IDdagen 2013 - W8 - Transitieprocessen: utopie of realiteit?

2. W8: Transitieprocessen: utopie
of realiteit?
Anneleen Kenis

3. Klimaattop in Warschau: een ramp
• Beloftes rond de reductie van
broeikasgassen worden
teruggeschroefd
• Geen doorbraak m.b.t.
klimaatfonds voor adaptatie
• Geen doorbraak m.b.t.
klimaathulp i.v.m. verlies en
schade
 Meer stappen achteruit dan
vooruit …
 (Nieuwe) catastrofe(s)

4. De top startte al onder een slecht
gesternte
• Tezelfdertijd vond een steenkool- en
klimaattop plaats

5. Bedrijven als centrale partners
• Enkele van de meest vervuilende bedrijven waren
centrale partners terwijl de plaats voor sociale-, milieuen vakbewegingen tezelfdertijd werd teruggeschroefd …

6. Economische groei en
marktmechanismen staan centraal
• Minister Marcin Korolec, Voorzitter van COP19: “By
being creative, the world can reduce greenhouse gas
emissions while creating jobs, promoting economic
growth and ensuring better living standards. Where
there is a will, there is a way!”
• In de praktijk: wel groei, geen reductie van
broeikasgassen
• Marktmechanismen die vooral moeten vermijden zelf in
eigen land emissiereducties te moeten realiseren

7. Sterke focus op duurzame
consumptie
• What can be done to stop / limit the extent of the climate change?
• Every one of us may contribute to stopping or, at least, limiting the
climate change.
– Reduce the use of electric energy - at home and at workplace. It is possible by
choosing energy-saving equipment (marked with A, A+, A++ symbols) with
thermostats and time switches. Changing light bulbs to energy-saving ones
can save up to 80% of energy ….
– Save water - by remembering to close the tap (also when brushing your teeth)
or by installing a special spout which by optically increasing the water jet helps
lower water consumption ….
– Save paper - by printing on both sides of a sheet of paper ….
– Rationalise transport - use of public transport or the increasingly popular ecodriving (economic style of driving) will contribute to reduce the emissions from
transport.
– Become a conscious consumer -….
• Actions of individuals in the area of climate change have major
significance but they alone will not suffice …

8. De absurditeit was nog nooit zo groot
 Sociale, milieu- en vakbwegingen stappen kwaad op: ze zijn het ‘circus’ van de
klimaatonderhandelingen beu.
 Uit tekst ‘Trop is teveel’: “De conclusie van organisaties en bewegingen van
over heel de wereld is duidelijk: we trekken ons vrijwillig terug uit deze
klimaatonderhandelingen in Warschau.”
 “In plaats van verder tijd te verliezen in conferentiezalen investeren we nu
onze energie in het mobiliseren van mensen: om overheden aan te zetten tot
ambitieuze klimaatactie. We zullen werken aan het hervormen van onze
voedsel- en energiesystemen op nationaal en wereldwijd niveau. We moeten
het manke economische systeem heropbouwen door het creëren van waardige
jobs in een duurzame en lage koolstof economie.”

9. Bewegingen op een nieuw spoor?
• Een echte ommezwaai? Opnieuw beweging?
• Het ‘circus’ van Warschau ontstond niet in
één nacht …

10. Tendensen waren al langer bezig: ook
in de milieubeweging …
• O.a. groeiende samenwerking tussen NGO’s
en bedrijven …
• Natuurpunt’s ‘partners’: Electrabel, schoenen
Torfs, Ikea, Westmalle Trappist, de
aardgassector, ….
• WWF’ ‘partners’: Nokia, Coca Cola, HP, Volvo,
Ikea, Monsanto, Sony, …
• Deze bedrijven ‘van binnenuit’ veranderen /
in dialoog

11. People-planet-profit
• Partnerschaps met bedrijven deel van keuze
om mee te gaan in het paradigma van de
groene economie: het idee dat we win-winwin situaties moeten creëren (people-planetprofit)
• + idee dat het tegengaan van de
klimaatverandering kan samengaan met
economische groei

12. Mensen als consumenten
• Hierbij: mensen als probleem in plaats
van als oplossing (want consumeren
teveel energie, grondstoffen, …)
• Mensen als consumenten in plaats
van burgers  beweging opbouwen

13. Een postpolitiek klimaat
 cruciale elementen van het paradigma van de ‘groene economie’
 tendens/signaal van een groeiende depolitisering
 Het idee dat je iets kan veranderen zonder echt iets te veranderen
 Focus op technische oplossingen, management en ‘goed bestuur’
 Maatschappij wordt gereduceerd tot optelsom van consumenten (en
producenten)(cf. Tatcher: there is no such a thing as a society) milieucrisis
= optelsom van massa aan milieuonvriendelijke gedragskeuzes
 Binnen de krijtlijnen van het dominante liberale denken (Tatcher: there is
no alternative)
 ‘het politieke’ (cf. lezing VM): de maatschappij is contigent, gekenmerkt
door conflict, macht, structuren:
 politiseren wil zeggen deze zaken zichtbaar maken … in plaats van ze te
verhullen onder bijvoorbeeld de noemer van de marktmaatschappij (in
geval van klimaatverandering: duurzaam consumeren, emissiehandel, …)

14. 1. Technische oplossingen
• Waarom probleem, waarom
gedepolitiseerd?
• Bijvoorbeeld: ggo-gewassen
zouden honger uit de wereld
moeten helpen, maar er wordt
vergeten dat het ‘honger’ vooral
een ‘socio-economisch’ en geen
‘technisch’ probleem is.
• Honger is een
verdelingsproblematiek.

