Πολιτιστικό πρόγραμμα.Τοπική Ιστορία. Μια συλλογική δουλειά για να μαθαίνουμε, να θυμούμαστε και να μην ξεχνάμε...

1. ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΣΕΡΒΙΩΝ
ΤΑΞΗ Α΄
ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ
«Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ ΣΤΗΝ
ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΩΝ ΣΕΡΒΙΩΝ »
ΑΠΟ ΤΟ ΝΑΡΘΗΚΟΣΧΟΛΕΙΟ ΕΩΣ ΤΗΝ ΙΔΡΥΣΗ ΣΧΟΛΕΙΩΝ
Υπεύθυνες Καθηγήτριες:
ΓΙΑΚΑ ΑΡΕΤΗ - ΚΟΥΡΕΛΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ
ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΥ ΡΟΖΑ - ΜΠΡΕΤΣΑ ΜΑΡΙΑ
Σέρβια 2014

2. Η ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΗ ΟΜΑΔΑ
Αγγελοπούλου Στέλλα
Αλλα Γιούρκεν
Ανδρίτσας Γεώργιος
Βελλή Ιωάννα
Βέττα Σταυρούλα
Βεττα Χρυσή
Βρόντζος Ευθύμιος
Γεωργανάκης Χρίστος
Γιαζιτζιογλου Σωτήριος
Γκουντουλογιάννη Φανή
Γκουτζομήτρου Κλειώ
Γυλτίδης Παντελεημων
Δησερή Ελένη
Διαμαντή Άννα
Ζορμπά Γλυκερία
Καβουρίδης Στυλιανος
Κακαλές Ιωάννης
Κοντοδίνα Πηνελόπη
Κοσμαδόπουλος Παναγιώτης
Κουτσιανοπούλου Βάϊα
Κούτσιανος Γεώργιος
Λαγογιάννη Νικολέττα
Λάσπα Ανδρονικη
Λάσπας Αθανασιος
Μαραμή Μαρίνα
Μαραμή Χρυσούλα
Μαστοροπούλου Αγάπη
Μπακάλης Ιωάννης
Μπαμπούκογλου Νεόφυτος
Μπασδέκη Αγγελική
Εικονογράφηση εξώφυλλου: Γιαζιτζιόγλου Σωτήριος
2

3. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΗΣ ΟΜΑΔΑΣ 4
Α. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ 6
Α. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ
6
Β. ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ 8
Β.1 ΟΡΟΙ ΚΑΙ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ
ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ 8
Β.2 ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΑΝΑΛΑΜΒΑΝΕΙ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΤΩΝ
ΣΧΟΛΕΙΩΝ 12
Γ. Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ ΣΤΑ ΣΕΡΒΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ 17
Γ.1 Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΩΝ ΣΕΡΒΙΩΝ ( ΤΟΥΡΚΙΚΑ ΣΕΡΦΙΤΖΕ ) 17
Γ.2 Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΒΕΛΒΕΝΤΟ 24
Γ.3 Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΚΑΤΑΦΥΓΙ ΠΙΕΡΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ 34
Γ.4 Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΛΙΒΑΔΕΡΟ (ΜΟΚΡΟ) ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ 38
Γ.5 Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΜΙΚΡΟΒΑΛΤΟ ΚΑΙ ΣΕ ΑΛΛΑ ΧΩΡΙΑ ΤΩΝ
ΚΑΜΒΟΥΝΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ 43
Γ.6 Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΠΟΛΥΡΡΑΧΟ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ 52
Δ. ΣΥΝΟΨΗ / ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ / ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 53
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 56
ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ 57
3

4. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 58
Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΔΙΚΟΥ ΜΑΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΧΑΡΤΗ 59
Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΑΡΓΟΛΙΔΑ (1500-1900) 60
ΝΑΥΠΛΙΟ 1Ο
ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ (1833) 62
4

5. ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΗΣ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΗΣ ΟΜΑΔΑΣ
Η Τοπική Ιστορία αποτελεί πάντα ένα πεδίο αναζήτησης, εξερεύνησης και
γνώσης του παρελθόντος για τη σχολική κοινότητα και μάλιστα η περίοδος της
Οθωμανικής κυριαρχίας που κατάλοιπά της διατηρούνται ακόμη και σήμερα για μάς
αποτέλεσε πεδίο έρευνας και γνώσης, περιορίζοντας τη δραστηριότητές μας στον
τομέα της Εκπαίδευσης, χώρος αρκετά οικείος για να τον κατανοήσουμε εκείνα τα
χρόνια.
Ως εκ τούτου δουλεύοντας συλλογικά και ομαδοσυνεργατικά διατυπώσαμε το
κεντρικό ιστορικό ερώτημα: Πώς εκπαιδεύονταν οι Έλληνες στα χρόνια της
τουρκοκρατίας στην περιοχή μας.
Θέσαμε τα εξής υποερωτήματα:
α) οι τουρκικές αρχές εμπόδιζαν την εκπαίδευση των Ελλήνων; β) ποιοι
παράγοντες επηρέασαν και διαμόρφωσαν την εκπαίδευση την περίοδο αυτή; γ)
με ποιον τρόπο υλοποιούνταν η παρεχόμενη εκπαίδευση στα χρόνια της
τουρκοκρατίας στην περιοχή μας;
Καταλήξαμε στο συμπέρασμα πως καταβλήθηκε μεγάλη προσπάθεια για τη
μόρφωση των παιδιών από τον 16ο
αιώνα μέχρι την απελευθέρωση της Μακεδονίας
από τους Τούρκους το 1912 και κρατήθηκε άσβεστη η φλόγα της αγάπης για την
πατρίδα και τη διατήρησή της στα μετέπειτα χρόνια.
Το πληροφοριακό υλικό αντλήθηκε από την τοπική βιβλιογραφία και τη
σχετική δικτυογραφία, ενώ αρχειακό υλικό ανασύρθηκε από την ψηφιοποιημένη
Κεντρική Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης.
Ειδικότερα, οι μαθητικές ομάδες εργάστηκαν με επιμερισμό των εργασιών ως
εξής ακολουθώντας το χρονοδιάγραμμα:
• Αναζήτηση βιβλιογραφίας, δικτυογραφίας (Δεκέμβριος - Ιανουάριος)
• Συγγραφή κεφαλαίων στον Η/Υ (Φεβρουάριος – Μάρτιος - Απρίλιος).
• Συγκέντρωση και ταξινόμηση αρχειακού και φωτογραφικού υλικού
(Μάρτιος).
• Σχεδιασμός εξώφυλλου (Απρίλιος).
• Ομάδα επίσκεψης στο Δημαρχείο για την εξασφάλιση άδειας για την είσοδό
μας σε αυτό (Μάρτιος - Απρίλιος).
• Επίσκεψη στο Τούρκικο σχολείο (Απρίλιος)
5

6. • Ομάδα κατασκευής ιστορικού εκπαιδευτικού χάρτη: επισήμανση χωριών με
εκπαιδευτική δράση στα χρόνια της τουρκοκρατίας-πληροφοριακά
σημειώματα στον χάρτη (Απρίλιος).
• Ομάδα κατασκευής power point για την τελική παρουσίαση του
προγράμματος (Μάιος)
Τέλος οι παραπάνω εργασίες των ομάδων συνέβαλαν στη δημιουργία αυτού του
πονήματος που καλεί κάθε ενδιαφερόμενο να μελετήσει και να σκεφτεί πως «Τῆς
παιδείας αὶ μέν ῥίζαι πικραί οὶ δε καρποί γλυκεῖς»
Οι συγγραφείς
6

7. Α. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ
ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ ΟΡΙΑ
Σύμφωνα με την ισχύουσα διοικητική διαίρεση της Μακεδονίας, στα τέλη του
19ου αιώνα τα βιλαέτια - μεγάλη διοικητική περιφέρεια, κυρίως στην Οθωμανική
Aυτοκρατορία - της Θεσσαλονίκης και του Μοναστηριού αποτελούσαν τον κυρίως
κορμό του μείζονος μακεδονικού χώρου.
Το βιλαέτι της Θεσσαλονίκης χωριζόταν στα σαντζάκια Δράμας (καζάδες
Δράμας, Πραβίου, Σαρισαμπάν, Καβάλας, Θάσου), Σερρών (καζάδες Άνω
Τζουμαγιάς, Ράζλογκ, Νευροκοπίου, Πετριτσίου, Δεμίρ Χισάρ, Σερρών) και
Θεσσαλονίκης (καζάδες Στρώμνιτσας, Καφαντάρ, Δοϊράνης, Γευγελής, Γιαννιτσών,
Αβρέτ Χισάρ, Λαγκαδά, Βοδενών, Βεροίας, Κατερίνης, Κασσανδρείας, Αγ. Όρους,
Θεσσαλονίκης).
Το βιλαέτι Μοναστηρίου περιλάμβανε τα σαντζάκια Μοναστηρίου (καζάδες
Μοναστηριού, Αχρίδας, Περλεπέ, Κιρτσόβου, Φλώρινας),Κοριτσάς (καζάδες
Κορυτσάς, Κολωνίας, Σταρόβου, Καστοριάς) και Σερβίων (καζάδες Καιλαρίων,
Ανασελίτσας, Σερβίων, Γρεβενών, Κοζάνης, Ελασσόνας).
Η πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη του Γ. Τσότσου (Ελιμειακά, τ. 64, Ιούνιος
2010) μας δίνει έναν χάρτη, όπου φαίνονται οι διαφορετικοί γεωγραφικοί χώροι όπου
τοποθετούνται οι μουσουλμανικοί και χριστιανικοί οικισμοί «χωρίς οι μουσουλμάνοι
να διεισδύουν στο χώρο των χριστιανών και το αντίστροφο». «Στο χώρο υπήρχαν δύο
διαφορετικές κοινωνίες που ζούσαν ξεχωριστά : η κοινωνία των Ελλήνων, χριστιανών,
ιθαγενών κατοίκων με τα τοπικά πολιτιστικά στοιχεία της Δυτ. Μακεδονίας και η
κοινωνία των Τούρκων (Γιουρούκων και άλλων) μουσουλμάνων εποίκων με τα
πολιτιστικά στοιχεία των μικρασιατικών υψιπέδων». Στο χάρτη η περιοχή
βορειοανατολικά του Αλιάκμονα, τα πεδινά κυρίως, (τα χωριά που όπου μετά το
1922 εγκαταστάθηκαν οι πρόσφυγες της Μικρασιατικής καταστροφής), είναι η
περιοχή όπου υπήρχαν την εποχή εκείνη οι μουσουλμανικοί οικισμοί, οι οποίοι και
είναι πολύ μικροί σε πληθυσμό κατοίκων, αφού όπως φαίνεται δεν είχαν μετακινηθεί
ακόμα πολλοί Τούρκοι στην περιοχή. Οι χριστιανικοί οικισμοί εντοπίζονται στις
νότιες και νοτιοδυτικές περιοχές σε απόμακρα ορεινά και ημιορεινά σημεία, κοντά
στα Σέρβια και την Αιανή, νότια της Κοζάνης, εκεί όπου βρίσκονταν και μέχρι το
τέλος της τουρκοκρατίας (βλ. χάρτη,1)
7

