCO3 + H2O
2NaOH + H2CO3 → Na2CO3 + H2O
თუ იონის შემცველ ხსნარს დავამატებთ ბარიიუმის ან კალციუმის ქლორიდის
შემცველ ხსნარს, მიიღება თეთრი ფერის ნალექი BaCO3 ან CaCO3. მიღებული ნალექი
მჟავებში იხსნება. გამოიყოფა უსუნო აირი CO2, რომელიც ამღვრევს კირიან წყალს.
გავიხსენოთ კირიანი წყალი კალციუმის ჰიდროქსიდის წყალხსნარია. აირის ჭარბად
გატარებისას სიმღვრივე გაქრება.
CO32- + Ba2+ → BaCO3↓
BaCO3 + 2HCl → BaCl2 + H2O + CO2
CO2 + Ca(OH)2 → CaCO3↓ + H2O
CaCO3 + H2O + CO2 → Ca(HCO3)2 (ხსნადია)
კარბონატებიდან ხსნადებია მხოლოდ ნატრიუმის, კალიუმის და ამონიუმის
მარილები. ჰიდროკარბონატები კი წყალში ხსნადებია.
Na2CO3 – სარეცხი სოდა ძირითადად კრისტალჰიდ რატის სახითაა - Na2CO3 · 10H2O.
გამოიყენება საპნის, მინის და კიდევ მრავალი ქიმიური პროდუქტის წარმოებაში.
NaHCO3 – სასმელი სოდა გამოიყენება კულინარიაში, მედიცინაში და სხვა
სოდის მიღების სოლვეს ხერხი რამდენიმე საფეხურს მოიცავს:
I ამიაკის, ნახშირორჟანგისა და წყლის ურთიერთქმედებით მიიღება ამონიუმის
ჰიდროკარბონატი
NH3 + CO2 + H2O → NH4HCO3
II ნატრიუმის ქლორიდისა და ამონიუმის ჰიდროკარბონატის ხსნარების
ურთიერთქმედებისას ილექება ცივ წყალში ცუდად ხსნადი ნატრიუმის
ჰიდროკარბონატი – სასმელი სოდა
NH4HCO3 + NaCl → NH4Cl + NaHCO3↓
III ნატრიუმის ჰიდროკარბონატის გახურებისას მიიღება ნატრიუმის კარბონატი –
“სარეცხი სოდა”
2NaHCO3 → Na2CO3 + H2O + CO2
K2CO3 – პოტაში, შედის ხის ნაცრის შემადგენლობაში. გამოიყენება ძნელად ლღობადი
მინის და რბილი საპნის წარმოებაში.
.

6. 6
CaCO3 – კირქვა, ცარცი, მარმარილო. გამოიყენება ჩაუმქრალი კირის წარმოებაში,
მშენებლობაში, ქიმიურ მრეწველობასა და ყოფაცხოვრებაში.
საშინაო დავალება
1. განახორციელეთ შემდეგი გარდაქმნები
2. შეურიეს 1ლ CO2 და 1ლ CO. როგორი იქნება ამ აირთა ნარევის სიმკვრივე ჰაერის და
წყალბადის მიმართ?
3. CO2 და H2 2ლ ნარევის ტუტის ხსნარში გატარების შემდეგ გამოყოფილი აირის
მოცულობაა 0,5ლ. როგორია საწყის ნარევში თითოეული აირის მოცულობითი
წილი?
4. კირქვაში კალციუმის კარბონატის შემცველობა 90%-ია. რამდენი გრამი CaO და
რამდენი ლიტრი CO2 გამოიყოფა 100გ ასეთი კირქვის გავარვარებისას?
5. 100გ ბუნებრივი კირქვიდან მჟავით დამუშავების შედეგად 18ლ CO2 გამოიყო.
როგორია კირქვაში კალციუმის კარბონატის მასური წილი?