Пивоны арвайн сортын параметр /Жавзандулам.Б/

1. ПИВОНЫ АРВАЙН СОРТЫН ПАРАМЕТР
Жавзандулам. Б, Мягмарсүрэн.Я
Mail: Javzaa23@yahoo.com, Утас: 88089821
Хураангуй:
Пивоны арвайн сорт шалгаруулах 2008-2013 оны судалгааны ажлын үр дүнд
тулгуурлан пивоны арвайн шинэ сортын параметр боловсруулав. 2003-2005 оны
/Б.Жавзандулам, 2005/ пивоны арвайн сорт шалгаруулсан судалгааны ажлын дүнд
ургац нь нэг түрүүний тоотой r=0.54-0.86, жинтэй r=0.44-0.80, 1000 үрийн жинтэй
r=0.09-0.32, бүтээгдэхүүнт бутлалттай r=0.09-0.17 сул, харин ургац уураг,
цардуултай сөрөг r=-0.26±0.17 ба r=-0.37±16 хамааралтай байв. Дээрхи
судалгааны дүнгээс үндэслэн ургац нэмэгдүүлэхэд хамгийн голлон нөлөөлөх
магадлал өндөртэй шинж, тэмдгүүдийг судалж тэдгээрийн хамаарлын
илтгэлцүүрийг тогтоов. Нэг түрүүний үрийн жинг 0.1 г-аар нэмэгдүүлж чадвал ургац
0.9 ц/га-аар, нэг түрүүний үрийн тоог 1 ш нэмэгдүүлэхэд 0.64 ц/га-аар тус тус
ургацыг нэмэгдүүлэх боломжтойг харуулж байна.
Түлхүүр үг: үр тариа, ургац, корреляцийн коэффицент, сортын шалгуур үзүүлэлт,
регрессын шинжилгээ, удамших чадвар
Оршил: Селекцийн ажлын гол зорилго нь тухайн таримал ургамлын ургацыг
нэмэгдүүлэхээс гадна, тодорхой шинж тэмдгийг сайжруулах явдал юм. Сортын
генотипээс хамааралтай удамшил өндөртэй шинж тэмдгийг сайжруулснаар аж
ахуй болон биологийн ашигт шинж хувьсал бүхий бодгалийг бий болгох
боломжтой. Селекцийн зорилгоо тодорхойлж ямар шинж тэмдгийг хэдий
хэмжээгээр нэмэгдүүлж хүрэх үр дүнгээ тодорхойлох буюу сортын параметрээ зөв
тодорхойлох нь тухайн хөрс цаг уурын нөхцөлд шинэ сорт гаргах, тохирсон сортыг
зөв сонгох боломж олгодог.
Манай оронд жилд 2012 оны хагас жилийн дүнгээр 26838,3 мян. л,
импортоор 51819,9 мян. литр буюу жилд дундажаар 157316 мянган литр пиво
хэрэглэж байна. Энэ хэрэглээ жилээс жилд нэмэгдэх хандлагатай байна. 1 л пиво

2. үйлвдэрлэхэд 200 гр арвай шаарддаг. Улсын пивоны хэрэгцээг эх орны
үйлдвэрээр хангахад 14,4 мянган тн арвай шаардлагатай. Пивонд зориулагдсан
арвай нь уургийн агуулалт бага 10-12.0 % иас ихгүй, үрийн жигдрэлт сайтай, ургах
чадвар 80 %-иас багагүй, амьдрах чадвар 95 %-иас багагүй, хальсжилт 9 % бага,
үрийн өнгө шаргал, 1000 үрийн жин өндөртэй байх 46 %-иас дээш, цардуулын
агуулалт 55-65 %-иас ихгүй байх шаардлагатай.
Иймд Монгол орны нөхцөлд пивоны үйлдвэрлэлийн шаардлага хангасан
арвайн сортын гол шинж тэмдгийг тодорхойлох шаардлагатай байна.
Судалгааны ажлын зорилго, зорилт
Пивоны арвайн сорт судалгааны олон жилийн үр дүнг нэгтгэж, түүнд
тулгуурлан регресс шинжилгээ хийж шинээр бий болох сорт дугааруудын зарим
параметр үзүүлэлтүүдийг урьдчилан тогтоох зорилготой.
Судалгааны материал, арга зүй
Уг судалгааг Дархан-Уул аймгийн Дархан сумын УГТСЭШХүрээлэнд хийлээ.
Судалгаанд 2008-2013 онуудад тариалагдаж байсан давхардсан тоогоор 200–аад
сорт, дугааруудыг хамрууллаа. УГТСЭШХүрээлэнгээр батлагдсан арга зүйн дагуу
арвайн сортуудад үзэгдэл зүйн ажиглалт, ургац, ургацын бүтцийн 25 үзүүлэлтээр,
биохими-технологийн чанарын 5 үзүүлэлтийг тодорхойллоо. Судалгааны дүнд
ургац, ургацын бүтцийн үзүүлэлтүүд болон биохими технологийн үзүүлэлтүүдтэй
харьцуулан хамаарлыг корреляци, регресийн шинжилгээ хийн, пивоны арвайн
стандартын шаардлагыг хангах 17 үзүүлэлтээр параметрийг боловсруулав.
Судалгааны үр дүн
Арвайн ургалтын хугацаа нь сортын онцлог, гадаад орчны ургах нөхцөл
зэргээс шалтгаалж харилцан адилгүй байна. Манай оронд тариалагдаж байгаа
арвай нь 60-118 хоногт боловсордог байна /Ж.Сэржмаа 1978/. Газар тариалангийн
төв бүсэд буюу Дархан-Уул аймгийн Дархан суманд хийгдсэн судалгаагаар арвай
79-87 хоногт боловсорч байжээ /Я.Мөнхтуяа, Б.Жавзандулам 2005/. Түүнчлэн
арвай нь бусад үр тарианы тарималтай харьцуулахад буудай, хошуу будаагаа
бодвол ургалтын хугацаа богинотой байдаг. Үрийн ургац нь гадаад хүчин зүйлээс