8. Χάρτης 1, οικιστικό δίκτυο του καζά Σερβίων το 1528
Υποσημειώσεις:
1.Καζάς: "διοίκηση" και συχνά μεταφράζεται ως "επαρχία", "υπο-επαρχία"
2.Το σαντζάκιο ή σαντζάκι ήταν διοικητική υποδιαίρεση στην Οθωμανική
Αυτοκρατορία. Η λέξη είναι εξελληνισμένη μορφή της τουρκικής λέξεως sancak,
δηλ. στρατιωτικό λάβαρο, στην αρχική της κυριολεκτική σημασία, που αρχικά έδωσε
την ονομασία της σε μια στρατιωτική μονάδα (της οποίας ηγείτο ο σαντζάκ-μπέης)
και στη συνέχεια στην περιφέρεια από όπου η μονάδα αυτή στρατολογούνταν.
Εναλλακτικά χρησιμοποιούνταν και ο όρος λιβάς, από την αντίστοιχη αραβική λέξη
liwa, που έχει την ίδια σημασία.
8

9. Β. ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ
Β.1 ΟΡΟΙ ΚΑΙ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ
ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ
Η παιδεία των Ελλήνων κατά την τουρκοκρατία γινόταν σε τοπικά σχολεία
αλλά και σε μεγάλες σχολές με οικονομική συνδρομή Ελλήνων, ντόπιων ή της
διασποράς και την υποστήριξη και καθοδήγηση της Εκκλησίας, υπό την επίβλεψη
του Οθωμανικού κράτους.
Μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα δεν υπήρχε κεντρικό σύστημα δημόσιας
παιδείας για τους Τούρκους της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Για τη μεγάλη μάζα των
μουσουλμάνων υπήρχαν τα Κορανικά Σχολεία τα οποία λειτουργούσαν σαν
παραρτήματα των τζαμιών και πρόσφεραν μια βασική θρησκευτική εκπαίδευση,
κυρίως αποστήθιση του Κορανίου. Αναφέρεται ότι στις αρχές του 19ου αιώνα
υπήρχαν δάσκαλοι σε Κορανικά Σχολεία οι οποίοι ήταν αγράμματοι. Μια ανώτερη
βαθμίδα παιδείας πρόσφεραν οι "μενδρεσέδες", όπου δινόταν ευρύτερη θρησκευτική
και κοσμική παιδεία. Όσοι ήθελαν μια πρακτική και χρηστική παιδεία έπρεπε είτε να
αυτοδιδαχτούν είτε να συμμετέχουν σε κύκλους μορφωμένων. Για ειδικές κατηγορίες
πολιτών υπήρχαν ιδρύματα όπως η σχολή Δικαίου μέσα στο Τοπ-Καπί ή η σχολή των
γενιτσάρων. Τα Κορανικά Σχολεία χρηματοδοτούνταν από δωρεές πλουσίων
μουσουλμάνων και από κληροδοτήματα (βακούφια) καθώς και από εισφορές των
γονέων των μαθητών.
Οι Χριστιανοί, οι Αρμένιοι και οι Εβραίοι παρά τις δυσκολίες ήταν σε σαφώς
καλύτερη κατάσταση από πλευράς παιδείας. Στην περίπτωση των Χριστιανών, οι
οποίοι στο συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο ήταν και Ορθόδοξοι, ο Οικουμενικός
Πατριάρχης (Πατριάρχης της Κωνσταντινούπολης) ορίστηκε επικεφαλής του έθνους
(τουρκ. millet başı).
Στις πρώτες δεκαετίες μετά την Άλωση υπήρξαν μικρές βραχύβιες
εκπαιδευτικές εστίες, οι προσπάθειες όμως κάποιων λογίων και δασκάλων για τη
μόρφωση υπήρξαν μεμονωμένες και περιορισμένες. Η ευθύνη για την ίδρυση
σχολείων βάραινε το πατριαρχείο ως θρησκευτική, πνευματική και πολιτική ηγεσία
9

10. του γένους. Η αδυναμία του πατριαρχείου να ανταποκριθεί προς αυτόν τον σκοπό
οφείλεται τόσο σε αντικειμενικά προβλήματα (αυτονόητες αντιξοότητες της
δουλείας, έλλειψη πόρων και δασκάλων, αμάθεια λαού που ίσχυε ως κανόνας στην
Υστεροβυζαντινή εποχή και κληρονόμησε ο ελληνικός χώρος) όσο και στην
νοοτροπία του ίδιου του πατριαρχείου που ήταν απορφανισμένο από ηγετικές
προσωπικότητες, καθώς οι περισσότεροι λόγιοι είχαν εγκαταλείψει την
Κωνσταντινούπολη και είχαν καταφύγει στη Δύση μαζί με τα χειρόγραφά τους.
Σύμφωνα με την πολιτική που ακολούθησε το Οικουμενικού Πατριαρχείο της
Κωνσταντινούπολης διδασκόταν μόνο ό,τι θεωρούνταν χρήσιμο για την ανανέωση
της εκκλησιαστικής ιεραρχίας Αλλά η λειτουργία των Εκκλησιών (που συνήθως
χρησίμευαν και ως χώροι διδασκαλίας) γινόταν με περιορισμούς επειδή έπρεπε να
συμμορφώνεται προς τον ισλαμικό νόμο. Έτσι, άγγλος περιηγητής του 17ου αι.
παρομοιάζει τις εκκλησίες με "σπήλαια" και "τάφους" που λειτουργούσαν στο
σκοτάδι. Υπήρχαν δύο βαθμίδες σχολείων. Η πρώτη αποτελούνταν από τα "κοινά
σχολεία" ή "σχολεία των ιερών γραμμάτων", τα οποία δεν είχαν θεσμική
υπόσταση μέχρι τον ύστερο 18ο αιώνα και συχνά η λειτουργία τους υποκαθιστούταν
από εγγράμματο μέλος του περιβάλλοντος του παιδιού. Τα κείμενα που
χρησιμοποιούνταν ήταν θρησκευτικά, όπως το Ψαλτήρι, η Οκτώηχος και
ο Απόστολος και η διαδικασία της μάθησης επίπονη, μέχρι την εμφάνιση των πρώτων
σύγχρονων αλφαβητάριων το β' μισό του 18ου αιώνα.
Εικ. 1, Ψαλτήρι Εικ. 2, Απόστολος
10

11. Εικ.3, Οκτώηχος Εικ. 4, Μέγα Αλφαβητάριον
Στη δεύτερη βαθμίδα βρίσκονταν τα "ελληνικά σχολεία" που ονομάζονταν
επίσημα και "φροντιστήρια", τα οποία εμφανίστηκαν το 17ο αιώνα. Οι μαθητές
τους διδασκόταν κυρίως την ερμηνεία αρχαιοελληνικών κειμένων. Και υπό την
επιρροή του Κοραή, η εκπαίδευση πέρασε σε μια νέα φάση στις αρχές του 19ου
αιώνα, με την ίδρυση και υλική στήριξη νέων σχολείων από ομάδες εμπόρων και
κοινότητες, σε αρκετά από τα οποία η διδασκαλία γινόταν σε απλή γλώσσα.
Από τον 18ο αιώνα το Οθωμανικό κράτος άρχισε να ιδρύει δυτικού τύπου
εκπαιδευτικά ιδρύματα με σκοπό τον εκσυγχρονισμό της αυτοκρατορίας. Η κύρια
αιτία αυτών των εξελίξεων ήταν οι αυξανόμενες στρατιωτικές πιέσεις από τη Δύση
αλλά και εσωτερικές πιέσεις από τον κρατικό μηχανισμό. Με σουλτανικά φιρμάνια
του 1839 και του 1856 επιχειρήθηκε η εξίσωση των υπηκόων ενώπιον του νόμου
ανεξαρτήτως θρησκεύματος. Ωστόσο, αυτές οι μεταρρυθμίσεις συνάντησαν σθεναρή
αντίσταση από την μουσουλμανική κοινότητα η οποία αισθάνθηκε να μειώνονται τα
δικαιώματά της. Πάντως η παιδεία των μη-μουσουλμάνων γνώρισε σημαντική
βελτίωση με την αναθεώρηση του 1856 (Φιρμάνι Islahat), γεγονός που ανάγκασε την
Υψηλή Πύλη να θεσμοθετήσει επίσης ένα σύστημα δημόσιων σχολείων και για τους
μουσουλμάνους.
11

12. Εικ.5, Σχολική τάξη από το εξώφυλλο του βιβλίου
Αλφαβητάριον Μικρόν… Βιέννη 1816
12

13. Β.2 ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΑΝΑΛΑΜΒΑΝΕΙ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΤΩΝ
ΣΧΟΛΕΙΩΝ
Με την πάροδο του χρόνου και την αύξηση των μαθητών, την φροντίδα για την
εξεύρεση του δασκάλου, την πληρωμή του, την συντήρηση του σχολείου και τον
εφοδιασμό του με τα απαραίτητα μέσα, την είχε η εκκλησιαστική επιτροπή και η
Δημογεροντία. Αυτήν μεριμνούσε για την καλή λειτουργία του σχολείου και ήταν
κατά κάποιο τρόπο η προϊσταμένη αρχή του δασκάλου στην Μακεδονία. Στα τέλη
του 19ου
αιώνα όταν άρχισε ο αγώνας, την οικονομική ενίσχυση των σχολείων της
Μακεδονίας ανέλαβε το ελληνικό κράτος.
Όμως το έργο αυτό των δασκάλων στα δίγλωσσα χωριά ήταν επίπονο. Οι
διορισμοί γινόταν με έγγραφο του Δεσπότη, που καθόριζε την χρονική διάρκεια της
σύμβασης και τον ετήσιο μισθό σε λίρες Τουρκίας. Η πληρωμή γινόταν από την
εκκλησιαστική επιτροπή που εκτελούσε και χρέη σχολικής εφορίας. Σε ορισμένα
χωριά εκτός από τον μισθό προσέφεραν στο δάσκαλο τροφή και κατοικία δωρεάν.
Κάθε μαθητής ορισμένη μέρα έφερνε φαγητό στην κατοικία του δασκάλου. Σε κάθε
σχολείο που χτιζόταν ήταν απαραίτητο ένα δωμάτιο για την κατοικία του δασκάλου,
όταν ήταν από άλλο χωριό.
Αργότερα οι διδάσκαλοι ήταν τελειόφοιτοι του υποδιδάσκαλου Θεσσαλονίκης και
οι δασκάλες του ανώτερου Παρθεναγωγείου Μοναστηρίου. Ο διορισμός γινόταν για
ένα σχολικό έτος με μισθό ετήσιο 25-40 οθωμανικές χρυσές λίρες. Ο μισθός
καθοριζόταν από την Μητρόπολη ανάλογα με τα χρόνια υπηρεσίας και τα προσόντα
σπουδών. Το σχολικό έτος άρχιζε 1 Σεπτεμβρίου και έληγε στις 30 Ιουνίου με τις
εξετάσεις.
Η κατάταξη των μαθητών
Αρχικά στο σχολείο αυτό φοιτούσαν μόνο αγόρια, που αργότερα χωρίστηκαν σε
τάξεις ανάλογα με την ηλικία, τις γνώσεις και τις αντιληπτικές τους ικανότητες.
Ύστερα από κάμποσα χρόνια φοιτούσαν και τα κορίτσια . Έτσι ιδρύθηκαν τα
παρθεναγωγεία, όπως τα έλεγαν τότε.
13

