1. Гадаад хэлийг сонсголоор сурахад учрах
хүндрэл, түүнийг гэтлэх арга зам
1. Бичлэгийг хэрхэн сонсох вэ?
Сонсох гэдэг нь бусдын хэлж буйг ойлгож хүлээн авах мэдрэлийн үйл ажиллагаа юм. Энэ нь
дуудлага хэллэг, дүрэм, үгийн баялаг болон утга санаа гэх мэт зүйлийг багтаадаг. Сонсогч
эдгээрийг нэгэн зэрэг хүлээн авч ойлгох шаардлага гардаг.
Хэл судлаач Уэлс сонсох чадварт шаардагдах үзүүлэлтийг дараах байдлаар тодорхойлсон
байна. Үүнийгээ "enabling skills" гэж нэрлэжээ.
Үүнд:
• Юун тухай ярих гэж байгааг урьдчилан мэдэх,
• Ойлгогдохгүй үгийг тэвдэж сандралгүйгээр тааж, сонсох,
• Тухайн зүйлийг нэг хүний мэдлэгийг ашиглан нөгөөд ойлгуулах,
• Тухайн зүйлтэй холбоотой асуудлыг мэдэж, холбогдолгүйг хэрэгсэхгүй байх,
• Учрыг нь олж мэдэх. Жишээ нь: well, oh, another thing is, now, finally гэх мэт,
• Утгыг мэдэх. Жишээ нь: such us, which зэрэг холбоос үг ба дуудлага, тайлбар гэх мэт,
• Тоймлосон яриаг ойлгодог байх,
• Янз бүрийн дуудлагын хэлбэрүүдийг хооронд нь ялгаж сурах явдал тухайн зүйлийн утгыг
зөв ойлгоход түлхүүр болж өгдөг.
2.Сонсоход юу хэрэгтэй вэ?
Яриаг сонсож ойлгох нь амаргүй бөгөөд сонсохын тулд:
1. өгүүлэгчийн яриа буюу бичлэг,
2. сонсох хэрэгсэл (магнитафон, дуу хураагч, зураг, хуурцаг, радио г.м),
3. сонсогч өөрөө.
3. Сонсоход тохиолдох бэрхшээл.
• Ихэнх суралцагсад уншихаас сонсох нь хэцүү гэж боддог. Учир нь сонсож буй яриа нь
хоромхон зуур өнгөрдөг. Харин зурвасыг хүссэн хэрээр олон дахин уншиж болно. Гэтэл
сонсох шаардлага амьдралд илүү их тохиолдоно.
• Сонсогчид радиогийн мэдээ, телевизийн ярилцлага, өд өр тутмын яриа зэрэгт өг үүлэгч юу
ярих гэж байгааг урьдчилан мэдэхгүй.
• Хуурцагт бичсэн яриаг удаашруулж болдоггүй.
• Өгүүллэгчээс дахин лавлаж асуух боломжгүй
• Liaison буюу зэрэгцээ хоёр үгийн 2 дахь үг нь эгшгээр эхэлсэн тохиолдолд, Ж-нь: (аn
оrange)-ийг дуудахад /еnorindz/, elision буюу үгийн дундах эгшиг нь дуудлагын явцад
гээгдэх, Ж-нь: suppose-/speuz/ зэрэг нь суралцагсдад үг тус б үрийг ялган салгаж ойлгоход
хүндрэлтэй.

2. • Хэрэв сонсож буй яриа нь өдөр тутмын ярианы шинжтэй бол хар ярианы хэллэг их байна.
Ж-нь: man - guy, stuff - material гэх мэт. Эдгээр хэллэг нь дүрэмтэй тохирдогг үй тал бий.
• Хар яриа болон зүйр цэцэн үг, өвөрмөц хэлц нь сонсож байгаа х үнд хэц үү байдаг.
• Суралцагсад хичээл заадаг багшийн дуудпага юмуу эсвэл British, American English - ийн
стандарт дуудлага, хэллэгийг илүү анхаардаг. Телевиз, радио болон зарим бичгийн
хэллэг дэх үргэлжилсэн үгийн яриа нь өгүүлэгчийн ярианы хурд, дууны далайц, дууны
хүч, дуудлага зэргийг өндөр төвшинд шаарддаг. Харин энгийн ярианд бол нэлээд их
өөрчлөлтүүд дүрмийн бус дуудлагууд тохиолно. Эдгээрийг сонсоход хэцүү.
• Англи хэлний хар ярианы хэллэгийг ойлгоход хэл суралцагчдад их хэц үү байдаг. Тэд rоsу
буюу ягаан гэсэн үгийг "хацар" гэдэг утгаар хар ярианд хэрэглэдэг. Гэтэл сонсогч т үүнийг
"хацар" гэдгээр нь ойлгохгүй байх жишээтэй.
