1. KÖK HÜCRE
ARAŞTIRMALARI VE
ETİK BOYUTU AYSEL KARAGÖZ
DOKU MÜHENDİSLİĞİ BIOTECHNOLOGY

2. İÇERİK
• Kök hücre (KH) ve kullanım alanlarına ait genel bilgiler
 Kök hücre nedir?
 KH çeşitleri ve kaynakları (elde edilme şekilleri)
 Kullanım alanları
• Kök hücre araştırmalarına dair Etik sorular
• Kök hücre araştırmalarının yasal boyutu
• Kök hücre ve Doku mühendisliği
• Görüş, öneri ve tartışmalar

3. KÖK HÜCRE (KH)
Kök hücreler vücudumuzda bütün doku ve organları
oluşturacak şekilde farklılaşabilme ve sınırsız
bölünebilme potansiyeline sahip, kendi kendini
yenileyebilen ana hücrelerdir.

4. Herhangi bir organa ait olan hücreler yaşamlarını o doku ya da organa ait
hücre olarak geçirirken ve çoğalırken, KH aldıkları sinyallere göre istenilen
hücreyi oluşturabilirler.
1. Sınırsız bölünebilme ve çoğalma
2. Herhangi bir işlev için özelleşmemiş olma
3. Özelleşmiş hücrelere dönüşebilme

5. KH ÇEŞİTLERİ
KH
Elde
Farklılaşma
edildikleri
potansiyeli
doku

6. • Elde edildikleri dokuya göre KH;
 Embriyonik kök hücreler; 4-5 günlük embriyo
hücrelerinden, blastosist denilen iç hücre kitlesinden,
 Fetal KH; gebeliğin istemli ya da istemsiz olarak
sonlanmasıyla elde edilen fetal dokudan,
 Kordon kanı KH; doğumun hemen ardından
göbek kordonunun bebeğe yakın kısmındaki kandan,
 Yetişkin KH; kemik iliği, yağ doku, karaciğer, dalak gibi yetişkin doku ve
organlarından,

7. • Farklılaşma potansiyellerine göre KH;
1. Totipotent KH 2. Pluripotent KH 3.Multipotent KH
Tüm doku ve Birçok doku ve Özelleşmiş hücrelere
organlara organa dönüşebilen dönüşebilen KH.
dönüşebilirler. KH.
Fetal, kordon kanı,
(1-4 günlük embriyo) Döllenmeden yetişkin KH.
sonraki 5. günden
itibaren oluşan
embriyonik kök
hücreler.

8. EMBRİYONİK KÖK HÜCRELER
• Embriyonik KH‟ler, in vitro fertilizasyon merkezlerinde, döllenmeden 4-5
gün sonra oluşan embriyoların, blastosist adlı yapılarındaki iç hücre
kütlesinden elde edilir.

9. • EKH „ler genellikle in vitro fertilizasyon (tüp bebek) ünitelerinden elde
ediliyor.
• Başarı oranını arttırmak adına hazırlanan ve dondurularak saklanan
embriyolardan kullanılmayacak olanlar ailenin izni alınarak KH kaynağı
olarak kullanılıyor.

10. EMBRİYONİK KÖK HÜCRELER
• Hızlı çoğalma yetenekleri diğer KH tiplerine göre daha fazladır.
• Çoğalma çeşitliliği çok fazladır, yani farklılaşma potansiyelleri oldukça
yüksektir.
• Telomerleri çok uzun olduğundan daha uzun yaşayabiliyorlar (laboratuvar
ortamında 2 yıl kadar).

11. FETAL KÖK HÜCRELER
• Embriyo döllenmeden sonra yaklaşık 7-8 haftalık iken fetüs adını alır.
• Fetüs dokularında bulunan KH fetal kök hücrelerdir.
• İstemli ya da istemsiz olarak sonlanan gebeliklerden elde edilir.
• Fetüs KH farklılaşarak kromozom sayısını yarıya indirip yumurta ya da
sperm hücresine dönüşebilir,
ancak tek başına bir organizmayı
oluşturabilme yeteneğine sahip değildir.

12. Fetüsten elde edilen kök hücreler gelişimin daha geç safhasında elde edildiği
için çoğalma potansiyeli embriyonik kök hücreye göre daha azdır.
Hasarlı fare beyinine insan fetal kök hücre nakli sonrası makroskopik
görünüm (sağda)

13. KORDON KANI KH
• 1980'li yılların başında, kordon kanında kök hücrelerin bulunduğu ve bu
hücrelerin tedavide kullanılabileceği fikri ortaya atılmıştır.
• Kordon kanından elde edilen kök hücrelerin avantajı, hücreleri etkileyen
dış etmenlerle henüz karşılaşmamış olmalarıdır.
• Kordon kanı alınan bebeğin, doku grubu uyduğu takdirde anne, baba ve
diğer kardeşleri için kullanılabilir.
• Kordon kanı KH ile kanser,
bağışıklık sistemi hastalıkları,
bazı kan hastalıkları gibi hastalıkların
tedavisinde kullanılabileceği
düşünülmektedir.