15. 2. Marktgerichte oplossingen
• Waarom probleem, waarom gedepolitiseerd?
• Ecotaksen, zoals tolheffing: de vervuiler betaalt, de betaler
vervuilt: sociale rechtvaardigheid?
• Emissiehandel (zie boek)
• Economische groei: steeds meer energie en grondstoffen
uit de natuur halen & steeds meer afvalstoffen (zoals
broeikasgassen) terug in de natuur dumpen
 toenemende ecologische destructie
(!) volledige ontkoppeling van materie en groei is een
illusie!)
 eindige groei op een oneindige planeet is onmogelijk

16. Duurzame consumptie
• Waarom probleem, waarom gedepolitiseerd?
• “There is no such a thing as a society”: klimaatverandering
als gevolg van de optelsom van een massa aan
milieuonvriendelijke gedragskeuzes, of het gevolg van
consumenten ‘die altijd maar meer willen’?
In ons huidig economisch model moet de groeimotor
blijven draaien. Consumptie is een middel om de
accumulatiemotor aan de gang te houden, niet omgekeerd.
 Deze visie negeert structuren, macht, beslissing =>
depolitiserend

17. De complexiteit van de klimaatproblematiek
• Is de klimaatproblematiek niet structureel verankerd in de wijze
waarop onze maatschappij georganiseerd is?
•
Bvb. ik wil mijn kinderen met de fiets naar school brengen maar dat blijkt levensgevaarlijk; ik wil
mijn auto inruilen voor de bus, maar dat wil zeggen dat ik ‘s avonds laat niet meer thuis geraak; ik
wil met de trein naar Portugal, maar dat kost met 4 keer zoveel als met het vliegtuig; ik wil mijn
gsm laten herstellen maar ze zeggen me dat het goedkoper is een nieuwe te kopen; ik wil minder
consumeren, maar als de economie stopt met groeien, leidt dat tot crisis en werkloosheid, …
=> gaat het wel om individueel (consumenten) gedrag?
=> gaat het wel om individuele private moraal?

18. Consumentensoevereiniteit?
Maar hoeveel keuze hebben we?
• Duurzame consumptie gaat uit van het idee van
consumentensoevereiniteit: economische beslissingen worden gedreven
door de vraag van consumenten => via zijn koopkracht kan de consument
de bedrijfswereld beïnvloeden.
• MAAR spannen we daarmee niet de kar voor het paard? Hoeveel keuze
hebben we?
•
Het vliegtuig kost stukken minder dan de trein. Tal van plaatsen zijn nauwelijks met het
openbaar vervoer te bereiken. Voor veel producten is er geen duurzaam alternatief
voorhanden, of het is te duur. Voortdurend worden nieuwe producten op de markt
gebracht, vaak met onnodige wijzigingen in vergelijking met voorgaande
versies, incompatibel met oudere modellen en altijd met een hoop overbodige
verpakking. Ook als producten nog niet helemaal op punt staan, worden ze op de markt
gegooid. Niets wordt nog gerepareerd, want iets repareren is in deze economie vaak
duurder dan de aankoop van een nieuw product.
 een wegwerpmaatschappij met producten van korte
levensduur

19. Consumentenval
• Consumentenval
– Geplande veroudering: producten worden zo ontworpen dat ze niet te lang
meegaan
– Het zou verkwistend zijn, om de onderdelen van een product duurzamer te
maken dan het zwakste onderdeel ervan. Ideaal gezien zou een product in
één keer helemaal uit elkaar vallen.
• Waarom zou je kwaliteitsgoederen produceren? Het verhoogt de
productiekosten + schaadt de toekomstige verkoop
 wegwerpproducten van lage kwaliteit die snel moeten worden vervangen.
• + marketeers helpen ervoor te zorgen dat mensen om de zoveel jaar hun
auto, gsm of computer vervangen, ook al werken die nog prima
• ~‘schuldenval’: om mee te kunnen in de ratrace betaalt een groeiende
groep mensen op krediet

20. Is het wel een kwestie van individuele private
moraal?
Sandilands (1993): “Het schuift de
verantwoordelijkheid in de schoenen van
individuen en huishoudens en weg van
overheden, bedrijven en internationale
instellingen”
“Het verandert politiek in acties zoals
sorteren; ethiek in geen oververpakte
producten kopen en milieuactivisme in het
meebrengen van uw eigen herbruikbare tas
naar de supermarkt.”
"Hoe belangrijk deze acties ook zijn, geen
van deze acties maken milieubehoud publiek,
geen van deze acties houdt een serieuze
analyse van de sociale relaties en structuren
in die ons in de huidige crisis gebracht
hebben.”

