1. ÑÒÀÒÈÑÒÈÊÈÉÍ ÀÐÃÀ×ËÀË ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÀÕ
¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÄ ÌªÐÄªÕ ÆÓÐÀÌ
Íýã. Íèéòëýã ¿íäýñëýë
1.1 “Ñòàòèñòèêèéí òóõàé” Ìîíãîë Óëñûí õóóëü, õîëáîãäîõ áóñàä õóóëü òîãòîîìæ,
îëîí óëñûí íèéòëýã çàð÷èì, àðãà ç¿éã ìºðäëºã áîëãîõ, ¯ÒÑ-èéã á¿ðýí
íýâòð¿¿ëýõ àæëûí õ¿ðýýíä àëáàí ¸ñíû áîëîí çàõèðãààíû ñòàòèñòèêèéí
ìýäýýëëèéí ¿ç¿¿ëýëòèéí àðãà÷ëàëûã îëîí óëñûí íèéòëýã ñòàíäàðòàä
íèéö¿¿ëýõ, áîëîâñðîíãóé áîëãîí ñàéæðóóëàõ, øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé,
ïðàêòèê àìüäðàëä íèéöñýí ìýðãýæëèéí çààâàð, çºâëºìæ, àðãà÷ëàëûã
áîëîâñðóóëæ ìºðä¿¿ëýõýä ýíýõ¿¿ æóðìûã ìºðäºíº.
1.2 Àðãà÷ëàë /Methodology/ ãýäýãò øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé øèíæëýí, ñóäëàõ
àðãûí ñóðãààëü, òîäîðõîé ¿éë àæèëëàãààíä àøèãëàãääàã àðãà, çàð÷ìóóäûí
ñèñòåì1; øèíæëýõ óõààíû îéëãîëò, òîäîðõîéëîëò, òîîöîîíû áîëîí áóñàä àðãà
ç¿éã íýãòãýñýí öîãö2 áóþó òîäîðõîé àñóóäëûã øèéäâýðëýõ àðãûã3 îéëãîíî.
Ñòàòèñòèêèéí àðãà÷ëàë/ Öààøèä àðãà÷ëàë ãýõ/ íü àëáàí ¸ñíû áîëîí
çàõèðãààíû ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëëèéí ¿ç¿¿ëýëòèéí øèíæëýõ óõààíû ¿íäñýí
îéëãîëò, òîäîðõîéëîëò, àíãèëàë, òîîöîõ àðãà /õýðýãëýãäýõ òîìú¸îëîë/,
õýìæèõ íýãæ çýðãèéã öîãö áàéäëààð òóñãàñàí áàðèìò áè÷èã áîëíî.
1.3 Àðãà÷ëàë áîëîâñðóóëàõàä àøèãëàõ îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäààñ óëñ
îðíóóäàä íèéòëýã ìºðä¿¿ëýõýýð áîëîâñðóóëàí ãàðãàñàí ñòàòèñòèêèéí
àðãà÷ëàë, àðãà ç¿éí áàðèìò áè÷èã äàðààõü 3 òºðºëòýé áàéäàã. ¯¿íä:
- Çààâàð
- Ǻâëºìæ
- Ãàðûí àâëàãà
1.4 Àðãà÷ëàë áîëîâñðóóëæ, ìºðäºõ ¿éë àæèëëàãàà íü äàðààõü ¿å øàòòàé áàéíà.
¯¿íä:
- ªíººãèéí áàéäàëä ¿íýëãýý ºã÷, àðãà÷ëàë áîëîâñðóóëàõ õýðýãöýý,
øààðäëàãûã òîäîðõîéëîõ
- Àðãà÷ëàëûã áîëîâñðóóëàõ
1
“AND” dictionary
2
The Hyperdictionary, Revised 1993, USA
3
Terminology on statistical metadata, conference of European Statisticians statistical standards and studies No 53 UNECE,
Geneva 2000

2. - Àðãà÷ëàëûã çºâøººð÷ áàòëàõ
- Õýðýãæèëòèéã çîõèîí áàéãóóëàõ
- Õýðýãæèëòèéí ÿâöàä ìîíèòîðèíã õèéõ
- Àðãà÷ëàëä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ
Õî¸ð. Àðãà÷ëàë áîëîâñðóóëàõàä
òàâèãäàõ íèéòëýã øààðäëàãà
2.1 Àðãà÷ëàëûã ýíýõ¿¿ æóðìûí íýã/íèéòëýã ¿íäýñëýë/ -èéí 1.4–ä çààñàí îëîí
óëñûí áàéãóóëëàãààñ óëñ îðíóóäàä íèéòëýã ìºðä¿¿ëýõýýð õ¿ëýýí
çºâøººðºãäñºí áàðèìò áè÷èãò ¿íäýñëýí áîëîâñðóóëíà.
