SlideShare uma empresa Scribd logo

3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia

•
•
W
Wiktor Dąbrowski
Educação
1 de 75
Baixar para ler offline
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Aleksandra Czernic Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu Ŝucia 322[03].O1.03 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 1 Recenzenci: lek. dent. Alicja Jędrzejczyk lek. med. Paweł Szymczyk Opracowanie redakcyjne: lek. stom. Aleksandra Czernic Konsultacja: mgr Ewa Kawczyńska-Kiełbasa Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[03].O1.03 „Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu Ŝucia”, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu higienistka stomatologiczna. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 2 SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 4 3. Cele kształcenia 5 4. Materiał nauczania 6 4.1. Analizowanie funkcji poszczególnych tkanek, narządów i układów organizmu człowieka 6 4.1.1. Materiał nauczania 6 4.1.2. Pytania sprawdzające 36 4.1.3. Ćwiczenia 37 4.1.4. Sprawdzian postępów 38 4.2. Analizowanie wybranych chorób i zaburzeń metabolicznych organizmu człowieka 39 4.2.1. Materiał nauczania 39 4.2.2. Pytania sprawdzające 47 4.2.3. Ćwiczenia 47 4.2.4. Sprawdzian postępów 48 4.3. Analizowanie budowy i funkcji układu stomatognatycznego 49 4.3.1. Materiał nauczania 49 4.3.2. Pytania sprawdzające 56 4.3.3. Ćwiczenia 56 4.3.4. Sprawdzian postępów 57 4.4. Analizowanie chorób i zaburzeń anatomiczno-czynnościowych narządu Ŝucia 58 4.4.1. Materiał nauczania 58 4.4.2. Pytania sprawdzające 67 4.4.3. Ćwiczenia 67 4.4.4. Sprawdzian postępów 68 5. Sprawdzian osiągnięć 69 6. Literatura 73
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 3 1. WPROWADZENIE Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i kształtowaniu umiejętności dotyczących analizowania budowy, fizjologii i patofizjologii narządu Ŝucia. W poradniku zamieszczono: – wymagania wstępne, umiejętności jakie powinieneś posiadać przed przystąpieniem do realizacji jednostki modułowej, – cele kształcenia, umiejętności jakie opanujesz podczas realizacji programu jednostki modułowej, – materiał nauczania, w którym zawarte są niezbędne treści teoretyczne, – pytania sprawdzające, które umoŜliwią ocenę przygotowania do wykonania ćwiczeń, – ćwiczenia zawierają polecenie, sposób wykonania oraz wykaz materiałów do wykonania ćwiczenia, pomogą ukształtować umiejętności praktyczne i zweryfikować nabytą wiedzę teoretyczną, – sprawdzian postępów pomoŜe ocenić poziom umiejętności po wykonaniu ćwiczeń, – sprawdzian osiągnięć, po zrealizowaniu programu modułowej pozwoli ocenić poziom nabytych umiejętności, – wykaz literatury. Schemat układu jednostek modułowych 322[03].O1.01 Stosowanie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpoŜarowej, ochrony środowiska 322[03].O1 Podstawy zawodu 322[03].O1.02 Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich 322[03].O1.03 Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu Ŝucia 322[03].O1.04 Udzielanie pierwszej pomocy 322[03].O1.05 Stosowanie przepisów prawa i zasad ekonomiki w ochronie zdrowia
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 4 2. WYMAGANIA WSTĘPNE Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć: − korzystać z komputera, − posługiwać się podstawową terminologią stomatologiczną − posługiwać się podstawową terminologią medyczną, − pracować w grupie, − wykorzystywać róŜne źródła informacji, − komunikować się z innymi przedstawicielami środowiska medycznego.