21. Is het wel de beste strategie?
• Bij focus op individueel ‘consumenten’
gedrag => koopkracht als voorwaarde om
actie te kunnen ondernemen
• bvb. biologische agro-industrie in het Zuiden (Vandana
Shiva)
• + nieuw onderscheid tussen de ‘haves’ en de
‘have nots’
• Wat met de minder koopkrachtige vraag?
Wat met zij die niet het geld hebben om de
‘macht van de consument’ te laten gelden?
Hun strijd zal sowieso door andere
actiemiddelen moeten gebeuren …

22. Strategiescepticisme
• Reden voor beperkt engagement: naast klimaatscepticisme ook
strategiescepticisme?
• Strategiescepticisme = geen ‘psychologische’ barrière

23. De geschiedenis van de sociale
verandering
• Pierre Bourdieu: De sociale geschiedenis laat zien dat er geen
sociale politiek bestaat zonder een sociale beweging die in
staat is die af te dwingen …
• Echte verandering: zelden zonder druk van onderuit? Zelden
hebben de machtigen zomaar hun kar gekeerd?
• Bvb. vrouwenstemrecht, burgerrechtenbeweging, 38-uren
week, …

24. Bewustzijnsverandering?
• Okee, maar gedragsveranderingscampagnes helpen
minstens om het ecologisch bewustzijn aan te
scherpen?
• Welk bewustzijn wordt hiermee gecreëerd? Leiden dit
soort campagnes niet tot een aantal blinde vlekken in
het bewustzijn?
• + Er zijn andere, veel effectievere manieren om het
ecologisch bewustzijn te veranderen: één succesvol
protest tegen de verpakkingsindustrie kan veel meer
effect kunnen hebben dan honderd campagnes voor
gedragsverandering!

25. Herpolitiseren
• Herpolitiseren als eerste stap in een daadwerkelijke
duurzaamheidstransitie =>
grondoorzaken, alternatieven, strategieën?
• Hoe belangrijk ook, het risico van campagnes voor
gedragsverandering is dat ze de kritische energie
wegvoeren van waar ze echt naartoe zou moeten gaan:
de strijd voor sociale en politieke verandering.
Zowel op persoonlijk als op maatschappelijk vlak
ageren
Vraagt andere visie op actor van verandering

26. Het politieke in de geschiedenis
• Belangrijk om te zien dat ook de
huidige gedepolitiseerde visie
op de ecologische kwestie niet
uit het niets is gekomen.
• Enkele decennia geleden:
maatschappij en ecologische
kwestie veel sterker
gepolitiseerd.
• Bijvoorbeeld protesten rond
luchtvervuiling, afval …

27. Herframen tot sensibilisering
 Dit protest leidde tot heel wat overheidsinterventies, zoals
reglementering.
 Maar het bedrijfsleven was hier uiteraard niet mee opgezet.
• Poging vanuit de industrie om de oorzaken en oplossingen van de
ecologische problematiek te ‘herframen’.
• Bvb. Keep America Beautiful in de jaren ’50: grootschalige
campagne met als slogan ‘packages don’t litter, people do’ om het
bannen van wegwerpflessen tegen te gaan.
• Boodschap: in plaats van in te zetten op verdere regelgeving,
individuen sensibiliseren …
• Tot op vandaag. Bvb. de boodschap op verpakkingen om afval niet
op de openbare weg te gooien, of te recycleren (waarmee
bedrijven zichzelf paradoxaal genoeg ook nog eens een groen
imago geven).

28. Hegemonische strijd
• Dit wil niet zeggen dat individuele gedragsverandering
geen nut heeft, wel dat we ons bewust moeten zijn van
het bredere plaatje …
• en dat we moeten zien hoe de huidige depolitisering
van de ecologische kwestie het resultaat is van een
hegemonische strijd rond de vraag door ‘wie’ en ‘hoe’
de ecologische crisis moet worden aangepakt.
• Gaan we zorgen dat er minder afval wordt geproduceerd,
of gaan we recycleren? Gaan we ‘met belgerinkel naar de
winkel’ of investeren we in fietsvriendelijke steden? Zetten
we normen op kwaliteitsproducten, of laten we individuele
consumenten hun ‘verantwoordelijkheid’ nemen?

29. Toekomst?
 Van kader veranderen, en de manier waarop over de
maatschappij en de ecologische crisis wordt
nagedacht, fundamenteel veranderen.
 Ophouden om ons tot individuen en consumenten te
laten reduceren; wel als burgers organiseren, en
politiek mobiliseren.
• Deze kentering lijkt steeds meer gehoor te vinden:
deze ID-dagen zijn daar een mooi voorbeeld van … net
als de keuze van de sociale, milieu en vakbewegingen
in Warschau om uit de top te stappen …
• De tendens is beloftevol, nu ze nog waar maken ;-)