3. хамаарахаас гадна ургацыг бүрдүүлэгч тоон шинж тэмдгүүдийн харилцан
үйлчлэлийн үр дүн байдаг. Арвайн ургацад нэг түрүүний үрийн жин, нэг түрүүний
үрийн тоо, 1000 үрийн жин, бүтээгдэхүүнт бутлалт зэрэг үзүүлэлтүүд чухал
нөлөөтэй. Бидний судалгаанд хамрагдсан дугаарууд нэг түрүүний үрийн жинтэй
r=0.31±0.07, бүтээгдэхүүнт иштэй r=0.48±0.07, нэг түрүүний үрийн тоотой
r=0.30±0.07, ургалтын хугацаа r=0.23±0.08, 1000 үрийн жин r=0.19±0.08 сулавтар,
уураг сөрөг r=-0.10 хамааралтай байсан нь дээрхи судлаачдын дүнтэй ойролцоо
байлаа.
1. Пивоны арвайн ургацын бүтцийн зарим үзүүлэлтүүдийг нэгжээр
өөрчлөхөд ургац нэмэгдүүлэх боломж
№ Үзүүлэлтүүд
Корреляцийн
коэффицент
Ургацын
нэмэгдэл
ц/га (byx)
Магадлал
Шинж
тэмдгийг
нэмэгдүүлэх
боломж
Ургацыг
нэмэгдүүлэх
боломж
1 Ургалтын хугацаа, хоног 0.23 0.14±0.06 5 0.7
2 Ургамлын өндөр, см 0.14 0.073±0.016 10-15 0.73-1.13
3 Ургамлын тоо, ш 0.21 0.035±0.028 5-10 0.18-0.35
4 Бүтээгдэхүүнт иш, ш 0.48 0.026±0.015 20-30 0.52-0.78
5 Нэг түрүүний үрийн тоо, ш 0.30 0.64±0.06 5 3.2
6 Нэг түрүүний үрийн жин, г 0.31 9.01±0.004 0.1 0.9
7 1000 үрийн жин, г 0.19 0.17±0.08 5 0.85
8 Уураг, % -0.10 -0.5±0.04 1 -0.5
Пивоны арвайн сорт, дугааруудад ургац ба ургацын бүтцийн үзүүлэлтүүдэд
регрессийн шинжилгээ хийхэд корреляци болон удамшлийн илтгэлцүүр өндөртэй
нэг түрүүний үрийн жингийн регрессийн илтгэлцүүр нь вух=9.01±0.004, буюу
сортын нэг түрүүний үрийн жинг 0.1 г нэмэгдүүлж чадвал 0.9 ц/га-гаар, нэг түрүүний
үрийн тоог 1 ш нэмэгдүүлэхэд 0.64 ц/га-гаар нэмүү ургац авах боломж байгааг
харуулж байна. Мөн уургийг 1 % бууруулахад ургац 0.5 ц/га-гаар нэмэгдэх
хандлага харагдаж байна /хүснэгт-1/.

