1. IsuPerpaduanKaumDi Malaysia
Dr Rahmat Ghazali
Usaha kerajaanuntukmewujudkan‘sistemamarankonflikperkauman’sebagaimanayang
dicanangkantahunlalumengheretbeberapapersepsiterhadappencapaiannegaradalamusaha
menyemarakkanperpaduankaum. Antarapersoalanyangterbangkitialahsejauhmanakahusaha
kerajaanselamaini berhasil untukmemakmurkanperpaduankaum, danapakahpencapaianusaha
perpaduankaumselamaini amatlemahsehinggakerajaanmemerlukansuatusistemindikatorbagi
mengesankonflikperkauman.
Pada junktursejarah,usahaseriusMalaysiake arahperpaduankaumdilihatmulabercambahsetelah
tercetusnyatragedi 13 Mei apabilaMajlisPerpaduanNegaradanselarasdenganituKementerian
PerpaduanNegaraditubuhkan.Namunsayalihatbahawabibit-bibitusahake arahyang sama juga
telahdibenihkandalamPerlembagaanKemerdekaan1957 lagi.Dalam konteksini klausa-klausa
dalamPerlembagaanPersekutuanyangmenjuruskepadapenggunaanbahasaMelayusebagai
bahasa rasmi,peruntukanpelaksanaansekolahjeniskebangsaandanpenggunaanbahasakaum
minoriti,telahpundimaktubkanmelalui Artikel152 dan 153, yang seringkali kitarujuksebagai
‘kontraksosial’antarapemimpin-pemimpinparti pelbagai etnikyangdominandi Malaysia.
SebagaimanayangpernahditunjukkanolehkajianFurnival(1956),negara-negaraDuniaKetiga
pascamerdekaamatterukdikacaubilaukanolehpenjajahdenganpolisi ‘pecahdanperintah’.Polisi
sedemikianjugaamatlumayandiamalkanolehpihakBritishke atasdatuknenekkita dahulusebelum
merdekakeranapendekatansedemikianmenguntungkanpihakpenjajah.Bagi Furnival falsafah
sedemikiantelahmewujudkandanmengukuhkanpluralismeatausuatubentukmasyarakat
berbilangkaumyang‘theymix butdonot combine’ataudalambahasa ibunda,‘merekabercampur
tetapi tidakbersatu.’Bagi Furnival falsafahpluralismesedemikianlebihbanyakmendatangkan
bencanakepadakestabilansosialdanpolitiknegara.MenurutDrCandra Muzaffar,masyarakatkita
lebihcenderungkepadahubungan‘fungsional daripadahubunganempatetik’.Makudnyakita
sekadarberhubungandi pejabat,di pasardandi tempatkerja,tetapi kitatidakmahuberkongsi
masalahyang melampaui sempadan-sempadanpersekitarantersebut.
Sebaliknyakitajugasedarbahawa‘perpaduankaum’ adalahpembolehubahpentingdalam
menentukankestabilanpolitik,sosial,malahekonomi.Perpaduankaumitumenuntuthubungan
‘empatetik’sebagaimanadisarankanolehDrChandra.Mana-mana kerajaanjuapastinyaberusaha
untukmenentukanelemen-elemenpentingperpaduankaumini digarapsupayapembangunan
sosial,ekonomi daninfrastrukturdapatdicapai.Konsepmasyarakatmajmuksebagaimanayang
dilihatolehFurnival,memperakui danmembenarkankeperbedaannilai,norma,budayadanadat
resamsesuatukaumminoriti.MalahdalamkonteksMalaysia,kerajaanamatprihatindankaya
timbangrasa sehinggatoleransidalamkonseppluralisme itu,tanpadisedari,sedikit-sebanyaktelah
menjadi peyumbangkepadabenih-benihperkaumansesamakita.
Pada suatuektrimtertentu sayamelihatbahawausahajitukerajaanuntukmemakmurkandan
menyuburkanperpaduankaummelaluiprogramperpaduankaumantaramasyarakatberbilangetnik
telahbanyakterganggudankadangkalaterbantutpadakadar yang tidaksanggupkitaperakui.Tanpa
niatmencabarPerlembagaan,melaluifalsafahyangdidokongolehArtikel 152 (memberi hak
kepenggunaanbahasaminoriti),sayamelihatseakan-akanwujudkonflikdenganfalsafahyang
didokongolehArtikel 153(menekankanbahasaMelayusebagai bahasarasmi).

2. Saya jugaterlihatArtikel 152telahmenyuburkankewujudansekolah-sekolahmonoetnik,danmedia
massa monoetnikyangmemberikantumpuankepadaetnik-etnikyangdiperwakilkanmelaluibahasa
ibundamasing-masing.Malahkitalihatpapantandaiklankedai-kedai di mana-manabandardi
Malaysialebihmengutamakanbahasaibundamasing-masingdaripadamengangkatfalsafahArtikel
153.