14. • Kordon kanı doğumdan sonraki ilk 3 dk lık periyotta alınabilirse uzun
yıllar dondurularak saklanabilir.
• İlk kez 1992 kordon kanı laboratuvarda dondurularak saklanmış, 1994
dünyadaki ilk kordon kanı bankası ABD‟ de oluşturuldu.

15. ERİŞKİN KH
• Farklılaşmış dokularda bulunan ancak
farklılaşmamış hücrelerdir.
• Her yaştaki insanda bulunur.
• İhtiyaç duyulduğunda bulundukları
dokudaki değişik hücre türlerine
dönüşüyorlar.
• Doku ve organ hasarının giderilmesi
ve devamlığını sağlar.

16. • Erişkin KH, organizma yaşadığı sürece kendi kopyalarını üreterek
çoğalıyorlar.
• Bulundukları dokulardaki görevini tamamlayan, hastalanan veya ölen
hücrelerin yerine yenilerini üreten yedek parça kaynakları olarak görev
yapıyorlar.
• Erişkin KH tüm hücreler elde edilemiyor.
• Ayrıca erişkin kök hücrelerinin kültür ortamında yetiştirilmesi embriyonik
kök hücrelerinin yetiştirilmesinden oldukça zor, çünkü erişkin kök
hücrelerinin büyümeleri ve çoğalmaları daha uzun zaman gerektiriyor.

17. • Erişkin kök hücre kaynakları: periferik kan, beyin, diş, çizgili kas, derinin
epitel tabakası, göz, karaciğer, dalak ve pankreas.
•En iyi bilinen erişkin KH kaynağı kemik iliğidir
İki tip KH bulunur.
Mezenkimal kök hücreler
Hematopoietik kök hücreler

18. KH KULLANIM ALANLARI
• Hücre ve gen terapisi
 Kalp-damar ve akciğer hastalıkları
 Sinir sistemi hastalıkları
 Kas - iskelet sistemi hastalıkları
 Endokrin sistem hastalıkları
• Doku mühendisliği
• İlaç endüstrisi

19. KH ve Doku Mühendisliği
• DM kaybedilmiş ya da hastalıklı doku veya organların geri
kazanılması/rejenerasyonu amacıyla yeni biyolojik eşdeğerinin
getirilmesini sağlayan multidisipliner bir çalışma alanıdır.
• Bu işlem hastanın kendine ait doku veya organlarla yapılabildiği gibi
(otogreft), gönüllü donörlerden alınan biyolojik materyallerle (allogreft) de
uygulanabilir.
• Otogreft örn;kemik greftleme başarıyla uygulanabilse bile dokunun
alındığı bölgede hasar oluşmakta ve hastaya acı vermektedir.
• Allogreftlemede ise kaynak yetersizliğine bağlı olarak yaygın bir uygulama
değildir.
• Bu noktada hücresel tedavi ve indüklenmiş rejenerasyon yaklaşımı
önemlidir.
• İzole edilmiş kök hücrelerin (ex vivo) şartlarda 3 boyutlu hücre dışı matrix
molekülleriyle benzerlik gösteren yapı iskeleleri üzerinde farklılaştırılarak
organoid denilen yapıların oluşturulması esasına dayanır.

20. KH ARAŞTIRMALARI VE ETİK
SORUNLAR
• Kök Hücre Kaynağı Olarak Embriyoların Kullanımına İlişkin Etik Sorunlar
• Fetal KH kullanımı
• Kordon kanı KH kullanımı
• Erişkinlerden Elde Edilen Kök Hücreler ve Araştırma Etiği
• Kök Hücre Araştırmaları ve Bilim İnsanlarının Sorumlulukları

21. • Kök Hücre Kaynağı Olarak Embriyoların Kullanımına İlişkin Etik Sorunlar
• Farklılaşma potansiyeli yüksek olması nedeniyle tercih edilen embriyonik
KH alındıktan sonra embriyonun hayatına son verilmektedir. Bu nedenle
verimli oluşunun yanında pek çok tartışmayı da beraberinde getirmiştir.
• Bu tartışmanın temel nedeni embriyoya yüklenen anlamlardır.