14. Εξοπλισμός του σχολείου
Στην τάξη κυριαρχούσε ο μαύρος πίνακας που κρεμόταν στον τοίχο ή στηριζόταν
σε τρίποδα. Σε πολλές περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκε η εσωτερική όψη του
θυρόφυλλου της τάξης σαν μαυροπίνακας. Στον πίνακα γράφανε με ένα
τετράπλευρο κομμάτι κιμωλίας και σβήνανε τα γραφόμενα με ένα λαγοπόδαρο η μια
κουλούρα καμωμένη από ταινία μάλλινου υφάσματος.
Η περιγραφή των θρανίων
Ακολούθησε ο εφοδιασμός με τα θρανία. Τα θρανία τα οποία εδράζονταν οι
μαθητές ήταν στενόμακρα, με κοινό κάθισμα και γραφείο για 5 έως 8 μαθητές .
Συχνά μπροστά στον μαθητή υπήρχε ένα περιστρεφόμενο αναλόγιο όμοιο με εκείνο
που ήταν στο ψαλτήρι της εκκλησίας. Ο μαθητής το χρησιμοποιούσε για να γράφει
και να στηρίζει το βιβλίο του κατά την ανάγνωση. Με την πάροδο του χρόνου το
αναλόγιο καταργήθηκε.
Η τοποθέτηση του δασκάλου
Ο δάσκαλος καθόταν σε ψάθινη καρέκλα μπροστά σ’ ένα τραπέζι κοινό. Το
τραπέζι το αντικατέστησε η έδρα που ήταν η ψηλότερη και από εκεί δίδασκε με
βοηθούς τους «πρωτόσχολους»», που τους διάλεγε από τους καλύτερους μαθητές των
μεγάλων τάξεων.
Η θέρμανση στο σχολείο
Για την θέρμανση της σχολικής αίθουσας χρησιμοποιούνταν το τζάκι κι αργότερα
η λαμαρινένια σόμπα που στήνονταν στην μέση της αίθουσας . Τα ξύλα και τα
προσανάμματα τα κουβαλούσαν οι μαθητές από τα σπίτια τους.
Η έλλειψη βιβλίων
Μέχρι την 19ο
αιώνα βιβλία δεν υπήρχαν. Χρησιμοποιούνταν τα εκκλησιαστικά
14

15. βιβλία για την ανάγνωση. Μετά είχαν τα φυλλάδια και το αβάκιο (πλάκα) με το
κοντύλι δεμένο με σπάγκο από το ξύλινο πλαίσιό του. Στο εμπόριο κυκλοφορούσαν
ελαφρές πλάκες με γραμμές από την μία όψη για την αντιγραφή και τετραγωνάκια
για την αριθμητική. Με την πάροδο του χρόνου κυκλοφόρησαν μερικά βιβλία
προέρχονταν από την ελεύθερη Ελλάδα και τα προμηθεύονταν από το εμπόριο ή από
το ελληνικό Προξενείο δωρεάν.
Η περιγραφή της τσάντας
Τα εφόδια για τους μαθητές τα τοποθετούσαν σε μια σάκα που κρεμόταν από τον
ώμο με πολύχρωμο πλεχτό κορδόνι. Την ύφαιναν στο αργαλειό του σπιτιού και
μερικές κοπέλες την είχαν στα προικιά τους για να την χρησιμοποιήσει το πρώτο
παιδί της. Άλλοι χρησιμοποιούσαν σάκα από δίμιτο ή ρετσίνα και στα νεώτερα
χρόνια κυκλοφορούσαν στο εμπόριο μερικές πάνινες ταινίες με μεταλλική λαβή που
έσφιγγαν τα βιβλία στα πλάγια και γινόταν μια φορητή τσάντα. Στην σάκα έβαζαν
όλα τα εφόδιά τους για να παρουσιάζει όγκο
.
Οι τιμωρίες και οι αυστηροί κανόνες
Η διαπαιδαγώγηση των παιδιών από τον δάσκαλο ήταν αυστηρή. Ξυλοδαρμός με
μεγάλη βέργα, ήταν σε ημερήσια διάταξη. Οι γονείς ήταν θερμοί και αυστηροί
συνήγοροι του δασκάλου στην αγωγή των παιδιών . <<Τα κόκκαλα δικά μου και το
κρέας δικό σου>> δηλωτικό του ενδιαφέρον τους. Οι τιμωρίες ήταν πολύμορφες .
Στις παλάμες με βέργες (χτυπή ματα έως 50 φορές). Τα χτνπήματα γίνονται και στο
πισινό μέρος. Μελάνιασμα του προσώπου με Μελάνη γραφής. Το μελάνιασμα μόνο
στο σπίτι επιτρέπονταν να ε-ξαφανισθεί ή οπωσδήποτε μετά την απόλυση απο το
σχολείο. Παραμονή όρθιου του τιμωρημένου σ’ ένα πόδι, για μίση ή περισσότερη
ώρα και με το πρόσωπο γυρισμένο στον τοίχο, χωρίς εναλλαγή των ποδιών.
Παραμονή πάνω στα γόνατα στο επάνω μέρος του θρανίου (γραφείο) με κρεμασμένα
απο τον τράχηλο ενός ή δυο δοχείων νερού. Παραμονή επάνω στα γόνατα στο
γραφείο του θρανίου με το βιβλίο στο χέρι για διάβασμα.Νηστείες και περιορισμοί
στο ιδιαίτερο καγκελλόφρακτο μέρος.
Η βράβευση του άριστου μαθητή.
Το αντίθετο συνέβαινε για τους καλούς και επιμελείς μαθητές.Αν στο διάστημα της
15

16. σχολικής χρονιάς ένας μαθητής μάθαινε «απ’ όξου· κι ανακατωτά, νεράκι». ορισμένη
ύλη, τότε έπαιρνε to «άριστα».Το γεγονός γιορτάζονταν και έπαιρνε πανηγυρική μορ-
φή. Η οικογένεια ειδοποιούνταν για την βράβευση. Η μητέρα του αριστούχου
ετοίμαζε κότα, πίττα, μπουγάτσα κι ένα λαγήνι με καλό κρασί για να τα προσφέρει
δώρο στο δάσκαλο, σαν δείγμα ευγνωμοσύνης για τους κόπους που κατέβαλε για την
πρόοδο του παιδιού τους. Έτσι, την επόμενη μέρα, ύστερα απο τα μαθήματα της
προμεσημβρινής εργασίας, οι συμμαθητές του αριστούχου, τον σήκωσαν στα
χέρια και μ’ επικεφαλής το δάσκαλό τους, τον πήγαιναν «εν πομπή και
παρατάξει» στο σπίτι του. Σ' όλη τη διαδρομή απο το σχολείο ως το σπίτι
φώναζαν «άξιος άξιος» τραγουδώντας σχολικά τραγούδια. Υπήρχαν φυσικά και
άλλες διακρίσεις για τους επιμελείς και φρόνιμους μαθητές (επιμελητής στην
τάξη, ελεγκτής στην προσκόμιση των ξύλων κλπ.)
Οι φτωχοί διδάσκαλοι της μακρινής εκείνης εποχής, προσπαθούσαν με διάφορες
επινοήσεις και προσχήματα, να εξασφαλίσουν τη βελτίωση της διατροφής τους. Ετσι,
όταν έφταναν οι μαθητές στην ανάγνωση των στιχηρών του ά ήχου απο την Οκτώηχο
«Α- γαλλιάσθω η κτίσις, ουρανοί ευ- φρανέσθωσαν. Χριστός γαρ Σωτήρ υμών, ζωήν
ημίν εδωρήσατο, πεπτωκότα τον Αδάμ παγγενή αναστήσας, ως Φιλάνθρωπος».
Αλλά και με την προεορταστική Πασχαλιάτικη διδασκαλία τους τη Μεγάλη
Εβδομάδα, προκαλούσαν τους μαθητές τους να τους φέρουν απο ένα δυο άβραστα
αβγά που είχε γίνει πια έθιμο. Οι δάσκαλοι ήταν μάρτυρες, κυριολεκτικά.
Οι σχολικές γιορτές.
Δύο ήταν οι σχολικές γιορτές. Των Τριών Ιεραρχών, επίσημη γιορτή των
Ελληνικιύν Γραμμάτιυν η μια και η άλλη με τη λήξη της σχολικής χρονιάς.
Οι εξετάσεις.
Η γιορτή των Τριών Ιεραρχών γιορτάζονταν με επισημότητα και μεγαλοπρέπεια.
Στην εκκλησία διαβάζονταν δίσκος για τους ευεργέτες και δωρητές του σχολείου.
Τον πανηγυρισμό της ημέρας εκφωνούσε ένας από τους πιο εγγράμματους και
καταρτισμένους δασκάλους.
Η γιορτή στο σχολείο άρχιζε με το τροπάριο της ημέρας. « Τούς τρεις μεγίστους
φωστήρας της τρισηλίου Θεότητος» που έψελναν οι μαθητές και απαγγέλανε
διάφορα παιδικά και δημοτικά ποιήματα, και σχολικά τραγούδια. Αν κατά τύχη ήταν
16

17. Τούρκος, υπάλληλος, λέγανε και τον ύμνο του Σουλτάνου. Ακολουθούσαν οι
εξετάσεις στην ύλη που είχαν διδαχθεί ως τότε. Τις εξετάσεις αυτές τις έλεγαν «μισές
εξετάσεις». Ο καθένας είχε δικαίωμα να υποβάλλει ερωτήσεις στο μαθητή που εκείνη
τη στιγμή εξετάζονταν. Ήταν οι πιο δύσκολες στιγμές για τους μαθητές αλλα και για
το δάσκαλο, γιατί κρίνονταν η απόδοσή του.
Προφορικές εξετάσεις.
Άλλο μαρτύριο γεμάτο αγωνία ήταν οι προφορικές εξετάσεις στο τέλος της
σχολικής χρονιάς.
«Το σχολικό έτος άρχιζε 20 Αυγούστου και έληγε 30 Ιουνίου. Την 1 Σεπτεμβρίου
άρχιζαν κανονικά τα μαθήματα. Ώρες διδασκαλίας 36 140 την εβδομάδα. Το σήμα-
ντρο χτυπούσε ο δάσκαλος και καλούσε τους μαθητές στο σχολείο, μας πληροφορεί ο
Μιχ. Παπαμιχαήλ με το βιβλίο του «Κλεισούρα» σελ. 125.
Οι εξετάσεις γίνονταν με αυστηρότητα και επισημότητα μπροστά στους
προύχοντες και τον παπά του χωριού. Καμιά φορά ερχόταν κι ο Δεσπότης στα
Κεφαλοχώρια. Μικρές δασκαλίτσες έφθαναν ατρόμητες στα πιο απομακρυσμένα
χωριά της Μακεδονίας κατά τον Μακεδονικό Αγώνα. Συχνά θυσιάζονταν. Η
Πηνελόπη Δέλτα περιγράφει την δασκάλα κυρία Ηλέκτρα με συγκινητικό τρόπο στα
«Μυστικά του Βάλτου». Δεκάδες δάσκαλοι θυσιάσθηκαν. Έτσι κρατήθηκε ο
Ελληνισμός.
Στη συνέχεια θα εξετάσουμε την κατά τόπους λειτουργία των σχολείων στην
περιοχή των Σερβίων και στα γύρω χωριά κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας.
17

