1. Մարդ

2. ՄԱՐՄՆԻ ԽՈՌՈՉՆԵՐԸ Մարմնիխոռոչներըմարմնիմեջգտնվողտարածություններնեն, որոնցումգտնվումեններքինօրգանները։ Մարդումարմնիկարևորխոռոչներնեն՝ գանգի, կրծքավանդակի և որովայնիխոռոչները (նկ.2.1)։ Գանգիխոռոչըգտնվում Է գլխում։ Գանգիխոռոչումգտնվում Է գլխուղեղը, որըվնասվածքներիցպաշտպանված է գանգիոսկրերով։ Կրծքավանդակիխոռոչըգտնվում Է իրանիվերինմասում և որովայնիխոռոչիցբաժանված Է գմբեթաձևմկանով՝ ստոծանիով։ Կրծքավանդակը, որըձևավորվում Է կողերի՝ կրծոսկրին և ողերինմիանալով, պաշտպանում Է իրմեջեղածօրգանները (սիրտ, թոքեր և այլն)։ Որովայնիխոռոչըգտնվում Է իրանիստորինմասում։ Որովայնիխոռոչումենգտնվումստամոքսը, աղիները, լյարդը, լեղապարկը, փայծաղը, միզային և սեռականօրգանները և այլն։ Որովայնիխոռոչիօրգաններըմիայնհետևիցենպաշտպանվածոսկրերով, հետնաբարխոցելիեն։

4. ՄԱՐՄՆԻ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԸ Մարմինըբաղկացած Է բազմաթիվբջիջներից, որոնքհանդիսանումենբոլորկենդանիհյուսվածքներիփոքրագույնկառուցվածքային և ֆունկցիոնալմիավորները։ Մարմնումկանտարբերտեսակիբջիջներ, և ամենմիտեսակյուրովիապահովում Է մարմնինորմալկենսագործունեությունը։ Նույնանմանկառուցվածքունեցողբջիջներիբազմությունըկոչվում Է հյուսվածք։ Համակցվածգործողտարբերհյուսվածքներձևավորումենմարմնիօրգանները։ Օրգանները և որոշակիգործունեությունիրականացնողգոյացություններըձևավորումենմարմնիկենսականհամակարգերը։Մարդումարմնիկենսականհամակարգերնեն՝ նյարդայինհամակարգը, շնչառականհամակարգը, սրտանոթային (արյանշրջանառության) համակարգը, ավշայինհամակարգը, ոսկրամկանային (հենաշարժիչ) համակարգը, ծածկույթայինհամակարգը, մարսողականհամակարգը, ներզատիչհամակարգը, միզայինհամակարգը, սեռականհամակարգը: Կենսականկարևորենհամարվումայնհամակարգերը, որոնցգործունեությանլուրջխանգարումըկամդադարըկարճժամանակումբերում Է մահվան: Մարդուկենսականկարևորհամակարգերնեննյարդային, շնչառական և սրտանոթայինհամակարգերը:

5. ՆՅԱՐԴԱՅԻՆՀԱՄԱԿԱՐԳ Նյարդայինհամակարգըկարգավորում Է մարմնիգործունեությունը։ Նյարդայինհամակարգնապահովում Է մարմնի և արտաքինմիջավայրիկապը։ Մարմնիբոլորռեակցիաները՝ արտաքինաշխարհիցստացվողգրգիռներինկատմամբ, պայմանավորվումեննյարդայինհամակարգիգործունեությամբ։ Նյարդայինհամակարգիկազմիմեջմտնումենկենտրոնականնյարդայինհամակարգը (գլխուղեղ, ողնուղեղ) և ծայրամասայիննյարդայինհամակարգը (նյարդեր) (նկ.2.2)։ Գլխուղեղըկենտրոնականնյարդայինհամակարգիբաղկացուցիչմասն է, որըգտնվում է գանգիխոռոչում և կառավարում է մարմնիբոլորհամակարգերիգործունեությունը։ Գլխուղեղըիրականացնում է երեքկարգիֆունկցիաներ՝ միավորող, զգայական և շարժիչ։ Ուղեղիմիավորողֆունկցիայիշնորհիվապահովվումենգիտակցությունը, հիշողությունը, զգացմունքները, խոսքը։ Զգայականֆունկցիանհնարավորություն է տալիստեսնել, լսել, շոշափել, զգալջերմությունը, տարբերհոտերնուհամերը։ Ուղեղիշարժիչֆունկցիայիշնորհիվիրականանումենմարմնիշարժումները։ Գլխուղեղիբաժիններից է երկարավունուղեղը, որըգտնվում է ողնուղեղի՝ գլխուղեղինմիանալուհատվածում։ Երկարավունուղեղումենգտնվումսրտանոթային, շնչառական և միքանիայլհամակարգերղեկավարողկենտրոններ: Ուղեղիայդհատվածիվնասվածքներըկարողենմահվանպատճառհանդիսանալ։