• Гадаад хэл суралцагсад нь сонсохоосоо уншихад илүү цаг зарцуулж байна. Янз б үрийн
яриа, хэллэг сонсох их хэрэгтэй. Оюутнууд хэл сурахад БАГА цаг зарцуулдагийг
бодууштай юм.
• Олон үгтэй нийлмэл өгүүлбэрийг сонсож ойлгох хэцүү.
• Бичлэгт орчны дуу чимээ орсон бол, сонсоход төвөг учруулдаг.
• Өгүүлэгчийн бие, түүний нүүрний хувирал, хөдөлгөөнийг харалгүйгээр сонсох нь тухайн
өгүүлж буй сэдвийн утга учрыг тайлахад бас бэрхшээлтэй.
• Тод биш дуу авиа, сонсох төхөөрөмжийн техник шаардлага зэрэг нь сонсогчийн ойлгоцод
сөргөөр нөлөөлж болно.
4. Бэрхшээлээс гарах арга зам
Дээр дурдсан хүндрэл бүхэн тулгарах албагүй. Багш нар оюутныг сонсоход тохиромжтой
материал, тэдний хэлний мэдлэг, сурах арга барил, тохилог анги танхим, сайн тоног төх өөрөмж,
сурах бичиг зэрэг бололцоотой бүхнээр хангадаг.
Гэхдээ дараах зүйлийг мэдэхэд илүүдэхгүй.
• Оюутнуудын мэдлэгийн төвшинг харгалзан сонсох материалыг ангилж өг өх: - Сонсох
дасгалыг алхам алхмаар дээшлүүлэх.
• Даалгаварт сонсож ойлгох дасгалууд их өгөх. Сонсох дасгалын хувилбарууд тэмдэглэл
хийх, зааврын дагуу диаграмм болон зураг зурах, асуултанд хариулах гэх мэт. Энэ
хэлбэрийн дасгал нь оюутныг зөвхөн шалгаад зогсохгүй, мөн тэднийг идэвхтэй сурах,
ярианы олон хэлбэрийг сонсгоход тустай юм.
• Оюутныг лекц, радио, телевиз, кино, зарлал, реклам, өд өр тутмын яриа, ярилцлага, т үүх,
дуу гэх мэт аль болох олон янзын хэлбэрүүдийг сонсгох шаардлагатай. Эрдэмтэн Броун,
Юүле нар ярианы текстийг: статис, динамик, абстракт гэж 3 ангилсан байдаг. Энэ гурван
хэлбэр нь оюутнуудын мэдлэгийн төвшинг харгалзан үзэж ашигласан байна. Үүнийг
дараах хүснэгтээр харуулав.
Хүснэгт I
Статик Динамик Абстракт
хялбар -------------------------------------------------- -----------> хэцүү
Түүх
Тодорхой дүрслэл Тодорхой заавар Утга санааг илэрхийлэх
--хэцүү өгүүлэгч
хялбар-- ялгахад хэцүү цөөн хэдэн элементүүд
ялгахад хэцүү олон тооны элементүүд
• Оюутнуудыг сонсож ойлгоход дөхөмтэй төсөөлөл бий болгоход чиглэгдсэн диаграмм,
бүдүүвч зураг зурж харуулах.
• Оюутнуудад түргэн хэллэгийг ойлгоход чиглэгдсэн ярианы дадлагыг эзэмшүүлэх
хэрэгтэй.

3. • Оюутнуудыг янз бүрийн буруу дуудлаганд хэвшүүлэхгүй байх. Харин Amerikan English,
British, Australian English гэх мэт англи хэлний олон дуудлагыг сонсгох хэрэгтэй.
5. Сонсогч
1. Сонсогч өөрийн суурь мэдлэгээ байнга дээшлүүлэх хэрэгтэй.
2. Багш, оюутнууд хоорондын харилцан ярианд идэвхтэй оролцох хэрэгтэй.
3. Оюутнуудын мэддэг өвөрмөц мэдээллийг сонсох, гол санааг ойлгох, орчуулах, тайлбарлах
зэрэгт өөрийн мэдлэг чадвараа дайчлах нь юу юунаас чухал.
Хичээлийг сонсоход зориулсан хэлбэрүүд
Хичээлийг сонсох гурван үе шат байна. Үүнд:
• сонсохын өмнө
• сонсох үе
• сонссоны дараа
Хүснэгт нь сонсох үйл ажиллагааны цар хүрээг энгийнээс нарийн хэлбэрт тусгаж өгс өн байна.