2.2 Àðãà÷ëàë íü Ñòàíäàðò õýìæèë ç¿éí ¿íäýñíèé òºâººñ áîëîâñðóóëñàí
‘’Áàðèìò áè÷ãèéí ñòàíäàðò MNS 5140:2002’’–ò íèéöñýí áàéíà.
2.3 Ñòàòèñòèêèéí àðãà÷ëàë íü ýíýõ¿¿ æóðìûí 3.8–ä òóñãàãäñàí á¿òýö
àãóóëãàòàé áàéíà.
2.4 Àðãà÷ëàë ýíãèéí, îéëãîìæòîé áàéäëààð áè÷èãäñýí, îéëãîëò,
òîäîðõîéëîëò íü õî¸ðäìîë óòãà ñàíàà àãóóëààã¿é áàéíà.
2.5 ¯ç¿¿ëýëò òîîöîõ àðãà÷ëàëûã áîäèò áóþó õèéñâýð òîîí ìýäýýëýë äýýð
òóðøèæ, òîîöîîã îéëãîãäîõóéö áàéäëààð, æèøýýãýýð òàéëáàðëàí
õàðóóëíà.
2.6 Îëîí óëñûí àðãà÷ëàëûã ¿íäýñíèé ñòàíäàðò áîëãîí ìºðä¿¿ëýõäýý ººðèéí
îðíû îíöëîãèéã òóñãàíà.
2.7 ¯ç¿¿ëýëòèéã òîîöîõ àðãà ÿíç á¿ðèéí õóâèëáàðòàé áàéãàà òîõèîëäîëä
ÿìàð íºõöºëä àëü àðãà íü èë¿¿ òîõèðîìæòîéã òàéëáàðëàí áè÷ñýí áàéíà.
Ãóðàâ. Àðãà÷ëàëûã áîëîâñðóóëàõ
3.1 Ñòàòèñòèêèéí àðãà÷ëàë íü íèéòëýã, òóñãàéëñàí áîëîí ñàëáàðûí ãýñýí
òºðºëòýé áàéõ áºãººä òýäãýýðò ýíýõ¿¿ æóðìûí 3.4-3.6-ä çààñàí íýð á¿õèé
àðãà÷ëàëóóä õàìààðíà.
3.2 Àðãà÷ëàëûã ¯Ñà äàíãààðàà áóþó áóñàä áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí
áîëîâñðóóëíà.
3.3 Àðãà÷ëàëä äàðààõü ç¿éëèéã òóñãàí áîëîâñðóóëíà. Ýíý íü óã æóðìûí 3.8
/àðãà÷ëàëûí á¿òýö/-ä òóñãàãäñàí áè÷âýðèéí õýñýãò õàìààðíà.