22. • ‘Embriyo ne zaman insan olur, Yaşam ne zaman başlar?‟ soruları kafa
kurcalamış ve gerek dini gerek sosyal ayrılıklar sebebiyle farklı görüşleri
ortaya çıkarmıştır.
• Embriyo hiçbir anlam ifade etmeyen
bir hücre kitlesi midir yoksa
insan olmanın bütün haklarına
sahip mi olmalıdır?

23. • Zigot, eşey hücrelerinin birleşmesi ile
yaşam hakkını elde etmiştir ve
erişkin bir insan gibi saygı görmesi
gerektiğini düşünenler için embriyo
üzerinde kök hücre çalışması kabul
edilemez bir durumdur.
• Diğer taraftan ana rahminde olmayan
bir embriyonun artık büyüme ve gelişme
gibi bir şansı olmayışı bu çalışmalara en azından kuramsal boyutta etiklik
kazandırmaktadır.
• Embriyonik kök hücrelerle çalışıldığında, kök hücrelerin çoğalmaları
kontrol altına alınamazsa kanser oluşturma riski oluşabilir.

24. • Bu durumda çözüme ulaşmak adına yapılan yorumlar;
 İsrafın önlenmesi yaklaşımı,
 Üçüncü şahısların yararı söz konusu olduğunda, gelişimin belli bir
aşamasındaki embriyonun ahlaki statüsüne, bu yarar durumu ile muhakeme
edilerek karar verilir.
 Başkalarının bundan yarar görebilmesi koşuluyla, etik yönden kabul
görmektedir. Ama 14. günden sonra (14. günden sonra bölünme
gerçekleşmez ve sistemler oluşmaya başlar) bir “insan” kimliği taşıyan
embriyonun ahlaki statüsü başkalarının göreceği yarardan daha ağır basar.

25. • Fetal KH kullanımı
• KH kaynağı olarak fetüsün kullanımı düşük/kürtaj gibi suistimallere neden
olabileceğinden sıkıntılıdır.
• Ayrıca uygun doku gruplarına ait fetüs kaynakların oluşturulması gibi
sıradışı olaylara yol açabilir.

26. • Kordon kanı KH kullanımı
• Göbek kordonunun doğumdan sonra atılması yerine saklanması ve
kullanılmasının önünde doğrudan bir engel bulunmamakla beraber,
kullanım amaçlarına yönelik etik problemler ortaya çıkabilir;
 Hasta kardeşi tedavi için kordon kanı elde etmek amacıyla yeni bir çocuk
dünyaya getirilmesi.
• bu amaç için dünyaya gelmiş bebeğin sosyal pozisyonu,
• bir insanın, başka bir insan için araç haline getirilmesi

27.  Hasta kardeşin dokusuna uygun doku grubunu taşıyan yeni bebeğin
dünyaya gelmesi için kullanılan IVF işleminde embriyolar arasından seçim
yapılması;
• diğer embriyoların yok edilmesi yada araştırma amaçlı kullanımı,
• özel nitelikte bebek seçimi (cinsiyetine göre)

28.  Kordon kanının ileride ortaya çıkabilecek hastalıklara karşı uygun
koşullarda saklanması;
• Kordon kanının bir
“yaşam sigortası”
olduğu şeklinde propaganda
yapılması
ve insanlara umut verilmesi
ile istismar haline getirilmesi.

29. • Erişkinlerden Elde Edilen Kök Hücreler ve Araştırma Etiği
• Erişkinlerden kök hücre elde edilmesinde herhangi bir etik problemle
karşılaşılmamaktadır.
• En önemli nokta KH elde edilecek bireyin gönüllü olması, mahremiyetine
saygı gösterilmesi, bilgilerinin saklı tutulması ve kullanılma amacı kişinin
izni doğrultusunda olmalıdır.

30. KH ÇALIŞMALARINDA YASAL DURUM
KH araştırmalarının felsefi ve etik açıdan tartışıldığı biyoetik gibi pek
çok alanda embriyonik KH araştırmaları ile erişkin KH araştırmaları ayrımı
önem taşımaktadır.
• Erişkin kök hücre araştırmalarında herhangi bir engel bulunmamaktadır.
• Embriyonik kök hücrelerinin kullanımında ülkelere bağlı olarak görüşler
değişmektedir.

31. • EKH ile çalışmalar konusunda yasal düzenlemeler düşünülürken klonlama
da göz önünde bulundurulmalıdır.
• Tüm dünyada insanlarda klonlamanın yasaklanması hususunda ortak bir
görüş bulunurken, araştırma ama amaçlı EKH eldesi konusunda görüşler
farklıdır.
• Önemi nedeniyle Avrupa, ABD, Japonya, Avustralya gibi ülkelerde konu
cumhurbaşkanları tarafından oluşturulan komiteler tarafından ele
alınmaktadır.
• Ülkemizde de Türkiye Bilimler Akademisi ve Sağlık Bakanlığı konuyla
ilgili çalışma grupları oluşturmuştur.