Багш нар тухайн дасгалыг оюутнууд хийхэд тохиромжтой юу, үгүй юу гэдгийг сайтар авч үзэх нь
зүйтэй. Үүний үндсэн дээр янз бүрийн арга барилаар заах нь маш оновчтой арга болно. Багш
эдгэрийг бүрэн эзэмшиж, шаардлагатай үед нь төвөггүй чаддаг байх нь зүйтэй. (Х үснэгт 2)
ДҮГНЭЛТ
Зарим багш нар сонсох нь хэл сурахад маш хялбар арга гэж ярьдаг бол суралцагсад хэц үү гэж
боддог. Энэ зөрчлийн цаад утга нь хэлийг сонсож заах арга барилын зарим талыг сайтар
судлаагүйтэй холбоотой. “Заахад маш хялбархан” гэдэг багшийн ойлголт нь ерд өө л оюутнуудад
бичлэг сонсгоод тэдний мэдлэгийг шалгах бөгөөд хичээл бэлтгэхэд нэг их цаг удахг үй гэсэн үг.
Оюутнуудыг шалгахаас гадна өөр өөр аль болох олон хэлбэрээр, ашигтайгаар явуулах
боломжийг бүрдүүлэх хэрэгтэй.
Хүснэгт 2
Үе шатууд Үйл ажиллагаа Тайлбар / Нотолгоо
1.Сэдвийн талаар а/.сэдэвтэй холбоотой зүйлийг асуух
маргах б/.сэдвийн талаарх санал бодлыг оюутнуудаар яриулах
а/.бичлэгт яригдах өвөрмөц хэллэгтэй ойролцоо үгийг
2.Сэтгэхүйн оюутнуудаар яриулах
довтолгоо б/.тухайн сэдвийн талаар ямар нэг таамаглал дэвшүүлж бичиж
Сонсохын
тэмдэглэх
өмнө
а/.бие халаалт
3.Тоглоом б/.гол сонсох чадвараар хичээллэх ж/нь: үгийг хөдөлгөөнөөр
илэрхийлэх
-бичлэгийг ашиглахад туслах тайлбарлах зорилгоор багш
4. Асуултыг лавлаж,
асуулт тавих
Сонсох үед 1. Харьцуулах -текстийг таамаглалтайгаа харьцуулах
2. Зааварт
-зааврыг сонгоод ямар нэг хөдөлгөөн, үйлдэл хийх, эсвэл ярих
захирагдах
3. Зай бөглөх -тухайн яриаг сонсож, түүнд дутуу үгийг нөхөх
4. Давталт -оюутнууд бичлэгийг сонсоод түүнийг давтана
5. Алдааг илрүүлэх -бичлэгийг сонсоод ямар нэг алдааг илрүүлнэ
6. Ямар нэг зүйлд
-үгийн жагсаалтыг сонгоод тэдгээрийг ангилж тэмдэг тавих
тэмдэг тавих
7. Мэдээлэл -газрын зураг, төлөвлөгөө, жагсаалт, хэлбэр дүрс, хүснэгт гэх
солилцох мэт
8. Өөрчлөх -өгүүлбэрийг сонсоод түүнийг өөрчлөх
9. Дараалуулах -ж/нь: зургуудыг хараад дэс дараалалаар байрлуулах
10.Мэдээлэл хайх -текстийг сонсоод түүнийг хэсэгчлэн салгаж тухай бүрд

4. асуултад хариулах
11.Зайг бөглөх -сонсох явцдаа текстэд өгөгдсөн зайг бөглөх
12.Тохируулах -ижил утгатай үгийг тохируулах
1. Сонссон зүйлд
-ж/нь: олон сонголттой юмуу, зөв бурууг нь тодорхойлох
хариулах
-бодлоготой холбоотой бүх мэдээллийг сонсоод түүнийгээ
2. Бодлого бодох
бодох
-өгүүлбэрүүдийг сонссоны дараа түүнтэй тохирох үйл явдлыг
3. Цээжилснээ ярих
ярих
Сонссоны
-бүлэг бүлгээрээ нэг материалын олон хэсгийг сонсож, мэдэх
дараа 4. Хэсгээс бүлэг
зүйлээ тэмдэглэж, дараа нь бүлгүүдээ нэгдэж, тэмдэглэснээ
болгох
нийлүүлж нэг сэдэв юм уу, өгүүлэл болгох
5. Бичилтийг
-ж/нь: захидал, зурвас, гэх мэт
сонсож бичих
6. Яриаг сонсож -мэтгэлцээн, ярилцлага, шүүн хэлэлцэх, дүр бүтээж тоглох,
бичих гэх мэт.
Эх сурвалж: andromeda.blog.banjig.net