2

3. ¯¿íä:
- Òóõàéí ¿ç¿¿ëýëòèéí íýð, ¿ç¿¿ëýëòèéí ¿íäñýí îéëãîëò, òîäîðõîéëîëòûã
ãàðãàõ
- Òóõàéí ¿ç¿¿ëýëò íü íýãòãýë ¿ç¿¿ëýëò áîë ò¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿í, ººðººð
õýëáýë òóõàéí ¿ç¿¿ëýëòýä õàìààðàëòàé ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí ñèñòåìèéã
òîäîðõîéëîõ
- ¯ç¿¿ëýëòèéí àíãèëëûã òîäîðõîéëîõ
- Òóõàéí ¿ç¿¿ëýëòèéã òîîöîõ ¿íäñýí àðãà, çàð÷èì, òîìú¸îëëûã òîäîðõîé
çààõ
- ¯ç¿¿ëýëòèéí îíöëîã, àøèãëàëòûí çîðèëãî çýðãýýñ øàëòãààëæ òîîöîõ
àðãà áîëîí ºâºðìºö áàéäëûã òóñãàõ
- ¯ç¿¿ëýëòèéí òîîöîîã õýðõýí íÿãòàëæ øàëãàõ òàëààð îðóóëàõ
- Òóõàéí ¿ç¿¿ëýëòèéã òîîöîõ ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã äóðüäàõ
3.4 Íèéòëýã àðãà÷ëàëä àëü ÷ ñàëáàðò ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýð íü àäèë, òîîöîõ
àðãà ç¿é íü èæèë óòãà, àãóóëãààð õýðýãëýãäýõ õºäºëìºðèéí ñòàòèñòèê, áèçíåñ
ðåãèñòð, ¿éëäâýðëýã÷èéí ¿íèéí èíäåêñ, ñàëáàðóóäûí íèéò ¿éëäâýðëýëò,
çàâñðûí õýðýãëýý, íýìýãäýë ºðòãèéã òîîöîõ çýðýã àðãà÷ëàëûã õàìðóóëíà.
3.5 Òóñãàéëñàí àðãà÷ëàëä ìàêðî ò¿âøèíä íýãäñýí òîîöîîíä àøèãëàãäàõ
¿íäýñíèé òîîöîîíû äàíñóóäûã áàéãóóëàõ, ñàëáàð õîîðîíäûí òýíöýë, áàðàà
¿éë÷èëãýýíèé íººö àøèãëàëòûí õ¿ñíýãò áàéãóóëàõ, á¿òýýãäýõ¿¿í àæèë,
¿éë÷èëãýýã çýðýãö¿¿ëýõ ¿íýä øèëæ¿¿ëýõ àðãà÷ëàë, ýäèéí çàñãèéí ¿éë
àæèëëàãààíû àíãèëàë, á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýíèé íýãäñýí àíãèëàë çýðýã
àðãà÷ëàëûã õàìðóóëíà.
3.6 Ñàëáàðûí ñòàòèñòèêèéí àðãà÷ëàëä òóõàéí ñàëáàðûí àëáàí ¸ñíû áîëîí
çàõèðãààíû ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëëèéí ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, òýäãýýðèéí
îéëãîëò, òîäîðõîéëîëò, òîîöîõ àðãà ç¿éã õàìðóóëàí áîëîâñðóóëñàí áàðèìò
áè÷ãèéã õàìðóóëíà.
3.7 Àðãà÷ëàëûã òóõàéí àñóóäàë õàðèóöñàí ãàçàð, íýãæèéí óäèðäëàãà äîð
ìýðãýæèëòí¿¿ä áîëîâñðóóëæ, Àðãà÷ëàë, øèíæèëãýý ñóäàëãààíû ãàçàð
/ÀØÑÃ/ áîëîí ¿íäñýí íýãæ, ãàçðûí äàðãààð õÿíóóëæ, áàòëóóëàõ áýëòãýëèéã
õàíãàñàí áàéíà.
3

4. 3.8 Àðãà÷ëàë íü äàðààõü á¿òýöòýé áàéíà.
¯¿íä:
1. Íèéòëýã ¿íäýñëýë: Ýíý íü òóõàéí àðãà÷ëàëûí òàëààðõ
íýãäñýí îéëãîëò ºãºõ /òîîöîõ ¿ç¿¿ëýëò, àíãèëàë çýðýã/ òàíèí ìýäýõ¿éí
à÷ õîëáîãäëûã àãóóëíà. Òóõàéí àðãà÷ëàëûí çîðèëãî, áîëîâñðóóëàõäàà
¿íäýñëýñýí áàðèìò áè÷èã /ýõ ¿¿ñâýð/ -èéí òàëààð äóðüäñàí áàéíà.
2. Àãóóëãà: Àðãà÷ëàëûí õàìðàõ õ¿ðýý, á¿òöèéã á¿ëýã, äýä
á¿ëãýýð íàðèéâ÷ëàí õàðóóëíà. Àðãà÷ëàëûã áîëîâñðóóëàõûí òóëä
òóõàéí àðãà÷ëàëûí õàìðàõ õ¿ðýýã îëîí óëñûí áàéãóóëëàãààñ óëñ
îðíóóäàä íèéòëýã ìºðä¿¿ëýõýýð áîëîâñðóóëñàí çààâàð, çºâëºìæ,
ãàðûí àâëàãûã ¿íäýñëýí òîäîðõîéëæ ãàðãàíà. Á¿ëãèéã ðîì òîîãîîð, äýä
á¿ëãèéã àðàá òîîãîîð äóãààðëàíà.