18. Γ. Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ ΣΤΑ ΣΕΡΒΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΥΡΥΤΕΡΗ
ΠΕΡΙΟΧΗ
Γ.1 Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΩΝ ΣΕΡΒΙΩΝ ( ΤΟΥΡΚΙΚΑ
ΣΕΡΦΙΤΖΕ )
Μετά την άλωση της Πόλης, οι δυο πρώτοι αιώνες της σκλαβιάς είναι για τα
Σέρβια, όπως και όλο το σκλαβωμένο γένος, περίοδος σκότους και αμάθειας. Οι
σπίθες της παιδείας των Ελλήνων , όλο αυτό τον πρώτο καιρό, συντηρούνται
άσβηστες μέσα στους κόλπους της εκκλησιάς. Σταθμός και ορόσημο για την παιδεία
του υπόδουλου ελληνισμού, τα χρόνια εκείνα, υπήρξε η μεγάλη σύνοδος που
συνήλθε στην Κων/πολη το 1593 , επί πατριάρχου Ιερεμία Β΄ του Τρανού.
Αργότερα, μαζί με την εκκλησία, το βάρος της ίδρυσης και της λειτουργίας των
σχολείων σηκώνουν και οι Κοινότητες , που η Τουρκοκρατία βρήκε και ανέχτηκε, τις
χρησιμοποιείσαι μάλιστα και ως βοηθητικό άξονα στην διοίκηση της χώρας. Τα
πράγματα της παιδείας στα Σέρβια , τα νωρίτερα τουλάχιστον, από τα μισά του 17ου
αιώνα, δεν είναι γνωστά. Επίσημα φαίνεται να λειτουργεί σχολείο το έτος 1672 με
πρώτο δάσκαλο το Σερβιώτη Κονταρή Γεώργιο, το μετέπειτα επίσκοπο Σερβίων και
μητροπολίτη Αθηνών Γρηγόριο. Τα χρόνια που ακολούθησαν το σχολείο
λειτουργούσε κανονικά. Το έτος 1872 ιδρύεται και λειτουργεί στα Σέρβια
Αλληλοδιδακτική Σχολή. Ενδιαφέροντα είναι τα στοιχεία που δίνει για το επίπεδο
της παρεχόμενης παιδείας στο σχολείο αυτό η επιστολή του τότε Μητροπολίτη
Κωνσταντίνου στο μουτεσερίφη της περιοχής.
Η Ελληνική Σχολή της πόλης ιδρύθηκε το 1884, μετά από δύο δεκαετίες
ουσιαστικής εκπαιδευτικής ανυπαρξίας. Με τη συνεχή βοήθεια του ήδη γέροντα
Σερβιώτη μητροπολίτη της Κοζάνης Ευγενίου, καθώς και με την ορθή διαχείριση των
οικονομικών πόρων που είχε συγκεντρώσει η Δημογεροντία, οικοδομούνταν το 1884
ένα από τα καλύτερα σχολικά κτίρια στη Μακεδονία. Η λειτουργία του σχολείου ( η
θέση του οποίου ήταν δίπλα στο ναό της Αγ. Κυριακής ) τα πρώτα πέντε χρόνια
ήταν πλημμελής, δύο διδάσκαλοι και ένας ψάλτης που δίδασκε εκκλησιαστική
18

19. μουσική αποτελούσαν το διδακτικό προσωπικό, ενώ ο αριθμός των μαθητών είχε
φθάσει το 1887 τους 96.
Το 1888 διευθυντής ανέλαβε ο εκ Καταφυγίου Γεώργιος Αστερίου, ο οποίος
και άρχισε ουσιαστικά την πρώτη προσπάθεια ποιοτικής αναβάθμισης της
εκπαίδευσης των μαθητών, ενώ την ίδια περίπου περίοδο ξεκίνησε μέσα στο χώρο
της Σχολής και η λειτουργία του Νηπιαγωγείου. Την ευθύνη για την επιλογή των
διδασκάλων, τα οικονομικά της Σχολής και τις εν γένει λειτουργικές της ανάγκες είχε
ένα εκλεγμένο κοινοτικό «σωματείον», που ονομαζόταν Σχολική Εφορεία.
Αξιοσημείωτα όμως καθόλη τη χρονική περίοδο που εξετάζουμε ήταν τα συχνά
περιστατικά σύγκρουσης της τοπικής κοινωνίας με τους διδασκάλους, που
προκαλούνταν συνήθως από τον τρόπο επιλογής τους και από τις ιδιαίτερες
προτιμήσεις των κοινοτικών παρατάξεων της Δημογεροντίας, που εκφράζονταν
αντίστοιχα και στη Σχολική Εφορεία, αν και ουσιαστικά η επιλογή πέρα από τα όσα
προέβλεπε ο κανονισμός ήταν προνόμιο του Μητροπολίτη, ο οποίος και έδινε την
τελική έγκριση.
Από το 1892 που ανέλαβε διευθυντής ο εκ Βελβεντού Γεώργιος Χαρισίου,
εκπαιδευτικός με ιδιαίτερα προσόντα και εμπειρία, τελειόφοιτος του Διδασκαλείου
Θεσσαλονίκης, το προσωπικό σταθεροποιήθηκε σε τρεις διδασκάλους και μία
νηπιαγωγό. Στη Σχολή λειτουργούσαν έξι τάξεις και οι μαθητές φοιτούσαν έξι ημέρες
την εβδομάδα με κατανεμημένες ημερησίως ώρες διδασκαλίας ανά τάξη, ως εξής,
τρίωρο πρόγραμμα διδασκαλίας οι τρεις πρώτες τάξεις, τετράωρο η Τετάρτη και
πέντε ώρες η πέμπτη και η έκτη τάξη. Όσον αφορά τα μαθήματα που διδάσκονταν,
ήταν στην πρώτη και δευτέρα τάξη τα ιερά, τα ελληνικά, η αριθμητική και η ωδική,
στην τρίτη τάξη προσθέτονταν στα παραπάνω η γεωγραφία και η καλλιγραφία, στην
τετάρτη εκτός των παραπάνω διδάσκονταν η ιστορία, η φυσ. ιστορία και η
ιχνογραφία, στις δύο δε τελευταίες τάξεις περιλαμβάνονταν τα προηγούμενα και
επιπλέον το μάθημα της φυσικής.
Την ίδια σχολική χρονιά (1892-93) στην Σχολή φοιτούσαν 100 μαθητές και στο
Νηπιαγωγείο 150 νήπια. Το σχολικό έτος άρχιζε την 1η
Σεπτεμβρίου και έληγε την
29η
Ιουνίου, οι αμοιβές δε των δασκάλων κυμαίνονταν από 12-30 οθωμανικές. λίρες,
ενώ επίσης τους παρέχονταν κατοικία και καύσιμος ύλη. Φτάνουμε στην περίοδο
1899-1900 κατά την οποία ο προϋπολογισμός του σχολικού αυτού έτους ήταν 90
οθωμανικές λίρες, με προσωπικό τριών δασκάλων και μιας νηπιαγωγού. Κατά το
σχολικό έτος 1900-1901 ο συνολικός αριθμός των μαθητών που φοιτούσαν στη
Σχολή έφθασε τους 139, ενώ στο Νηπιαγωγείο ο αριθμός των νηπίων ήταν 30. Την
19

20. χρονιά 1900 η κάτοικοι της συνοικίας Ζευγαλατιά απέσυραν τα παιδιά τους και
ίδρυσαν στη συνοικία τους σχολείο και διόρισαν δικό τους δάσκαλο. Το 1907 η
στατιστική των σχολείων της επαρχίας των Σερβίων ήταν η εξής:
20

21. ΟΝΟΜΑ ΠΟΛΕΩΣ Ή ΧΩΡΙΟΥ ΑΡΙΘΜΟΣ
ΔΙΔΑΣΚΑΛΩΝ
ΣΧΟΛΕΙΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ Ή
ΑΣΤΙΚΑ (ΑΡΙΘΜΟΣ
ΜΑΘΗΤΩΝ)
ΝΗΠΙΑΓΩ-
ΓΕΙΑ
ΔΑΠΑΝΕΣ
ΠΡΟΣ
ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ
Σέρβια, πόλις 5 100 140 150 λίρες
Μασκοχώρι, κεφαλοχώρι 1 30 - 15 λίρες
Καστανέα, κεφαλοχώρι 1 25 - 18 λίρες
Λουζιανή, κεφαλοχώρι 1 50 - 22 λίρες
Τρανόβαλτο,κεφαλοχώρι 1 45 - 20 λίρες
Μικρόβαλτο,κεφαλοχώρι 1 30 - 15 λίρες
Μόκρο,κεφαλοχώρι 1 50 - 20 λίρες
Μεταξά,κεφαλοχώρι 1 35 - 20 λίρες
Δέλινον,κεφαλοχώρι 1 20 - 12 λίρες
Καταφύγιον 5 10 170 170 λίρες
Λαζαράδες, τσιφλίκι 1 15 - 10 λίρες
Νιζισκόν, τσιφλίκι 1 12 - 5 λίρες
Κρανίκ, τσιφλίκι 1 20 - 12 λίρες
Γούλαις, τσιφλίκι 1 18 - 10 λίρες
Ράχωβον, τσιφλίκι 1 15 - 12 λίρες
Λαβανίτσα, τσιφλίκι 1 15 - 12 λίρες
Πάδη, τσιφλίκι 1 10 - 5 λίρες
Βελβενδός,κωμόπολις 6 284 196 200 λίρες
Παλαιογράτσανο,
κεφαλοχώρι
2 70 - 40 λίρες
Σκούλιαρη, κεφαλοχώρι 1 34 - 9 λίρες
Φιτίβγιανη, κεφαλοχώρι 1 17 - 4 λίρες
Πίνακας 1, Στατιστική των σχολείων της επαρχίας των Σερβίων (1907)
Στην τελευταία δεκαετία του 19ου
αιώνα ( 1895), στα Σέρβια, λειτουργούν
μικτή εξατάξια Αστική Σχολή με 3 δασκάλους, 1 δασκάλα και 97 μαθητές και
Νηπιαγωγείο με 74 νήπια. Στα 1910-1911, ένα χρόνο πριν από την απελευθέρωση, η
Αστική σχολή γίνεται επτατάξια, με 5 δασκάλους και 198 μαθητές και το
Νηπιαγωγείο με 33 νήπια.
Τη φροντίδα για την καλή λειτουργία των σχολείων όπως φαίνεται από τον
κανονισμό της κοινότητας Σερβίων το έτος 1899 έχει η σχολική εφορεία ένα όργανο
που υπάρχει και στα σημερινά χρόνια στη διοίκηση των σχολείων. Αποτελούνταν από
5 μέλη, που διόριζε ο μητροπολίτης, υστέρα από πρόταση της Γενικής
Αντιπροσωπείας ( Κοινοτικό Συμβούλιο ). Ο Κανονισμός αυτός αντιμετώπιζε κι άλλα
21

22. ζητήματα, όπως το διορισμό των δάσκαλων, το πρόγραμμα διδασκαλίας και τα
έσοδα.
Την περίοδο 1902-1903 στέλνονταν στην επιτροπή επιστολές για την ενίσχυση της
ελληνικής εκκλησίας και παιδείας. Ζητούσαν επιχορήγηση για τα σχολεία της
περιφέρειας του Προξενίου Ελασσώνας. Τους τόνισαν ότι το επίδομα των 10 λιρών
που τους είχε χορηγηθεί στο παρελθόν δεν ήταν αρκετό για την τόση μεγάλη επιθυμία
και διάθεση που είχαν οι νέοι για την πνευματική εκπαίδευση και ηθική μόρφωση.
Ο Μητροπολίτης Σερβίων και Κοζάνης Κωνστάντιος, βλέποντας αυτή την
έντονη επιθυμία και τον ζήλο της νεολαίας, ενώ βρίσκονταν στην Κωνσταντινούπολη
έστειλε από εκεί επιστολή προς το υπουργείο για την ενίσχυση του Σχολείου
Σερβίων, δείχνοντας έτσι πόσο δυνατή ήταν η μέριμνα της Εκκλησίας για τα
σχολεία. Πρότεινε τη χορήγηση ικανοποιητικού για την κάλυψη των αναγκών
χρηματικού ποσού και την πρόσληψη δασκάλων.
Πρέπει βέβαια να σημειωθεί ο ρόλος που έπαιξε ο Γυμνασιάρχης Λιούφης
στην μεταφορά της μυστικής αλληλογραφίας μεταξύ πρακτόρων του Προξενίου και
Μητροπολίτη.
Επιπλέον αξίζει να αναφερθεί το 1911 και η επιστολή του Αρχιμανδρίτη Ιλαρίωνα
προς τον Μητροπολίτη Σερβίων και Κοζάνης Φώτιον για την πώληση κηρού για να
καλυφθούν οι ανάγκες των εκπαιδευτηρίων (βλ. Εικ.6 την επιστολή από την
ψηφιοποιημένη Κεντρική Δημοτική Βιβλιοθήκης Κοζάνης).
22