7. Ողնուղեղըկենտրոնականնյարդայինհամակարգիմիմասն է, որըգտնվում է ողնաշարիխողովակում և հիմնականումիրականացնում է կապըգլխուղեղի և ծայրամասայիննյարդայինհամակարգիմիջև, ինչպեսնաևունիիրսեփականկարգավորողկենտրոնները։ Ողնուղեղիորևէհատվածիվնասմանդեպքումխաթարվում է այդհատվածիցներքևգտնվողմարմնիմասերիգործունեությունը։ Նյարդերըգլխուղեղից և ողնուղեղիցտարածվումենդեպիմարմնիբոլորմասերը։ Նրանքտեղեկություններենհաղորդումէլեկտրականազդակների (գրգիռների) միջոցով։ Այննյարդերը, որոնցգրգռմանժամանակազդակներըմարմնիծայրամասիցգնումենդեպիուղեղ, ապահովումենուղեղիզգայականֆունկցիան։

8. ՇՆՉԱՌԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ Մարմնիև միջավայրիմիջևտեղիունեցողգազափոխանակությունըկոչվում է շնչառություն։ Նորմալկենսագործունեությանհամարմարմնինանհրաժեշտ է էներգիա։ Սննդանյութերիցէներգիայիստացումնընթանում է թթվածնիկլանմամբ և ածխաթթուգազիանջատմամբ։ Քանիորմարմնումչկաթթվածնիպաշար, առանցորիբջիջներըմահանումեն, ապաանհրաժեշտ է թթվածնիանընդհատմուտքմարմին։ Մյուսկողմիցածխաթթուգազըպետք է հեռացվիմարմնից, քանիորնրազգալիքանակությանկուտակումըվտանգավոր է կյանքիհամար։ Օդիցթթվածնիկլանումը և ածխաթթուգազիարտազատումըիրագործվում է շնչառականհամակարգիմիջոցով։ Շնչառականհամակարգըկազմումենշնչուղիները (քթիխոռոչ, քթաըմպան, ըմպան, կոկորդ, շնչափող, բրոնխներ) և թոքերը (նկ. 2.3)։ Շնչուղիներովօդըհասնում է թոքեր, որտեղիրականանում է գազափոխանակությունը։

10. Քթիխոռոչիներքինմակերեսըպատված է արյունատարանոթներովհարուստլորձաթաղանթով: Ներշնչվողօդըքթիխոռոչումտաքանում է, խոնավանում, մաքրվումփոշուց և մասամբվարակազերծվում։ Ապաայնանցնում է քթաըմպան, ըմպան, իսկհետո՝ կոկորդ։ Կոկորդումգտնվումենձայնալարերը, որոնքթրթռումենիրենցմիջովօդանցնելիս և առաջացնումձայն։ Կոկորդովօդնանցնում է շնչափող, որըգտնվում է կերակրափողիառջևում։ Կլմանժամանակմակկոկորդըկափույրինմանփակում է կոկորդիմուտքը և խոչընդոտումշնչառականուղիներիմեջօտարմասնիկներիուհեղուկներիթափանցմանը։ Կրծքավանդակիխոռոչումշնչափողըբաժանվում է երկու՝ աջ և ձախբրոնխների։ Բրոնխներըճյուղավորվումեն՝ առաջացնելովբրոնխիալծառ, որիծայրամասայինօդատարխողովակներըվերածվումենթոքաբշտերի (նկ. 2.3)։ Թոքաբշտերը (ալվեոլները) մանրագույնբրոնխներիողկույզանմանվերջավորություններնեն, որտեղկատարվում է գազափոխանակություն։ Թոքաբշտերըպատվածենարյունատարանոթներիխիտցանցով:

11. ՆերշնչմանԺամանակկրծքավանդակիմկանները և ստոծանինկծկվումեն՝ մեծացնելովկրծքավանդակիծավալը։ Քանիորթոքամզայինխոռոչումճնշումըմթնոլորտայինիցցածր է, կրծքավանդակիծավալիմեծացմանհետմեկտեղ, լայնանումեննաևթոքերը, որիհետևանքովօդնանցնում է այնտեղ (նկ. 2.4ա)։ Արտաշնչմանժամանակվերոհիշյալմկաններըթուլանումեն, և օդըդուրս է գալիսթոքերից:

12. Մարդուշնչառությանհաճախությունը և ծավալըկախված է մարմնիթթվածնիպահանջից։ Չափահասմարդըհանգիստվիճակումմեկներշնչմանընթացքումներշնչում է մոտավորապես 500 մլօդ։ Շնչառությանհաճախությունըսովորաբարկազմում է՝ չափահասմարդկանց և ութտարեկանիցբարձրերեխաներիմոտ՝ րոպեում 14-18 շնչառականշարժում, 1-8 տարեկաներեխաներիմոտ՝ րոպեում 20-25 շնչառականշարժում, ծծկերերեխաներիմոտ՝ րոպեում 40-60 շնչառականշարժում։ Շնչառություննանընդհատ է և կառավարվում է նյարդայինհամակարգիկողմից։ Մարդուշնչառությունըկարող է դժվարանալկրծքավանդակիվնասվածքների, շնչառականհիվանդությունների, ալերգիկվիճակների, շնչուղիներիխցանման և այլպատճառներով։ Այսպատճառներըկարողենհանգեցնելշնչառությանկանգի, որըկյանքինանմիջականվտանգսպառնացողիրավիճակ է։

13. ՍՐՏԱՆՈԹԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ Սրտանոթային (արյանշրջանառության) համակարգըիրականացնում է արյանանընդհատհոսքըմարմնում։ Արյանհոսքիշնորհիվբջիջներնապահովվումենթթվածնով, սննդանյութերով և հեռացվումենածխաթթուգազնունյութափոխանակությանարգասիքները։ Սրտանոթայինհամակարգըկազմումենսիրտը և արյունատարանոթները

15. ՍԻՐՏ Սիրտըկրծոսկրիհետևումտեղակայվածմկանայինխոռոչավորօրգան է, որըմղում է արյուննամբողջմարմնով։ Սիրտըբաժանվում է իրարհետչհաղորդակցվողաջ և ձախկեսերի։ Սրտիմղիչգործունեություննապահովվում է սրտամկանիկծկմանշնորհիվ։ Սիրտնունիիրսեփականէլեկտրականհամակարգը, որըկարգավորում է սրտիկծկումներիկանոնավորությունը։ Սրտիկծկումներիկանոնավորություննապահովում է արյանանընդհատհոսքը։ Սիրտնունիփականայինհամակարգ, որիշնորհիվապահովվում է արյանհոսքըմեկուղղությամբ: Փականայինհամակարգըխոչընդոտում է արյանհետհոսքը։ Սրտամկանըթթվածնի և սննդանյութերիանդադարմատակարարմանկարիքունի։ Սրտամկանըսնուցողանոթներըկոչվումենպսակաձևանոթներ։

16. ՈՍԿՐԱՄԿԱՆԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ Ոսկրամկանային (հենաշարժիչ) համակարգնիրականացնում է մարմնիհենման, ներքինօրգաններիպաշտպանման, շարժումներիապահովման, աղերիպահեստավորման, արյանբջիջներիստեղծման, ջերմարտադրմանֆունկցիաներ։ Ոսկրամկանայինհամակարգըբաղկացած է ոսկրերից, կմախքայինմկաններից, ջլերիցուկապաններից։ Մարմիննունի 200-ից ավելիոսկրեր։ Ոսկրըկմախքըձևավորողօրգան է, որիհիմնականմասըկազմված է ամուր, պինդհյուսվածքից: Ոսկրերըտարիքիհետորոշակիփոփոխություններենկրում։ Երիտասարդտարիքումդրանքավելիճկունեն և դժվարենկոտրվում, իսկտարեցմարդկանցոսկրերնավելիփխրունեն և հեշտենկոտրվում։ Ոսկրերնըստկառուցվածքիլինումենխողովակավոր (ազդրոսկր, բազկոսկր), տափակ (կրծոսկր, կողեր, թիակ) և խառը (ողներ, ստորինծնոտ)։ Կմախքըկատարում է հենարանիդեր՝ պաշտպանելովներքինօրգանները և հյուսվածքները։