3. Áè÷âýðèéí õýñýã: Ýíä 3.3-ä çààñàí ç¿éë¿¿ä õàìààðíà.
Òóõàéí ¿ç¿¿ëýëòèéí íýð, îéëãîëò, òîäîðõîéëîëò, õàìðàõ õ¿ðýý,
òîîöîîíû àðãà ç¿é ãýñýí äàðààëëààð áè÷èæ, òîîöîõ àðãûã òîäîðõîé
æèøýýí äýýð òàéëáàðëàíà. Òîîöîõ àðãà ç¿éòýé óÿëäàí ãàð÷ èðýõ
¿ç¿¿ëýëò á¿ðèéã á¿ðýí õàìðóóëñàí áàéíà.
Àðãà÷ëàëûã áè÷èõ çàãâàð æèøýý: Áîëîâñðîëûí ñòàòèñòèêèéí àðãà÷ëàë
áîëîâñðóóëæ áàéíà ãýæ ¿çüå. Ýíý ñàëáàðûí ¿íäñýí îéëãîëòóóäûí íýã
íü áè÷èã ¿ñãèéí ìýäëýã /literacy/. Áè÷èã ¿ñãèéí ìýäëýãèéí ò¿âøèíã
áè÷èã ¿ñýã ìýäýã÷, ¿ë ìýäýã÷ ãýæ 2 àíãèëíà.
Áè÷èã ¿ñýã ìýääýã õ¿í. Áè÷èã ¿ñýã ìýääýã õ¿í ãýæ ÿìàð íýã áîëîâñðîë
ýçýìøýýã¿é ÷ àëü íýã õýëýýð õàìãèéí ýíãèéí áîãèíî ºã¿¿ëáýðèéã óíøèæ,
îéëãîæ, áè÷èõ ÷àäâàðòàé õ¿íèéã õýëíý.
Áè÷èã ¿ñãèéí ìýäëýãèéã íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí áè÷èã ¿ñãèéí ìýäëýãèéí
ò¿âøèíãýýð òîäîðõîéëíî. 15 áà ò¿¿íýýñ äýýø íàñíû áè÷èã ¿ñýã ìýääýã
õ¿í àìûí òîîã òóõàéí íàñíû íèéò õ¿í àìä õàðüöóóëàí õóâèàð
èëýðõèéëíý. Òîìú¸îã áè÷âýë:
L 15 +
LIT 15 + = * 100
P15 +
LIT15+ - Íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí áè÷èã ¿ñãèéí ìýäëýãèéí ò¿âøèí, %
4

5. L15+ - Áè÷èã ¿ñýã ìýääýã 15 –ààñ äýýø íàñíû õ¿í àìûí òîî
P15+ -15 áà ò¿¿íýýñ äýýø íàñíû íèéò õ¿í àìûí òîî
4. Õàâñðàëò: Óã àðãà÷ëàëûí õ¿ðýýíä ìºðäºõ íîðì, ñòàíäàðò, êîä çýðãèéã
õàâñàðãàíà.
5. Àøèãëàñàí ìàòåðèàë: Àðãà÷ëàë áîëîâñðóóëàõàä àøèãëàñàí
ìàòåðèàëûí æàãñààëòûã çîõèîã÷èéí áîëîí á¿òýýëèéí íýð, õýâëýñýí îí
ãýñýí äàðààëëààð áè÷èæ õàâñàðãàñàí áàéíà
ĺðºâ. Àðãà÷ëàëûã çºâøººð÷ áàòëàõ
4.1 Áîëîâñðóóëñàí àðãà÷ëàëûí òºñëèéã Àðãà÷ëàë, ñóäàëãààíû áàéíãûí çºâëºë
(ÀÑÁÇ)-èéí õóðëààð õýëýëö¿¿ëíý.