23. Επιστολή Αρχιμανδρίτη Ιλαρίωνος προς τον Μητροπολίτην Σερβίων και Κοζάνης
Φώτιον για την πώλησιν κηρού ώστε να καλυφθούν οι ανάγκες των εκπαιδευτηρίων.
23

24. Παράλληλα προς την ελληνική εκπαίδευση υπήρχε και η τουρκική όπως
μαρτυρεί η ύπαρξη του σχολείου στην είσοδο της σημερινής πόλης των Σερβίων του
ονομαζόμενου τούρκικου σχολείου που χρονολογείται από τη δεκαετία του 1880 και
λειτούργησε για τους οθωμανοπαίδες σε τύπο Γυμνασίου.
Το κτίριο το 1940 χρησιμοποιήθηκε ως στρατώνας των εφέδρων
επιστρατευμένων και το 1943 κάηκε από ιταλικά κατοχικά στρατεύματα. Τελευταία
ανακαινίστηκε ως οικοδόμημα του Δήμου για τους γενικούς σκοπούς του.
Εικ.6, Το τούρκικο σχολείο σήμερα στην είσοδο της πόλης των Σερβίων.
24

25. Γ.2 Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΒΕΛΒΕΝΤΟ
Στο Βελβεντό λειτούργησαν τα σχολεία του νάρθηκα, τα κρυφά σχολεία και
τέλος τα κοινά σχολεία. Για τη λειτουργία αυτών των σχολείων συνηγορούν οι
παρακάτω λόγοι:
• Στην Κωμόπολη επικρατούσε το Ελληνικό στοιχείο (οι Τούρκοι που
κατοικούσαν στο Βελβεντό ήταν ελάχιστοι)
• Στην περιοχή του Βελβεντού λειτουργούσαν μοναστήρια (Αγίας Τριάδας στο
Μετόχι)
• Το Βελβεντό είχε οργανωμένες εκκλησιαστικές – ενοριακές επιτροπές.
Από το 1669 όμως και πέρα, όταν η οικονομική και πολιτική κατάσταση της
δούλης πατρίδας, άρχισε να μεταβάλλεται προς το καλύτερο, ιδρύθηκαν και
λειτούργησαν σχολεία. Στο Βελβεντό εξακολουθούσαν να παρέχουν στοιχειώδη
ελληνική εκπαίδευση οι ιερείς της κωμόπολης, οι μοναχοί της Μονής Αγίας Τριάδας
που βρίσκεται και σήμερα κοντά στο Μετόχι και οι πιο πεπαιδευμένοι από τους
κατοίκους, οι οποίοι δίδασκαν με αμοιβή (κατ’ οίκον δάσκαλοι). Κάτοχοι όμως της
παιδείας αυτής γίνονταν μόνο οι νέοι των πιο εύπορων οικογενειών.
Έτσι η ίδρυση της σχολής αποδεικνύεται από το κοινό γράμμα των
Βελβεντινών. Το κοινό αυτό γράμμα για την ίδρυση σχολής (Ιούλιος 1774)
υπεβλήθη στο Πατριαρχείο για έγκριση. Σε απάντηση το Πατριαρχείο εξέδωσε
Συνοδικό συγγιλλιώδες γράμμα το Νοέμβριο του 1773, με το οποίο εγκρινόταν η
ίδρυση Κοινοτικής Σχολής στο Βελβεντό.
25

26. Εικ. 7, Ιδρυτικά έγγραφα της Σχολής του Βελβεντού
Ακολουθεί και δεύτερο γράμμα του Πατριαρχείου στο οποίο αναφέρεται ότι
ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Σαμουήλ, μετά των αυτού συλλειτουργών,
εγκρίνουν την πράξη του Επισκόπου Σερβίων και Κοζάνης Ιγνατίου, για την
σύσταση φροντιστηρίου των Ελληνικών γραμμάτων στην κωμόπολη του Βελβεντού.
Για τη λειτουργία της σχολής ( μισθός διδασκάλου, λειτουργικά έξοδα ),
καθώς και για το μισθό του πνευματικού, χρειάστηκε στην αρχή ένα σταθερό
κεφάλαιο το οποίο σύμφωνα με τις παρακάτω μνημονεύσεις των Εκκλησιαστικών
Κωδίκων Βελβεντού εξασφαλίστηκε ως εξής:
26

27. Ο Σερβίων και Κοζάνης Ιγνάτιος βεβαιώνει πως η Μητρόπολη Σερβίων και
Κοζάνης έδωσε 1770 άσπρα στις 3 Ιουλίου.
Ο Θεοφιλέστατος Σερβίων και Κοζάνης κύριος Ιγνάτιος Θεσσαλονικεύς
συνεδρόμησε μαζί με τους ευρισκομένους δημογέροντες και Ιερείς προς την
αποκατάσταση του ελληνικού σχολείου και την πληρωμή του πνευματικού και του
διδασκάλου.
Το κεφάλαιο που κάθε φορά συγκεντρωνόταν, το διαχειρίζονταν το Κοινόν
της Πολιτείας του Βελβεντού, σε ξεχωριστό ταμείο. Το κοινό, δάνειζε διάφορα ποσά
σε κατοίκους του Βελβεντού και από την είσπραξη των τόκων πλήρωνε το δάσκαλο
και τον πνευματικό της κωμόπολης. Από το κοινό της πολιτείας πληρώθηκαν:
α) ο ετήσιος μισθός του διδασκάλου Γεωργίου Λούϊα 200 άσπρα
β) ο ετήσιος μισθός του πνευματικού Παπα-Ιωακείμ 50 άσπρα
Στο κοινό γράμμα του Επισκόπου Σερβίων και Κοζάνης Ιγνατίου και των
Βελβεντινών χριστιανών προς το Πατριαρχείο για την έγκριση ίδρυσης σχολής στο
Βελβεντό αναφέρεται η εισφορά των δυο Εκκλησιών της Κοινότητας προς το
σχολείο.
Οι κάτοικοι του Βελβεντού, φοβούμενοι την λεηλάτηση του κοινού ταμείου
και κατά συνέπεια την παύση της λειτουργίας της σχολής προέβησαν σε κάποια
γραπτά αναθέματα. Στην συνέχεια ακολούθησε και δεύτερη απαιτητική επιστολή-
έγκριση του Πατριαρχείου τον Ιούλιο του 1774. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, τη
διαχείριση των κοινών στην Χριστιανική Κοινότητα του Βελβεντού, είχε αναλάβει
εννεαμελής Αντιπροσωπεία, η οποία εκλέγονταν κάθε χρόνο από την Γενική
Συνέλευση όλων των κατοίκων με φανερή ψηφοφορία (δια βοής) και αργότερα
(1906) με μυστική.
Η αντιπροσωπεία αυτή για τον συντονισμό των εργασιών της, διόριζε τις
παρακάτω Επιτροπές, με τις εξής ονομασίες: Σχολική Εφορεία., Εκκλησιαστική
Επιτροπή, Επιτροπή διαχειρίσεως των κτημάτων και του ποιμνίου του Μετοχιού.,
Διδακτηριακή Επιτροπή
Κύρια έργα της αντιπροσωπείας ήταν:
α) η εξεύρεση πόρων για την κανονική λειτουργία του σχολείου
β) ο διορισμός και η μισθοδοσία των διδασκάλων
γ) η ανέγερση διδακτηρίου
27

28. Μόνιμοι πόροι του Σχολικού Ταμείου ήταν ένα μέρος από τα έσοδα της
ακίνητης περιουσίας των Ιερών ναών Κοιμήσεως της Θεοτόκου, του Αγίου
Νικολάου και του Μετοχιού της Αγίας Τριάδας και από την πώληση του κηρού
(μονοπώλιο της εκκλησίας).
Ο πρώτος μεγάλος ευεργέτης της σχολής Βελβντού υπήρξε ο Γεώργιος
Σακελλαρίου, γιος του ιερέα Χαρισίου Σακελλαρίου από το Βελβεντό. Ο Γ.
Σακελλαρίου μαθήτευσε στη σχολή Βελβεντού και είχε δάσκαλό του, τον Γιώργο
Λούϊα (1799). Νέος έφυγε από το Βελβεντό και πήγε στην Κωνσταντινούπολη και
από εκεί στο Βουκουρέστι, όπου υπηρέτησε ως δάσκαλος για πολλά χρόνια. Κάποια
στιγμή εγκατέλειψε την κοσμική ζωή και αναχώρησε για το Άγιο Όρος, όπου έζησε
το υπόλοιπο της ζωής του ως μοναχός. Στα 1820 ο Γ. Σακελλαρίου δώρησε στην
σχολή 5.000 γρόσια.
Όσον αφορά στην ονομασία και την εξέλιξη της πρώτης σχολής γίνεται
γνωστό ότι στο πρώτο κοινό γράμμα που έστειλαν οι Βελβεντινοί Χριστιανοί προς το
Πατριαρχείο για την ίδρυση Σχολής αναφέρουν: α) ότι το εκπαιδευτήριο ονομάζεται
«Ελληνικό σχολείον» β) και επίσης το εκπαιδευτήριο ονομάζεται και «φροντιστήριο
των ελληνικών μαθημάτων»
Παράλληλα με την ιδρυθείσα σχολή, η οποία ήταν ανώτερου επιπέδου,
εξακολουθούσε να λειτουργεί στο Βελβεντό και το «κοινό» λεγόμενο σχολείο. Σε
όλες σχεδόν τις πόλεις της Ελλάδας υπήρχαν δύο ειδών σχολεία, το κοινόν και το
ελληνικόν. Η παράλληλη λειτουργία των δύο σχολείων, δηλαδή η λειτουργία του
κοινού σχολείου και της ιδρυθείσας σχολής. Οι κάτοικοι του Βελβεντού έχουν κτίσει
εκεί σχολεία που τα κρατούν με έξοδα της κοινότητας.. Αυτό, το δεύτερο σχολείο,
όπου οι νέοι σπούδαζαν την γλώσσα του Ομήρου και του Θουκυδίδη, ήταν η
ιδρυθείσα κοινοτική σχολή, δηλαδή η σχολή είχε την θέση και το επίπεδο του
ελληνικού σχολείου.
Από το 1928 όμως και πέρα, στο Βελβεντό λειτούργησαν παράλληλα το
«Ελληνικόν και Αλληλοδιδακτικόν» σχολεία. Αλληλοδιδακτικά σχολεία
ονομάστηκαν, επειδή χρησιμοποιούσαν την αλληλοδιδακτική μέθοδο διδασκαλίας.
Αλληλοδιδακτική μέθοδος ονομάστηκε έτσι για το λόγο ότι με την
καθοδήγηση του δασκάλου χρησιμοποιούνταν οι καλλίτεροι μαθητές για να
διδάσκουν τους υπόλοιπους (οι μαθητές δίδασκαν αλλήλους).
Από το 1828 και μέχρι την απελευθέρωση, η Σχολή του Βελβεντού λειτούργησε ως
Μεικτή. Κατά το τελευταίο τέταρτο του 19 ου αι. στο Βελβεντό λειτουργούσε μεικτή
28