Dalampersekitaranyangketerasingansedemikiansayalihatalirandanhalatujuperpaduankaum
tidakmenggalakkanpertembunganbudayayangdibawaolehsistemsekolahmonoetknik,danbegitu
jugamediamassamonoetnik.Hal ini menjadi semakinrumitapabilainstitusipolitikkitajugadi lihat
tertegakatas falsafahmonoetnikyangturutmemakmurkankonseppluralisme Furnival.
ProfesorHamdan Adnan,bekasPesuruhjayaSuhakam, pernahmencatatkanbahawadaripadatahun
1945 hingga1969 sejumlahduapuluhduainsidenpergeseranetniktelahberlaku,denganperistiwa
13 Mei 1969 sebagai insidenyangpalingdahsyat.Sayagusardan sangsi jikastatistiksedemikian
menurunkeranakadangkaladiri kitasendiri seringkali menutupsebelahmatauntukmendedahkan
secara seriusisu-isusedemikian.
MisalnyaMalaysiatidaksunyi daripadaperistiwayangcondongkepadaperbalahanetnikseperti
peristiwapenentangan DongJiaoZhongterhadapdasarkementeraianpendidikanpadatahun1987
yang membawakepadapelaksanaan‘OperasiLalang’,yangmenurutbeberapapemerhati politik,
hampirsahajamengulangi peristiwa13 Mei.Perbalahanpengurusansebuahkuil Hindudanmasjid di
KampungRawa,PulauPinangpadatahun 1998, tragedi KampungMedanpada tahun 2001, peristiwa
pergaduhanetnikantarapesertaPLKN,danisumahasiswaUM(malahdi semuauniversiti di Malaysia
secara amnya) yangtidakmesradalam bentukhubungansilang-etnik,mungkinmengundangkita
untuksama-samamemikirkantentangkejayaandasardanmodusoperandi perpaduankaumnegara.
Mungkinjugapada suatu ekstrimyanglain,peristiwa-peristiwaberkenaanhanyasekadarkes-kes
terpinggiryangtidakharusdilihatsebagai perbalahanetniktetapi sebaliknyahanyalahperbalahan
dua pihakyangbolehsajaberlakudalamkandangintraetnikitusendiri,danbukansekadardalam
persepsi silang-etnik.SebagaimanalunaknyaperibahasaMelayuyangmengatakanbahawa
‘sedangkanlidahlagi tergigit’apatahlagi situasi iklimkepelbagaianetnikdi Malaysiayangbersandar
kepadaperbezaanbahasa,budayadanagama sebagai komponensensitif yangmenuntuttoleransi
tinggi sesamakita.
Walau bagaimanapunkitatidakbolehmemandangringanpadaperkembanganhubunganethnik
kontemporari sebagaimanaterpancardaripadausahakerajaanuntukmenubuhkan‘sistemamaran
konflikperkauman’yangakanberpusatdi Putrajaya.Nampaknyadengantertubuhnyasistem
sedemikian,kerajaantelahmencari pendekatan ‘adhoc’iaitumencegahperbalahanetnikdaripada
mencambahkandanmenyuburkanbenih-benihhubunganmesraantarakaum.Mungkinpersepsi
saya salah,keranasebenarnyakerajaanmengutamakankedua-duanyasekali.
Meninjaurealiti politikdansosial di Malaysia,sayamelihatbahawaterdapatelemen-elemen
pendekatanyangdiambil olehMalaysiadalamhal membinaperpaduankaum, agakberbezadengan
pendekatanyangdianggapsebagai arusperdanadi Barat.Pendekatanyangdigunakanoleh
kepimpinanMalaysiadalambeberapaaspekberadadalamekstrimyangbersongsanganberbanding
denganteori perpaduankaumyangdisarankanolehpemikir-pemikirBaratdanyang diamalkandi
sebelahsana.
AmerikadanbeberapanegaraEropahseperti BritaindanPerancismisalnyamenggunakankonsep
‘meltingpot’atau‘acuanpelebur’dalampendekatanmerekauntukmenyatukanpelbagai etnik
minoriti,etnikperibumi,danetnikdominandalamnegara.Dalamprosespeleburanitubudayaetnik

3. minoriti terlebur,tercerna,teradunmalahsesetengahnyatersirnadalambudayamajoriti yang
dominan.Namundi Malaysiakitalihatkonsep‘acuanpelebur’itutidakwujud,sebaliknyayang
wujudialahkonsep‘saladbowl’atau‘mangkuksayur-mayur’yangtidakmeleburkanmana-mana
unsuretniktetapi mempersatukankepelbagaianwarnakulitdanbudayadalamsatupersekitaran
ynag sama.