4. Бид пивоны арвайн параметрийг гаргахдаа ургац сайтай, уургийн агуулалт
багатай байлгахыг зорилоо. Үүний тулд уургийн хэмжээг багасгаж чадвал ургац нь
уурагтай сөрөг хамааралтай учраас уургийг багасгахад ургац нэмэгддэг зүй
тогтлоор ургац ихсгэхээс гадна, ургацтай шууд хамааралтай нэг түрүүний үрийн
тоо, жинг ихэсгэх, ургалтын хугацааг уртасгах зарчмаар ургацыг нэмэгдүүлнэ.
Пивоны арвайн 70-85 хоногт боловсордог ургацаар жишиг сортоос 3.2 ц/га-гаар
нэмүү сорт гаргахын тулд нэг түрүүний үрийн тоог 3 ш, нэг түрүүний үрийн жинг 0.1
г-аар нэмэгдүүлж, харин уургийн агуулалтыг 0.8 %-иар бууруулах боломжтой юм.
2. Пивоны арвайн сортын параметр
№ Үзүүлэлтүүд
Хяналт
Бурхант-1
Шинэ сорт,
дугаарууд
Шинэ сортын
параметр
1 Ургалтын хугацаа, хоног 80 66-95 70-85
2 Ургамлын тоо, ш 126 62-212 130-150
3 Бүтээгдэхүүнт иш, ш/м2
237 110-632 240-260
4 Бүтээгдэхүүнт бутлалт, % 1.7 1.3-6.8 1.7-2.0
5 Түрүүнцэрийн урт, см 6.9 6.1-10.8 6.9-7.4
6 Нэг түрүүний үрийн тоо, ш 23 17-31 25-27
7 Нэг түрүүний үрийн жин, г 1.1 0.7-1.6 1.1-1.4
8 1000 үрийн жин, г 50.3 30.4-60.1 50.3-52.5
9 Ургамлын өндөр ,см 61.0 51-99.5 60-80
10 Амьдрах чадвар, % 98 - 95-98
11 Ургах чадвар, % 95 - 80
12 Уураг, % 12.0 10-12.0 10.2-11.8
13 Цардуул , % 52.3 58-60 55-65
14 Хальсжилт, % 8.5 - 4.0-7.0
15 Үрийн жигдрэлт, % 90 - 85-95
17 Аж ахуйн ургац, ц/га 21.8 16,0-38,2 26.0-27.2
Дүгнэлт

5. 1. Пивоны арвайн ургац бүрэлдэхэд бүтээгдэхүүнт ишний тоо r=0.48, нэг
түрүүний үрийн тоо r=0.30, нэг түрүүний үрийн жин r=0.31 дунд
хамааралтай бөгөөд нэг ам метр дахь бүтээгдэхүүнт ишийг 20 ширхэгээр
нэмэгдүүлэхэд 0.52 ц/га, нэг түрүүний үрийн тоог 5 ш нэмэгдүүлэхэд 3.2
ц/га, нэг түрүүний үрийн жинг 0.1 г нэмэгдүүлэхэд 0.9 ц/га тус тус ургац
бүрэлдүүлэх боломжтой байна.
2. Шинээр гарах пивоны арвай 70-85 хоногт болц гүйцэж, ургац 26.0-27.2
ц/га байх ба түрүүн дэх үрийн тоо 25-27 ш, түрүүн дэх үрийн жин 1.1-1.4 г,
амьдрах чадвар 95-98 %, ургах чадвар 80 %, уураг 10.2-11.8 %, цардуул
55-65 %, хальжилт 4.0-7.0 %, үрийн жигдрэлт 85-95 % тус бүр
үзүүлэлтүүдийг хангавал зохистой.
3. Пивоны арвайн параметрийн 17 үзүүлэлт нь шинэ сорт бүтээх селекцийн
ажил явуулах гадаадын сортыг сонгох, нутагшуулахад шалгуур үзүүлэлт
болгон ашиглах боломжтой.
Ном зүй
1. Батсүх.В, Мягмарсүрэн.Я Туршлагын аргазүйн үүд, Дархан, 2000
2. Ганбаатар.Б. Зусах зөөлөн буудайн шинэ сортуудын параметрийг
судалсан дүн //ХАА-н дэд докторын зэрэг горилсон бүтээл. УБ,2009
3. Жавзандулам. Б. Пивоны арвайн сорт, дугааруудын аж ахуй биологийн
онцлогийг судалсан дүн 2003-2005 он //ХАА-н ухааны магистрийн зэрэг
горилсон бүтээл. Дархан, 2008
4. Жавзандулам. Б.Арвайн сорт судалгааны тайлан, 2011-2013 он
5. Мягмарсүрэн.Я. Монгол оронд зусах буудайн селекцид өвөлжих буудайг
ашигласан дүн //ХАА-н дэд докторын зэрэг горилсон бүтээл. Дархан,2000
6. Сэржмаа. Ж. Монгол нутгийн арвайн сорт дээжийн аж ахуй биологийн
онцлог тэдгээрийн селекцийн ач холбогдол //ХАА-н дэд докторын зэрэг
горилсон бүтээл.
7. Цэрэндолгор. С. Зусах буудайн шинэ сортуудын ган тэсвэрийг үнэлсэн
дүн//ХАА-н дэд докторын зэрэг горилсон бүтээл. Дархан,2009