4.2 ÀÑÁÇ-ººð õýëýëö¿¿ëæ áàéãàà àðãà÷ëàëûã îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäààñ
çºâëºìæ áîëãîæ óëñ îðíóóäàä ìºðäºõººð ãàðãàñàí ñòàíäàðòòàé íèéöñýí ýñýõ,
ººðèéí îðíû îíöëîãèéã òóñãàñàí áàéäëûã õýëýëöýæ, ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí
ãàçðûí Äàðãûí çºâëºëèéí /ÄÇ/ õóðàëä õýëýëö¿¿ëýõ ýñýõèéã òîãòîíî.
4.3 Àðãà÷ëàë, ñóäàëãààíû áàéíãûí çºâëºëèéí õóðëààð õýëýëöýæ, ÄÇ-èéí õóðàëä
îðóóëàõààð çºâøººðñºí àðãà÷ëàëûã ÄÇ-èéí ãèø¿¿äýýñ ñàíàë àâ÷, òóñãàí ÄÇ-
èéí õóðàëä õýëýëö¿¿ëæ, øèéäâýðë¿¿ëíý.
4.4 ¯ÑÃ-ûí äàðãûí òóøààëààð áàòàëñàí àðãà÷ëàëûã öààñààð 3 õóâü ¿éëäýæ 1
õóâèéã òóõàéí ãàçàð, õýëòñèéí äàðãàä, 1 õóâèéã ¯ÑÃ-ûí àðõèâò, 1 õóâèéã CD-
áè÷ëýãèéí õàìò ÀØÑÃ-ûí äàðãàä õ¿ëýýëãýí ºãñíººð àðãà÷ëàë áîëîâñðóóëæ
áàòëóóëàõ àæèë äóóñãàâàð áîëíî.
Òàâ. Àðãà÷ëàëûã ìºðäºõ
5.1 ¯ÑÃ-ûí äàðãûí òóøààë ãàðñíû äàðàà òóõàéí àðãà÷ëàëûã ìºðä¿¿ëýõ àæëûã
äàðààõü áàéäëààð õèéæ ã¿éöýòãýíý. ¯¿íä:
- Ìýäýýëëèéí ìàÿãò, ò¿¿íä òóñãàãäñàí ¿ç¿¿ëýëòèéã àðãà÷ëàëòàé íèéö¿¿ëýí,
ººð÷ëºëòèéã õèéæ, áàòëóóëàõ àæëûã õèéíý
5

6. - Áàòëàãäñàí àðãà÷ëàëûí äàãóó ìýäýý, òàéëàíãèéí ¿ç¿¿ëýëòèéã òîîöîõ,
ñóäàëãàà, òîîëëîãî ÿâóóëàõ, ¿ð ä¿íã ìýäýýëýõ, îëîí íèéòýä ìýäýýëýõ àæëûã
çîõèîí áàéãóóëíà.
Çóðãàà. Àðãà÷ëàëä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ
6.1 Òóõàéí àðãà÷ëàëûã õàðèóöñàí ¿íäñýí ãàçàð, íýãæ, ÿàì àãåíòëàã áîëîí
íèéñëýëèéí ñòàòèñòèêèéí ãàçàð, àéìàã, ä¿¿ðãèéí ñòàòèñòèêèéí õýëòñýýñ
ãàðñàí ñàíàë, áàòëàãäñàí àðãà÷ëàëûã ìºðäºõ ÿâöàä çàéëøã¿é ººð÷ëºõ
øààðäëàãàòàé íü òîãòîîãäñîí, îëîí óëñûí íèéòëýã àðãà÷ëàëûí äàãóó
¿ç¿¿ëýëò íýìýõ, àðãà÷ëàë ººð÷ëºãäºõ, àðãà÷ëàëä õàìààðàõ íîðì,
íîðìàòèâ, ñòàíäàðò øèíý÷ëýãäýõ çýðýã øàëòãààíààð àðãà÷ëàëä íýìýëò
ººð÷ëºëòèéã îðóóëíà.
6.2 Áóñàä òîõèîëäîëä, òóõàéëáàë àðãà÷ëàëûã öààøèä ìºðäºõ áîëîìæã¿é
áîëñîí ãýæ ¿çâýë øèíýýð áîëîâñðóóëàõ àñóóäëûã ýíý æóðìûí äàãóó
øèéäâýðëýæ áàéíà.
--------------------oOo-------------------
6