Dalamkonteksyangsama di Britain,sama ada merekabersetujuatautidak,jugatelahberlakuproses
asimilasi budayayangkadangkalaterpaksamengorbankanmalahmelenyapkanbahasadanbudaya
nenekmoyanggolonganminoriti tertentu.
Bagi sesetengahbudayawan,yangmenolakmodelasimilasi,merekamelihatpendekatanini sebagai
satu bentuk‘penjajahandalaman’keranadalamprosesini berlakueksploitasi golonganmajoriti
terhadapgolonganminoriti. Namundalambanyakcontohdi sebelahBarat,golonganmajoriti itu
adalahjuga merupakanpihakpemerintahyangmelaksanakandasarmemperlemahkanbudayadan
bahasa minoriti atasnamaperpaduankaum.
Dalamkonteksini,banyakkerajaanBaratyang mempertegaskanpenggunaanbahasarasmi sebagai
satu-satunyabahasakomunikasi tanpasebarangkompromi,baikdalamurusanperkhidmatanawam,
pendidikanasasdi sekolahmahupundi institusi pengajiantinggi.Demimewujudkanperpaduan
kaum,ada kerajaanyang mengharamkan penggunaandanpengajaranbahasaibundagolongan
minoriti sehinggake tahapmenguatkuasakanhukumanke ataspara pelajaryangberkomunikasi
antara merekadalambahasaminoriti di dalamkawasandanpersekitaransekolah.KerajaanPerancis
misalnyatelahhampirmengharamkanteruspenggunaanbahasaBreton,kerajaanBritish
mengharamkanbahasaWelshdankerajaanScotlandtelahmelenyapkanbahasaGaelicdi bumi
Scotland.BerbedadenganMalaysia,kebanyakankerajaanBaratmenolaksamasekali kewujudan
sekolah-sekolahmonoetnikdanmediamassamonoetnik.
Dalamkonteksperpaduankaum,Malaysiajugamenghadapi banyakmasalahkeranakepercayaan
dan perbezaanagamatidakmemungkinkanprosesasimilasi berlaku.Asimilasi dalamkonteksbudaya
jugatidakberjalanlancarkerana setiapkaummelihatbahawabudayadantamadunbangsamereka
masing-masinglebihdominandaripadayanglain.Orang-orangIndiamelihatkeagungantamadun
Indusyangbermulapada 2500 S.M. lebihagungdaripadatamadunMelayuyangmerekalihathanya
bermulapadakira-kiralimaratustahundahulu(jikaKesultananMelakamenjadi tandaaras).Kaum
CinapulamelihatketamadunanChinayangbermulakira-kira2000 S.M. di Pekingjauhlebihhebat
daripadatamadunMelayu.Banyaklahelemen-elemenketamadunanini yang bolehmereka
rasionalkanuntukmenyokongkelangsunganbudayamerekamasing-masing.
Denganperkiraansebegini kadangkalasayalihatbahawakerajaanjugamenjadi serbasalahdalam
hal menentukanhalatujukebudayaannasional.Misalnya,padatahun1982, Tun Mahathirpernah
menyatakanbahawa‘BudayaMelayuharusmenjadi ciri-ciri utamabudayanasional,supayaditerima
dan diamalkanolehsemuakaum.MalahterdapatjugayangmahukanbudayaMelayudijadikansatu-
satunyaelemenbudayanasional’(dipetikdaripadaMunro-Kua1996).
Walau bagaimanapunpadatahun1995, Tun Mahathir denganjelasmenyatakanbahawakonsep
perpaduankaumtidaklagi bertunjangkankepadakonsepyangberasaskanbudayaMelayu.Menurut
Tun, ‘BangsaMalaysiamembawamaksudrakyatyang dikenalisebagai membawaidentiti Malaysia,
menuturkanbahasaMelayudanmeluhurkanPerlembagaan.UntukmerialisasikanbangsaMalaysia,
rakyat harusmulamenerimakewujudanmasing-masingseada-adanya,tanpamengirakaumdan
agama’ (dipetikdaripadaFrancisLohKokWah dan KhooBoo Teik2002). Ertinyarakyat Malaysia
harus dilihatsebagai Melayu,CinadanIndiasebagimanaterpancarmelalui amalanbudayamasing-
masing.Konsepini condongkepadakonseppluralismeFurnival.

4. Namunpendiriankerajaanyangsedemikianterhadap perpaduankaumsepertiberdiri atasplatform
yang berbezapulajikadilihatpadamatlamatyangdidokongolehWawasan2020, keranaiadiangkat
sebagai suatu‘BangsaMalaysia’tanpa melihatperbedaanwarnakulitdanamalanbudaya.Secara
idealnyatidakakan wujudlagi Melayu,CinaatauIndiajikaWawasan2020 direalisasikan.Konsepini
condongpulakepadakonsepasimilasi.