18. Գանգը, որըպաշտպանում է գլխուղեղըվնասվածքներից, կազմված է գանգիոսկրերից (ծոծրակոսկր, գագաթոսկր, քունքոսկր և այլն)։ Իրանիկմախքըկազմված է ողնաշարից և կրծքավանդակից։ Ողնաշարը, որըպաշտպանում է ողնուղեղը, բաղկացած է ողներից, որոնքմիմյանցիցբաժանվածենաճառայինհյուսվածքիշերտով; Կրծքավանդակըձևավորվում է կողերի՝ կրծոսկրինուողներինմիանալուց։ Այնպաշտպանում է իրներսումգտնվողօրգանները

19. Տարբերումենքոսկրերիմիացմաներեքձև՝ անշարժմիացում (գանգիոսկրեր, սրբոսկրըկազմողողները), կիսաշարժունմիացում (ողներիմիացումըմիմյանց, կողերիմիացումըկրծոսկրին) և շարժունմիացումկամհոդ (արմնկային, կոնքազդրային, սրունքթաթային): Անշարժմիացումըձևավորվում Է ոսկրերիսերտաճման, կարաններիմիջոցով։ Ոսկրերիկիսաշարժունմիացումըձևավորվում է աճառայինհյուսվածքի և կապաններիմիջոցով: Ոսկրերիշարժունմիացումը՝ հոդը, ունիբարդկառուցվածք (նկ. 2.9)։ Այնկազմված Է ոսկրերիներհոդայինծայրերից, ներհոդայինհեղուկից և հոդըդրսիցպատողթաղանթից՝ հոդաշապիկից։ Սովորաբարհոդըկազմողոսկրերիհոդայինմակերեսներիցմեկըլինում Է ուռուցիկ, մյուսը՝ գոգավոր։ Հոդիամրություննապահովումենկապանները, որոնցովոսկրերըկապվումենմիմյանց։

21. Մկաննօրգան Է, որիկծկմանշնորհիվառաջանում Է շարժում։ Մկաններըոսկրերինամրանումենջլերով, որոնքկազմվածենամուրկապակցողհյուսվածքից։ Մկաններիաշխատանքիընթացքումանջատվում Է ջերմություն։

23. Մկաններըլինումենկամային և ոչկամային։ Կամայինմկաններըկծկվումենմարդուկամքով։ Օրինակ՝ մարդըիրցանկությամբշարժում է ձեռքը։ Այսխմբիմեջենմտնումգլխի, պարանոցի, իրանիվերջույթներիբոլորմկանները, ինչպեսնաևորոշներքինօրգանների, կոկորդի, լեզվիմկանները։ Ոչկամայինմկաններըգտնվումեններքինօրգանների և արյունատարանոթներիպատերում։ Այսմկաններիկծկումըկախվածչէմարդուկամքից։

24. ՄԱՐՍՈՂԱԿԱՆՀԱՄԱԿԱՐԳ Մարսողականհամակարգնապահովում է մարմինըջրով, աղերով և սննդարարնյութերով, որոնքանհրաժեշտենէներգիայիստացման, բջիջներինորմալկենսագործունեությանհամար։ Մարսողականհամակարգըկազմված է մարսողականխողովակից (բերանիխոռոչ, ըմպան, կերակրափող, ստամոքս, աղիներ) և նրամեջբացվողմարսողականգեղձերից (թքագեղձեր, լյարդ, ենթաստամոքսայինգեղձ և այլն) (նկ. 2.12):

26. Մարսողականհամակարգիօրգաններիվնասման և նրանցնորմալգործունեությանխանգարմանպատճառկարողենհանդիսանալորովայնիվնասվածքները, որոշհիվանդություններ և թունավորումները։