32. • Bu bilgilerin ışığında EKH kullanımı için yasal düzenlemeler;
1. Etik kurul izni ile embriyolojik gelişimin 14. gününe dek blastosistlerden
EKH eldesinin serbest olması,
2. IVF sonucu kullanılmayan embriyoların etik kurul izni ile kullanılması,
3. „‟Fetus çiftliği‟‟ olarak bilinen ticarileşmenin sakıncaları nedeniyle
belirlenecek belli bir tarih öncesinde IVF ile elde edilmiş ve hala
dondurulmuş halde bekletilen embriyoların etik kurul ve ebeveyn izni ile
kullanılması,
4. Yurt dışından ithal edilen EKH üzerinde araştırma yapılmasına izin
verilmesi,
5. EKH eldesinin yasak olması,
6. Kamu finansmanı ile çalışmaların desteklenmesi.

33. • Avrupa Birliği Komisyonu‟nda embriyo üzerindeki araştırmaların
sınırının nerede olduğu ve koşullarının neler olması gerektiği
konusunda henüz bir görüş birliği yoktur.
• AB‟ye üye ülkeler arasında embriyoyu laboratuvar ürünü olarak gören
yoktur.
• KH eldesi için insan embriyosu oluşturulmasına izin veren ülke
İngiltere!!!

34. TÜRKİYE‟DE YASAL DURUM;
• Türkiye‟de erişkin KH çalışmaları ile embriyonik KH çalışmaları
konusunda açık hükümler içeren yasal düzenlemeler bulunmamaktadır.
• Bakanlığın 2005 yılında yayınladığı genelge ile 2006 yılında yayınladığı
kılavuz bir arada değerlendirildiğinde, erişkin KH araştırmaları konusunda
yeterli olmasa da belirginleşmiş bir yaklaşımın olduğu söylenebilir.

35. • Ancak embriyonik KH çalışmaları konusunda,
araştırmaların durdurulması dışında
herhangi bir kural yer almamaktadır.
• Bunların dışında, üremeye yardımcı
merkezlerde üretilen embriyoların her ne
şekilde olursa olsun taraflar razı bile olsa
KH kaynağı olarak kullanılamayacağı ve belli bir prosedüre göre imha
edilmesi gerektiği belirtilmektedir.

36. • Dünyadaki gelişmelere paralel olarak Türkiye‟ de de EKH eldesi ve/veya
bu hücre hatlarının kullanımı ile yürütülecek bilimsel araştırmaları
düzenleyen bir yasaya ülkemizin acil gereksinimi bulunmaktadır.

37. Kök hücre ve Doku Mühendisliği
• Teorik açıdan değerlendirilecek olursa antropolojik ve sosyoekonomik
açıdan etik konular ortaya çıkmaktadır.
 DM çok pahalı bir işlem,
 DM ilerlemesi bazı temellere dayanmaktadır; kullanılan KH çeşidi, özel
dokular (hayvan kalp kapakçıkları), pediatrik uygulamalar,
 İnsan vücudunun değeri,
 Yaşam uzunluğu (hasarlı ve yaşlanan doku veya organların yenileri ile
değiştirilmesi, nüfus artışı)

38. Bilim insanına düşen sorumluluklar;
• KH çalışmalarının kötüye kullanımı mümkündür, bilim insanının bu
noktada çeşitli medya kuruluşlarının da desteğiyle, KH mucize tedavi
şeklinde öne sürüp insanların umutlarının sömürmemesi, kesinliği tartışılan
sonuçlar hakkında net bilgilendirme yapmaması gerekir.
• Özellikle bazı ticari kuruluşlar kordon kanı KH saklanmasının hayati
olduğunu savunup bundan rant sağlamaya çalışmaktadır.

39. Referanslar
• TÜBA Raporlar, „Kök hücre biyolojisi ve klinik uygulamalar‟, 2009,
• Türkiye Biyoetik Derneği, Kök Hücre Araştırmalarının Etik ve Hukuk
Boyutuna İlişkin Rapor, Mart 2009,
• Andrews and Nelkin, 1998.
• Youngner, 2004; Bovenberg, 2005)
• www.tuba.gov.tr
• stemcells.nih.gov/info/ethics.asp
• www.eurostemcell.org/factseet/embyronic-stem-cell-research-ethical-
dilemma
• Alex Faulknera, Julie Kentb, Ingrid Geesinkc, David FitzPatrick „‟Purity
and the dangers of regenerative medicine: Regulatory innovation of human
tissue-engineered technology „‟, Social Science & Medicine 63 (2006)
2277–2288