Jelaslahbahawadi Malaysiapendekatanasimilasi dirujuksemulakeranasayakirapendekataninilah
dilihatsebagai yangterbaikuntukmembinaperpaduankaumyangutuhdan tulen,sekurang-
kurangnyadalamkontekspeleburanbahasaibundaetnikminoriti.Pendekatansedemikiantelah
lamadibuktikanterbaikbagi Malaysia,misalnyadalamkonteksgolonganBabaNyonyadi Melakadan
jugadi PulauPinang,golonganIndiaperanakanatauMami di PulauPinang,danArab Peranakan
telahmeleburkansehinggamengorbankanbahasanenekmoyangmereka.Malahdi kalangan
golonganBabaNyonyaterciptabahasa‘kreol’merekayangtersendiriyangpastinyaterbinadaripada
improvisasi bahasaibundagolonganmajoritiMelayuyanglebihdominan.
Amatjelasjugakita lihatbahawabudayagolonganminoriti dalamkonteksasimilasi sosialteradun
dalamacuan budayaMelayumeskipunsecarahalusnyaterdapatperbezaandi sana-sini. Namun,jika
budayanasional Malaysiabolehditerjemahkansebagai budayaetnikperibumi Melayusebagai
asasnya,maka sayalihatbahawabudaya Baba Nyonya,IndiaPeranakandanArabPeranakanini telah
menjelmakansatuprosesperpaduankaumyangutuhdantulen.
Namunrealitinyadalamkontekskontemporari,dasarperpaduankaumKerajaanMalaysiaamat
mesradan bertoleransi terhadapbahasaetnikminoriti.Penggunaanbahasaetnikminoriti tidak
pernahdikenakanhukumanmalahtidakpernahdilarangdigunakandi mana-manasekolahdi
Malaysia,meskipundi sekolah-sekolahkebangsaan.Malahdiwujudkanpulasekolah-sekolahjenis
kebangsaandenganmemberikanhakmutlakkepadaetnikminoriti untukmenggunakanbahasa
ibundamerekasebagai bahasapengajaran.
Denganekstrimpendekatanpluralismeataukonsep‘mangkuksayur-mayur’seperti di Malaysiakita
lihatbahawadalamsituasi tertentubahasarasmi menjadi bahasarojak,malahdicampuradukkan
puladenganbahasaInggerismungkinuntukmenyuntikciri-ciri lenggokkomunikasi antarabangsa.
Bahasa MelayulisantelorCinadantelorIndiamenjadi tegardiamalkanbukansahajaapabila
golonganini berkomunikasisesamamereka,malahdisokongdandisuburkanolehgolonganMelayu
sendiri ketikaberkomunikasi dengankaumIndiadanCina.
Saya percayabahawauntukmenjagamartabat bahasarasmi,penggunaannyamesti jugaterlaksana
dalamsituasi yangtidakformal,bukansekadardalamkandangsituasi yangrasmi dan formal sahaja.
Hanya golonganyangamat sensitif daninsaf sahajayangberia-iaberjuanguntukmempertahankan
gaya dan hukum-hukumtatabahasabahasarasmi negara,tetapi malangnyagolonganini seperti Tan
Sri ProfesorAmeritusDrAwangHad Salleh,TanSri ProfesorDr Ismail Hussien,ProfesorDrNikSafiah
Karim,Dr AwangSariyan,Dr Chandra Muzaffar,YB Dr RaisYatim, dan SN A SamadSaid,(sekadar
menyebutbeberapanama) sudahseperti kehilangangolonganpelapis.Adakahini suatukepincangan
dalamprosesperpaduankaumyangdicita-citakanMalaysiaatauiasuatu kelebihandankekuatan
pendekatan‘mangkuksayur-mayur’Malaysia?
Akhir-akhirini pula,kitalihatDBPmahudinobatkansecaralegitimasinyasebagai ‘polisbahasa’.Saya
tidaktahu bagaimanapolisini akanmelaksanakantanggungjawabnyaapabilamelihatdi kebanyakan
bandar di Malaysia,papan-papaniklanseringkalimengabaikanpenggunaandanpengutamaan
bahasa Melayu.Malahbahasa rojakyang haru-birudancelarusudahmenjadi identiti yangtegardi
papan-papantandakedai.Namunpadasudutyangamat jauh dalamhati kecil ini,sayaoptimistik
bahawaDBP akan berjayawalaupun terpaksamengambil masayangpanjangyangpenuhonakdan

5. duri,dan sekali gusmenyuburkanperpaduankaum.Sayajugayakinbahawakejayaantersebut
haruslahdimulakandengansemangatkecintaanyangtinggi setiaprakyatterhadapnegaraini.