29. 7τάξια Αστική Σχολή. Από το σχολικό έτος 1888-1889 μέχρι το 1914 λειτούργησε με
εξατάξιο Δημοτικό, μία τάξη Νηπιαγωγείου και μία τάξη Γυμνασίου. Αργότερα
λειτούργησε Παρθεναγωγείο.
Επίσημα αρχεία της Σχολής Βελβεντού σώζονται από το έτος 1889 μέχρι σήμερα
και φυλάσσονται στο Δημοτικό Σχολείο Βελβεντού. Κατά το σχολικό έτος 1897-1898
από μία ομάδα Βελβεντινών συντάχθηκε κανονισμός για τη λειτουργία της Σχολής κι
ένας άλλος που καθόριζε τα καθήκοντα των σχολικών εφόρων, δυο κανονισμοί
τέλειοι στο είδος και μοναδικοί στην περιφέρεια. Η Σχολή προμηθεύτηκε και
χρησιμοποίησε μεταλλική σφραγίδα με τον τίτλο «Ελληνικά Εκπαιδευτικά
Καταστήματα Βελβεντού», η οποία έφερε στο κέντρο κάτω τη χρονολογία 1897 και
άνωθεν γλαύκα επάνω σε κλώνο. Η σφραγίδα αυτή σώζεται και φυλάγεται στο
Δημοτικό Σχολείο Βελβεντού. Η Σχολική Εφορία εφοδιάστηκε με σφραγίδα με τίτλο
«Εφορία Ελληνικών Σχολείων Βελβεντού».
Η Κοινοτική Σχολή μέχρι και της απελευθερώσεως συντηρούνταν από το
ταμείο της χριστιανικής κοινότητας.
Οι πρώτοι διδάσκαλοι που προσκλήθηκαν να διδάξουν και σχολαρχήσουν
στην σχολή Βελβεντού, ήταν έμπειροι δάσκαλοι. Πρώτος διδάσκαλος αναγράφεται ο
Ιωνάς Σπερμιώτης ο οποίος στην Θεσσαλονίκη διηύθυνε για πολλά χρόνια το
δεύτερο δημοτικό σχολείο, με σκοπό να οργανώσει την σχολή.
Το σχολείο έμεινε κλειστό για αρκετό καιρό προ του 1785, ως επίσης και
τρία χρόνια μετά, ως το 1788, πιθανόν που ο τότε Επίσκοπος Θεόφιλος φρόντισε να
ξαναλειτουργήσει η σχολή να τοποθετήσει και τον Ιωνά Σπερμιώτη ως σχολάρχη
αυτής.
Ο Πανάγ. Ν. Λιούφης αναφέρει ότι ο Γεώργιος Λούιας εδίδαξε στη αρχή
στην σχολή του Βελβεντού δύο περιόδους: α περόδος 1790-1797, β περίοδος 1799-
1814.
Κατά την δεύτερη περίοδο του Λούια, συνδιδάσκει στην σχολή Βελβεντού ο
Αμφιλόχιος του Παρασκευά, Ιερομόναχος απο την Ελλασόνα. Ο Αμφιλόχιος δίδαξε
στην σχολή της Κοζάνης μέχρι το 1797, παρατήθη και μετετέθη στο σχολείο των
Σερβίων και έπειτα στου Βελβεντού για λίγα χρόνια. Τον Λούια τον διαδέχθηκεο ο
Νικόλαος Τριανταφυλλίδης, ιερεύς και οικονομοδιδάσκαλος, από το Ξιρολίβαδο.
Εδίδαξε από το 1812 μέχρι το 1814 και ανέδειξε μεταξύ άλλων μαθητών και τον
29

30. περίφημο ιατροφιλόσοφο Δημήτρη Βήρδα. Επέστρεψε στο Βελβεντό και εργάστηκε
για δύο χρόνια στην σχολή από το 1817 μέχρι το 1819.
Αναφέρεται ότι η σχολή του Βελβεντού για μια ολόκληρη δεκαετία από ο
1819 μέχρι το 1828 έμεινε κλειστή. Ξαναλειτούργησε το 1828, μεταρρυθμισθείσα σε
«Αλληλοδιδακτικήν» σχολήν, παράλληλα λειτούργησε και το «Ελληνικόν
Σχολείον».Το 1845 ελληνοδιδάσκαλος ήταν ο Γεώργιος Γκολετίδης και
δημοδιδάσκαλος ο παπα-Ευθύμιος.
Αξίζει να γίνει αναφορά στους πρώτους δασκάλους που δίδαξαν στο
Βελβεντό δίνοντας έμφαση σε αυτούς που κατάγονται από το ίδιο το Βελβεντό
(19ος αι.)
• Γεώργιος Σακελλαρίου δάσκαλος και τελικά ιερομόναχος.Ο Γεώργιος
Σακελλαρίου ήταν γιος του Βελβεντινού ιερέα Χαρισίου
Σακελλαρίου. Μαθήτευσε στην σχολή του Βελβεντού και είχε
διδάσκαλο τον Γεώργιο Λούια. Μετά τις εγκύκλιες σπουδές του
μετέβη στην Κωνσταντινούπολη και από εκει στο Βουκουρέστη όπου
για πολλά χρόνια υπηρέτησε ως διδάσκαλος. Τελικά μετέβη στο Άγιο
Όρος όπου έζησε ως μοναχός.
• Δημήτριος Μπίρδας, ιατροφιλόσοφος (1800-1855).Ο Δημίτριος
Μπίρδας γεννήθικε στο Βελβεντό και μαθήτευσε κοντά στον
διδάσκαλο Νικόλαο Τριανταφύλλου, ως το 1820. Κατόπιν διορίστικε
δάσκαλος στο Καταφύγι και στην συνέχεια έφυγε για το Ζέμουν της
Σερβίας, όπου σπούδασε ιατρική, ολοκληρώνοντας τις σπουδές του
στη Βιέννη.
• Παναγιώτης Παπακωστόπουλος (1820-1879). Υπήρξε δάσκαλος και
γατρός. Γεννήθηκε στο Βελβεντό και μαθήτευσε στις σχολές
Βελβεντού και Κοζάνης. Το 1835 έφυγε από την πατρίδα του και
εγκαταστάθηκε στην πόλη Novi-Sad της Σερβίας, όπου για 11 χρόνια
υπηρέτησε ως δάσκαλος στο ελληνικό σχολείο της πόλης.
• Γεώργιος Μπαλωμάς. Γεννήθηκε στο Βελβεντό και μαθήτευσε στο
δάσκαλο Τριανταφυλλίδη, το 1843 επανήλθε στο Βελβεντό για δύο
έτη και ανάδειξε τον μαθητή Γεώργιο Βαλωμά.
• Χαρίσιος Παπαμάρκου, παιδαγωγός (1844-1906)
30

31. • Χριστόδουλος Φυλακτός.
• Νικόλαος Παπαευαγγέλου (1822-1911).
• Ιωάννης Αντ. Παλαμήδης.(1844-1889).
• Ιωάννης Βηρντίδης (Βυρντίδης) ή Μπίρδας.
• Γεώργιος Χαρισίου. Ο Γεώργιος Χαρισίου φέρεται ως οργανωτής της
Ελληνικής Σχολής στο Ερζερούμ του Κουρδιστάν.
• Γεώργιος Χατζόπουλος (1852-1932).
• Ευθύμιος Μπουντώνας(1864-1941).
• Χαρίσιος Χατζιχαρίσης. Διετέλεσε δάσκαλος στο Βελβεντό και στα
Σέρβια.
• Δημήτριος Καραματσούκας(1880-1961)
Κατά το τελευταίο τέταρτου του 19ου
αιώνα και την πρώτη δεκαετία του 20ου
αιώνα όπως εξάγεται από το αρχείο του Βελβεντού, που σώθηκε και
φυλάσσεται στο Δημοτικό Σχολείο από το σχολικό έτος 1913-14 στο Βελβεντό
λειτουργούσε ένα μικτό Δημοτικό Σχολείο με το όνομα Ελληνικόν Σχολείον ή
απλά ελληνικό με 7 τάξεις.
Ακολούθως παρατίθενται τα ονόματα των Δασκάλων που δίδαξαν και
σχολάρχησαν στη σχολή Βελβεντού απο το 1898 ως το 1914:
• Αναστασίου Ιωάννης, από το Βελβεντό.Υπηρέτησε στην σχολή το
1904,1908,1914
• Βάσης Μηχαήλ.Υπηρέτησε στη σχολή το 1902 και 1903
• Βαρσαμόπουλος Χαρίσιος (1877-1944)
• Γεωργιάδης Ηλίας. Υπηρέτησε στην σχολή τα έτη 1902,1903,1904,
• Δεσγεράς Δημίτριος.Υπηρέτησε στην σχολή τα έτη 1891 και 1892
• Λουγάς Γεώργιος (1883-1948).
• Ζορζοβίλης Ιωάννης(1884-1958).Γεννήθηκε στο Βελβεντό και
υπηρέτησε ως δάσκαλος στην σχολή του Βελβεντου τα έτη 1902 και
1903
31

32. • Ιωάννου Δημίτριος.Υπηρέτησε στην σχολή το 1892
• Κάνης Ιωάννης. Υπηρέτησε στην σχολή το 1892
• Καρατζήκας Ιωάννης.Γεννήθηκε στο Βελεβεντο και υπηρέησε την
σχολή το 1898
• Καραπατσίδης Δημίτριος, από την Κοζάνη. Υπηρέτησε στην σχολή
του Βελβεντου το 1909.
• Λάμπρου Χαρίσιος(1868-1931)
• Μακτός Ιωάννης.Γεννήθηκε στο Βελβεντό όπου τελείωσε και τις
εγκύκλυες σπουδές του.
• Μπουντώνας Ευθύμιος (1887-1967).Γεννήθηκε στο Βελβεντό.
Υπηρέτησε ως δάσκαλος στην σχολή του Βελβεντου τα έτη 1908 και
1911
• Μπουντώνας Γεώργιος. Γεννήθηκε στο Βελβεντό. Υπηρέτησε ως
δάσκαλος στην σχολή του Βελβεντου τα έτη 1910, 1913 και 1914.
• Παπαστεργίου Αντώνιος(1867-1947)
• Παπαευαγγέλου Νικόλαος(1822-1911). Υπηρέτησε ως δάσκαλος στην
σχολή του Βελβεντού τα έτη 1895, 1899,1909 και 1910
• Σακελλάρης Ιωάννης (1878-1958).
Ενώ οι νηπιαγωγοί που υπηρέτησαν σε νηπιαγωγεία του Βελβεντού από το
1888 ως το 1914 είναι οι παρακάτω:
• Ζαχαριάδου Ευγενία, από το Βελβεντό. Υπηρέτησε στο Βελβεντο τα
έτη 1898, 1899 και 1900
• Ταβακίδου Κλεοπάτρα, από το Βελβεντό. Υπηρέτησε στο Βελβεντο
τα έτη 1901, 1902 και 1903
• Ταβακίδου Θωμαίς , από το Βελβεντό. Υπηρέτησε στο Βελβεντου το
έτος 1904.
• Ταβακίδου Ξανθίπη από το Βελβεντό. Υπηρέτησε στο Βελβεντου τα
έτη 1908, 1909 ,1910 και 1911
32

33. • Χατζιτσόλη Ειρήνη από το Βελβεντό. Υπηρέτησε στο Βελβεντου τα
έτη 1912 και 1913.
Η Εκπαίδευση μετά την Απελευθέρωση
Μετά την απελευθέρωση του Βελβεντού από τους Τούρκους (το 1912) και από το
σχολικό έτος 1914- 1915 η εκπαίδευση χωρίστηκε σε:
• ΣΤΟΙΧΕΙΩΔΗ (ΔΗΜΟΤΙΚΗ) Εκπαίδευση που περιλάμβανε: εξατάξιο
Δημοτικό Σχολείο Αρρένων (Αρρεναγωγείο) και τετρατάξιο Δημοτικό
Σχολείο Θηλέων (Παρθεναγωγείο)
• ΜΕΣΗ Εκπαίδευση η οποία περιλάμβανε: Ημιγυμνάσιο με δυο τάξεις στην
αρχή και αργότερα με τρεις τάξεις.
Χάρη στις εισφορές των κατοίκων του Βελβεντού και τις δωρεές των συμπατριωτών
της Ρουμανίας και των Η.Π.Α. κατόρθωσαν οι Βελβεντινοί να πληρώνουν κανονικά
τους μισθούς των δασκάλων και να χτίζουν διδακτήρια, όπως είναι το διδακτήριο
της εκκλησίας (πρώην Αρρεναγωγείο) που κτίστηκε το έτος 1903.
Εικ. 8, Αρρεναγωγείο Βελβεντού
33

34. Το 1914 στέγασε το Μεικτό Ελληνικό Σχολείο, ενώ από το 1914-15 μέχρι και το
1938 το 6τάξιο Δημοτικό Σχολείο Αρρένων. Στο διάστημα 1938-1958 παραμένει
κλειστό. Ανακαινίζεται και από το σχολικό έτος 1959-1960 μέχρι και το Δεκέμβριο
του 1966 στεγάζει το Ιδιωτικό Γυμνάσιο-Λύκειο Βελβεντού. Από τον Ιανουάριο του
1967 μέχρι και το σχολικό έτος 1991-92 στεγάζεται το Δημόσιο Γυμνάσιο-Λύκειο
Βελβεντού.
Σήμερα το παλιό κτίριο του Αρρεναγωγείου, ανακαινισμένο, στεγάζει το
«Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης», ενώ στο μέλλον είναι πιθανό να
φιλοξενήσει την Αρχαιολογική-Βυζαντινή Συλλογή του Δήμου και να λειτουργήσει
ως Μουσείο.
Ακολούθησε η ανέγερση του Παρθεναγωγείου το έτος 1910. Εγκαινιάστηκε κατά
το σχολικό έτος 1914-15. Στέγασε το 4τάξιο Δημοτικό Σχολείο Θηλέων. Επίσης
στέγασε κατά καιρούς το Ημιγυμνάσιο Βελβεντού, τη Γεωργική Σχολή, το Μεικτό
3τάξιο Αστικό Σχολείο. Πυρπολήθηκε στη διάρκεια του εμφυλίου (Ιούλιος 1947).
Κατεδαφίστηκε το 1970 και στη θέση του κτίστηκε το Πνευματικό Κέντρο
Βελβεντού.
Εικ. 9, Παρθεναγωγείο Βελβεντού.
34

35. Γ.3 Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΚΑΤΑΦΥΓΙ ΠΙΕΡΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ
ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ
Κάτω από κάποιες συνθήκες και με τη συνδρομή εσωγενών και εξωγενών
παραγόντων γεννήθηκε και εξελίχθηκε το εκπαιδευτικό φαινόμενο στο Καταφύγι . Η
πρώτη παρατήρηση ήταν ότι υπήρχαν δυο άξονες επάνω στους οποίους στηριζόταν η
καταφυγιώτικη παιδεία και οι οποίοι αποτελούσαν και τους δύο κύριους σκοπούς της,
την εκκλησία και την ηθική, δηλ. τη θρησκευτική και ηθική διαπαιδαγώγηση των
νέων. Το σχολείο εκείνης της εποχής δεν έμοιαζε βέβαια, με εκκλησιαστικό
φροντιστήριο. Η δεύτερη παρατήρηση αναφέρεται στον ευφυή και αναγκαίο
συσχετισμό του σχολείου προς τις μεταβαλλόμενες κοινωνικές συνθήκες. Ο σκοπός
του σχολείου μπορεί να είναι ο ίδιος, σταθερός όπως σταθερά και αμετάβλητα
στέκονται και τα αξιολογικά βάθρα της καταφυγιώτικης κοινωνίας. Ένα από τα
ζητήματα ήταν ότι το περιεχόμενο της παρεχομένης εκπαίδευσης δεν ανταποκρινόταν
πάντοτε στις ανάγκες και τις απαιτήσεις της κοινωνικής πραγματικότητας. Ένα
παράδειγμα αποτελούν και οι μαθητές της Αστικής σχολής όπου διδασκόταν 9 με 12
ώρες την εβδομάδα γλωσσικά μαθήματα ενώ οι ώρες που έπρεπε να γίνουν τα θετικά
μαθήματα (δηλ. αριθμητική, φυσική ιστορία, γεωμετρία, φυσική πειραματική ) ήταν
συνολικά 8 . Ιδιαίτερη βαρύτητα έδιναν στο συντακτικό και τη γραμματική της
αρχαίας ελληνικής. Επίσης το σχολείο συνέβαλλε και στην εθνική διαπαιδαγώγηση
και συνείδηση των Ελληνοπαίδων. Αυτό γινόταν με διαφορές εορταστικές
εκδηλώσεις που οργάνωνε όπως η ετήσια εκδήλωση προς τιμή της μνήμης των Τριών
Ιεραρχών και η τακτική γιορτή που γινόταν κάθε χρόνο με την ευκαιρία της λήξης
της σχολικής περιόδου και των εξετάσεων όπου οι δάσκαλοι με τους πανηγυρικούς
που εκφωνούσαν προσανατόλιζαν τον κόσμο στη σωστή πατριωτική κατεύθυνση. Τα
προγράμματα των τελετών για τις σχολικές γιορτές συντάσσονταν με κριτήρια
κυρίως παιδαγωγικά και ψυχαγωγικά και περιλάμβαναν, εκτός της ιεροτελεστίας και
του πανηγυριού που εκφωνούσε συνήθως ο Δ/ντής της σχολής και διάφορα σκετς ,
ποιήματα και τραγούδια. Για παράδειγμα η εκδήλωση των Τριών Ιεραρχών του έτους
1901, έκλεινε με χορωδία μαθητών της Αστικής Σχολής που τραγουδούσαν ένα
πολύ χαρακτηριστικό άσμα με τον τίτλο «Χαίρε ω πατρίς μου ποθητή».
35

36. Όσον αφορά στη θρησκευτική και ηθική διαπαιδαγώγηση των νέων μαρτυρία
αποτελεί και η επίσημη άδεια διδασκαλίας στον καταφυγιώτη δάσκαλο Γ. Αστερίου ο
οποίος σύμφωνα το ακόλουθο όφειλε να συμμορφώνεται ακριβώς προς την
διδασκαλία της Ορθοδόξου Εκκλησίας.
Εικ.10, Άδεια διδασκαλίας
Ακόμη ο μονόπλευρος προσανατολισμός της εκπαίδευσης προς την
αρχαία ελληνική παράδοση, είχε και ευεργετικά αποτελέσματα όπως η τόνωση του
εθνικού φρονήματος των κατοίκων και η καλλιέργεια αισθήματος περηφάνιας που
δοκίμαζαν ως γνήσια τέκνα των αρχαίων. Αυτό έφερε σαν αποτέλεσμα να αρχίσουν
να βαφτίζουν τα παιδιά τους με ονόματα της αρχαίας ελληνικής παράδοσης . Η
συνήθεια αυτή πρέπει να ξεκίνησε από τις δυο-τρεις τελευταίες δεκαετίες του 19ου
αιώνα και με την πάροδο του χρόνου επικράτησε στο χωριό με την δύναμη του
εθίμου. Ίσως στην αρχή να διευκολυνόταν πολλοί γονείς πολύτεκνοι να
προσφεύγουν σε αρχαιοελληνικά ονόματα όταν εξαντλούσαν τα χριστιανικά των
στενών συγγενών, με την πάροδο του χρόνου όμως το φαινόμενο προσέλαβε
36

37. ευρύτερες διαστάσεις και η προχώρηση στο έθιμο εκλαμβανόταν ως πατριωτικό
καθήκον.
Η διοίκηση των σχολείων
Στα χρόνια της τουρκοκρατίας το επίσημο οθωμανικό κράτος δεν έδειχνε την
παραμικρή φροντίδα και ενδιαφέρον για την εκπαίδευση των υπόδουλων Ελλήνων.
Για να καταλάβει κάνεις τη σημασία του δεν έχει παρά να αναλογιστεί αυτό: Αν την
ευθύνη της διοίκησης των ελληνικών σχολείων είχε το οθωμανικό κράτος, όχι μόνο
κέντρα ζύμωσης της εθνικής συνείδησης και του επαναστατικού φρονήματος των
ραγιάδων δεν θα είχαν γίνει αυτά, αλλά πολύ γρήγορα θα μετατρεπόταν σε όργανα
προπαγάνδας του δυνάστη και προπύργια σκότους και αμαθείας. Έπειτα η ιστορία
της καταφυγιώτικης εκπαίδευσης στα χρόνια της τουρκοκρατίας χωρίζεται σε τρεις
περιόδους :1. του ναρθηκοσχολείου , 2. του κοινού σχολείου και 3. της Αστικής
Σχολής.
Οι οικονομικοί πόροι
Για να λειτουργήσουν τα σχολεία χρειάζονταν χρήματα. Οι δαπάνες λειτουργίας τους
περιλάμβαναν κυρίως τους μισθούς του διδακτικού και υπαλληλικού προσωπικού και
τα έξοδα συντήρησης των κτηριακών εγκαταστάσεων .
Τα πρώτα χρόνια που τον ρόλο του δασκάλου έπαιζε ο παπάς και για διδακτική
αίθουσα είχαν το νάρθηκα της εκκλησίας, δεν αντιμετώπιζαν σχεδόν κανένα
οικονομικό πρόβλημα. Όταν ίδρυσαν επίσημο σχολείο, άρχισαν να παρουσιάζονται
οι πρώτες δυσκολίες.
Τότε επινοήθηκε α) το κοινό ομόλογο το οποίο ήταν κοινή αναγνώριση χρέους προς
τα σχολεία συγκεκριμένου ποσού, το οποίο αποτελούσε τη βάση για τον υπολογισμό
των τόκων που καλούνταν να πληρώσουν κατά έτος οι κάτοικοι της κοινότητας, β)
τα ατομικά ομόλογα, αν ήταν λίγοι εκείνοι που για διάφορους λόγους αδυνατούσαν
να εκπληρώσουν της οικονομικές τους υποχρεώσεις στα σχολεία, έτσι οι οφειλέτες
έρχονταν σε συμφωνία με την Εφορεία, κατά την οποία το συνολικό ποσό της
οφειλής τους χαρακτηριζόταν ως δανεικό για το οποίο όφειλαν τόκους, γ) τα
περισσεύματα των εκκλησιών, οι επίτροποι των εκκλησιών τηρούσαν βιβλία
εσόδων-εξόδων, στο τέλος δε κάθε μήνα συνέτασσαν ισολογισμό κι εφόσον
προέκυπτε περίσσευμα το παρέδιδαν στην σχολική Εφορεία, δ)τα διάφορα τέλη,
37

38. ήταν έμμεσοι φόροι-όπως θα λέγαμε σήμερα-που επιβάλλονταν για διάφορες πράξεις
όπως άδειες γάμου, επικυρώσεις διαθηκών, πιστοποιητικά βάπτισης και θανάτου,
άδειες σε ξένους ιερείς για ιερουργίες στο Καταφύγι, προικοσύμφωνα, ε)
συνεισφορές κεχαγιάδων, ο φόρος αυτός επιβάλλονταν στους κτηνοτρόφους για την
βοσκή προβάτων σε βοσκοτόπια της κοινότητας Καταφυγίου και τα τέλη του
προηγουμένου αιώνα ανερχόταν στους 10 παράδες για κάθε πρόβατο. Φόρο επίσης
πλήρωναν και όσοι αναλάμβαναν για λογαριασμό ξένων κτηνοτρόφων βοσκή
προβάτων σε κοινοτικές εκτάσεις. Ήταν οι λεγόμενοι κεχαγιάδες, οι οποίοι πλήρωναν
στην Εφορεία για κάθε ξένο πρόβατο 2 γρόσια .
στ) δωρεές ιδιωτών, οι δωρεές χρηματικών ποσών και ακινήτων αποτελούσαν
σημαντική πηγή εσόδων για τα σχολεία. Οι Καταφυγιώτες βέβαια δεν είχαν την
δυνατότητα να κάνουν μεγάλες δωρεές ,αλλά ποτέ δεν έλειπαν εκείνοι, που από
σεβασμό και αγάπη προς την εκπαίδευση και τα σχολεία του χωριού τους, δώριζαν
περιουσιακά στοιχειά στην Εφορεία. Με τις δωρεές αυτές με τα χρόνια
σχηματίστηκε μια σημαντική περιουσία αποτελούμενη κυρίως από χωράφια, από την
εκμετάλλευση των οποίων εξασφαλίζονταν ένα μέρος των εσόδων για την κάλυψη
των σχολικών δαπανών ζ) τα έσοδα νεκροταφείου , όπως όριζε ο κανονισμός , τα
έσοδα του νεκροταφείου που προέρχονταν από καθυστερούμενες εισφορές των
πιστών προς το νεκροταφείο και την κίνηση των θέσεων του αποδίδονταν στην
Εφορεία η) τέλος ένα μέρος από τα συνολικά έσοδα οφείλονταν στην εκμετάλλευση
της ακίνητης περιουσίας , δηλαδή στην πίστωση της .
Όλοι όσοι απέφευγαν να πληρώσουν τους τόκους, φόρους και συνεισφορές προς
τα σχολεία και την Εκκλησιά ονομάζονταν καταχραστές, και η πρώτη και
μεγαλύτερη ποινή που τους επιβάλλονταν ήταν η στέρηση των πολιτικών
δικαιωμάτων τους στα πλαίσια φυσικά της κοινότητας.
38

39. Γ.4 Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΛΙΒΑΔΕΡΟ (ΜΟΚΡΟ) ΚΑΤΑ ΤΗΝ
ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ
Στο Λιβαδερό (Μόκρο) υπήρχε μιας μορφής οργανωμένο σχολείο. Σε
παλιά εκκλησιαστικά Λειτουργικά βιβλία συναντούμε ενθυμίσεις δασκάλων κατά τα
έτη 1869, 1872, 1878-1881, 1887, 1892, 1889-1900. Το 1903 το χωριό έχει σχολείο
με 60 μαθητές. Στη νηπιακή τάξη φοιτούν 32, στην προκαταρκτική 8, και στο
κανονικό τετρατάξιο σχολείο φοιτούν 20: Α’ τάξη 6, Β’ 4 , Γ’ 5 και Δ’ 5, με
δάσκαλο το Ζήνωνα Βασιλείου από το Λυκούδι Ελασσόνας. Το 1904 συναντούμε
επιστολή του Μητροπολίτη Κωνσταντίνου, στην οποία εκφράζει το ενδιαφέρον του
για τους Μοκριώτες και την καλή λειτουργία του σχολείου. Το 1907 το
σχολείο λειτουργεί με 50 μαθητές και ένα δάσκαλο με ετήσια αμοιβή 20 λιρών. Η
λειτουργία του σχολείου ασφαλώς συνεχίστηκε ως την απελευθέρωση (1912), οπότε
τη λειτουργία του ανέλαβε το κράτος.
Το μορφωτικό επίπεδο των κατοίκων της απόμερης και άγονης
αυτής περιοχής ανέκαθεν ήταν πολύ χαμηλό. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας πυκνό
σκοτάδι αμάθειας και αγραμματοσύνης επικρατούσε παντού. Σχολεία δεν
λειτουργούσαν, ούτε μορφωμένοι άνθρωποι υπήρχαν. Ελάχιστα γράμματα γνώριζαν
μόνο οι ιερείς και οι ψάλτες των εκκλησιών, που μόλις και με δυσκολία μπορούσαν
να αναγνώσουν τα εκκλησιαστικά βιβλία.
Πρώτος που σοβαρά ενδιαφέρθηκε για τις υλικές και πνευματικές ανάγκες και
φρόντισε για την ίδρυση και λειτουργία σχολείων στα ορεινά αυτά χωριά των
Καμβουνίων, στην τελευταία δεκαετία του περασμένου αιώνα, ήταν ο Μητροπολίτης
Σερβίων και Κοζάνης Κωνσταντίνος Ματουλόπουλος, που κατάγονταν από την ίδια
αυτή περιοχή. Ήταν ο μοναδικός άνθρωπος που είχε την τύχη να σπουδάσει και να
φτάσει στην επίζηλη θέση του Μητροπολίτη.
Σε αναφορά του στο Πατριαρχείο, στις 6-9-1880, ο Κωνστάντιος περιγράφει με
μελανά χρώματα την θλιβερή κατάσταση, που επικρατούσε τότε στα χωριά των
Καμβουνίων.
” … μόνον το Μεταξά, χωρίον 80 οικογενειών και παρά τω όρει Αμέρ Βέη και εν
Λουζιανή εξ 100 εύρον ανά έναν γραμματοδιδάσκαλον πάντη ανάξιον λόγου…” και
39

40. συνεχίζει προτείνοντας “…νομίζω επάναγκες ιδρυομένου εν τινι των κυριωτέρων
χωρίων σχολείου … εν ω να διδάσκωσι δύο διδάσκαλοι …”, στο οποίο θα μπορούν
να φοιτούν και μαθητές από τα γύρω χωριά.
Ο άξιος της αποστολής του Ιεράρχης συνέχισε τις ενέργειες του, οι οποίες δεν
άργησαν να καρποφορήσουν, όπως φαίνεται από αναφορά του, που υπέβαλλε στις 8-
12-1891, ύστερα από διαταγή, στο Μουτεσερίφη Σερβίων, για τα σχολεία της
περιφέρειας του. Στην αναφορά του εκείνη σημειώνονται: “… Εις Τρανόβαλτον
λειτουργεί Αλληλοδιδακτική Σχολή με 35 περίπου μαθητάς και 1 δάσκαλο
μισθοδοτούμενον υπ’ εμού επί μισθώ 30 λιρών καθ’ όσον το χωρίον τούτο είναι
πατρίς μου, δι′ ην οφείλω ίνα φροντίζω περί της αναπτύξεως αυτής …
Εις Λουζιανή, αλληλοδιδακτική σχολή με 60 μαθητάς, 1 δάσκαλο, 60 λίρες…”".
Λίγα χρόνια αργότερα, στις 4-2-1895, σε κατάσταση, που υποβλήθηκε από τη
Μητρόπολη για έλεγχο στον καϊμακάμη σημειώνεται ότι στα χωριά των Καμβουνίων
λειτουργούν τα εξής σχολεία·.
Όνομα χωριού Είδος Σχολής Αριθμός Μαθητών
Λουζιανή Δημοτική Σχολή 50
Τρανόβαλτο Γραμματοδιδασκαλείο 20
Μικρόβαλτο - 20
Λαζαράδες - 20
Μόκρο - 15
Μεταξά - 20
Καστανιά - 20
Δέλνο - 20
Πίνακας 2, Κατάσταση σχολείων στα χωριά των Καμβουνίων
Το 1905 το Προξενείο μας στην Ελασσόνα, ταυτόχρονα με την απογραφή του
πληθυσμού, για την οποία έγινε λόγος παραπάνω, έκαμε και απογραφή των σχολείου
που λειτουργούσαν στα χωριά και στις πόλεις της δικαιοδοσίας του. Σύμφωνα με την
απογραφή εκείνη, στα χωριά της ίδιας αυτής περιοχής λειτουργούσαν τα σχολεία που
αναφέρονται στον πίνακα της επόμενης σελίδας2
“.
Πολλοί όμως ήταν εκείνοι, που δεν έμεναν ικανοποιημένοι από τη λειτουργία
των σχολείων τους, την οποία θεωρούσαν πλημμελή και την απέδιδαν στην “έλλειψη
πόρων”, όπως φαίνεται από σχετική αναφορά πού απεύθυναν στις 13.06.1904 στο
Μητροπολίτη τους, οι κάτοικοι των χωριών Τρανοβάλτου, Μικροβάλτου και
Λαζαράδων, στην οποία γράφουν:
«Σεβασμιώτατε,
40

41. Οι ευαεβάστως υποφαινόμενοι κάτοικοι των χωρίων Τρανοβάλτου, Μικροβάλτου και
Λαζαράδες, υπό την πνευματικήν όικαιοδοσίαν της Υμετέρας Σεβασμιώτητος, μετά
λύπης ημών βλέπομεν ότι εις αποσύνθεσιν βαίνουσι τα σχολεία των ημετέρων
χωρίων και προ πάντων το από δεκαετίας συσταθέν κεντρικόν σχολείον τον χωρίου
Τρανοβάλτου, ένεκα ελλείψεως πόρων προς συντήρησιν αυτών. Κατά το σχολικόν
έτος 1901-1902 εν τοις σχολείοις των χωρίων τούτων ενεγράφησαν, εις μεν το
σχολείον Τρανόβαλτον μαθηταί 42 και απεσύρθησαν 8, κατά το έτος 1902-
ενεγράφησαν 45 και απεφοίτησαν10. Και κατά το έτος 1903-1904 ενεγράφησαν 40
μαθηταί εν όλω και απεφοίτησαν 9. Η σχολή αύτη τυγχάνει διηρημένη ούσα εις τρεις
τάξεις, ηρίθμει εις μεν την πρώτην τάξιν κατά το σχολικόν έτος 1901-1902 μαθητάς
18, εις την Β’ τάξιν 15 και εις την Γ 9. Κατά το έτος 1902-1903 η μεν πρώτη τάξις
περιελάμβανε 17 μαθητάς, η Β’ 15, η τρίτη 8.
41

42. Χωριό Βαθμός Σχολείου Διδάσκαλος –
Προσόντα
Αριθμός Μαθητών
Καστανέας Γραμματοδιδασκαλείον Κυριάκος
Παπαδημητρίου του
σχολείου
Καστανέας
40
Λαβανίτσης >> Κώστας Τσιούμας
του σχολείου
Μασκοχωρίου
15
Μικροβάλτου >> Κωσταντίνος
Αινογιάννης του
σχολείου Λωζιανής
27
Τρανοβάλτου >> ΠαπαΪωάννου
Δημήτριος του
σχολείου
Τρανοβάλτου
33
Λουζιανής
(Ελάτη)
Δημοτική Σχολή Φιλώτας
Παπαδιδασκάλου
του σχολείου
Καταφυγίου
30
Δέλινου
(Τριγωνικό)
>> Κωσταντίνος
Αρβανιτόπουλος
του σχολείου
Λωζιανής
17
Μόκρου
(Λιβαδερό)
Δημοτική Σχολή Κωνσταντίνος
Μπλάνας του
Σχολείου Δεσκάτης
21
Μεταξάς Γραμματοδιδασκαλείον Αθανάσιος
Νικολάου του
Σχολείου
Τρανοβάλτου
26
Λαζαράδων >> Στερείται
Διδασκάλου
-
Πίνακας 3, Κατάσταση σχολείων
42