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 5 3. CELE KSZTAŁCENIA W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć: − rozróŜnić tkanki ustroju, − scharakteryzować budowę i czynności układu kostno-stawowego oraz narządu Ŝucia, − scharakteryzować budowę i czynności układu pokarmowego, − scharakteryzować budowę górnych i dolnych dróg oddechowych, − określić funkcję przepony, − określić znaczenie narządów krwiotwórczych dla ustroju, − scharakteryzować budowę anatomiczną serca i układu naczyniowego, − określić wpływ hormonów na organizm, − scharakteryzować budowę i czynności narządów zmysłów, − scharakteryzować budowę i wyjaśnić rolę ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego, − scharakteryzować topografię i fizjologię nerwów czaszkowych, − scharakteryzować zmiany chorobowe organizmu człowieka, − wyjaśnić pojęcie dziedziczności i scharakteryzować choroby uwarunkowane genetycznie, − scharakteryzować mechanizm odporności wrodzonej i nabytej, − scharakteryzować podstawowe zaburzenia przemiany materii, − scharakteryzować budowę układu stomatognatycznego, − określić funkcje jamy ustnej, − scharakteryzować budowę dziąsła brzeŜnego i właściwego, − wyjaśnić budowę i funkcje ozębnej, − scharakteryzować budowę i funkcje języka, − dokonać podziału gruczołów ślinowych i scharakteryzować ich topografię, − określić skład i funkcje śliny, − scharakteryzować makroskopową i mikroskopową budowę zębów, − określić róŜnice w uzębieniu mlecznym i stałym, − scharakteryzować dwupokoleniowość zębów, − scharakteryzować funkcje poszczególnych grup zębowych, − rozróŜnić choroby twardych tkanek zęba, − określić zaburzenia liczby i kształtów zębów, − scharakteryzować budowę morfologiczną i topografię przyzębia, − wyjaśnić przyczyny chorób przyzębia, − scharakteryzować pulpopatie, − scharakteryzować zgorzel i martwicę miazgi, − sklasyfikować zapalenia tkanek okołowierzchołkowych, − sklasyfikować ogniska zakaŜenia w obrębie narządu Ŝucia, − scharakteryzować nieŜytowe zapalenia błony śluzowej jamy ustnej, − dokonać morfologiczno-czynnościowego podziału wad zgryzu, − scharakteryzować wady zgryzu w odniesieniu do trzech płaszczyzn przestrzennych Simona, − scharakteryzować zgryz urazowy, − wyjaśnić etiologię stanów przedrakowych jamy ustnej.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 6 4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Analizowanie funkcji poszczególnych tkanek, narządów i układów organizmu człowieka 4.1.1. Materiał nauczania Tkanką nazywamy zespół komórek oraz wytwarzaną przez nie istotę międzykomórkową. Komórki naleŜące do tej samej tkanki posiadają podobną budowę, wspólne pochodzenie i pełnią tę samą funkcję. WyróŜniamy cztery typy tkanek występujących u człowieka: − tkankę nabłonkową, − tkankę łączną, − tkankę mięśniową, − tkankę nerwową. Tkanka nabłonkowa RóŜne rodzaje nabłonków powstają ze wszystkich listków zarodkowych: z ektodermy (naskórek i niektóre gruczoły), endodermy (nabłonek płuc i przewodu pokarmowego), mezodermy (nabłonek jam ciała, układu moczowo-płciowego) oraz z mezenchymy (śródbłonek naczyń krwionośnych). Tkanka nabłonkowa jest rodzajem tkanki, w której główną masę stanowią komórki, zaś istota międzykomórkowa jest bardzo skąpa. Dlatego nabłonki są układem ściśle upakowanych komórek tworzących błony. WyróŜnia się dwa rodzaje nabłonków: nabłonki pokrywające oraz nabłonki gruczołowe. Klasyfikacja nabłonków oprócz kryterium pochodzenia opiera się równieŜ na podstawie ilości warstw komórek nabłonkowych i ich kształcie. Zgodnie z pierwszym kryterium wyróŜniamy nabłonki jednowarstwowe i wielowarstwowe, a zgodnie z drugim płaskie, sześcienne i walcowate. Nabłonki spełniają w organizmie róŜnorodne funkcje: − funkcja pokrywowo-ochronna – ochrona głębiej połoŜonych tkanek przed uszkodzeniami mechanicznymi, chemicznymi, termicznymi (naskórek czy teŜ nabłonek jamy ustnej), − izolowanie róŜnych środowisk od siebie – dzięki czemu zachowane są róŜnice chemiczne i fizyczne między tymi środowiskami; regulacja transportu róŜnych substancji poprzez warstwę nabłonkową, − funkcja resorpcyjna – wchłanianie róŜnych substancji, np.: nabłonek jelitowy, − funkcja wydzielnicza – produkcja i wydzielanie róŜnych substancji, produkowanych lub modyfikowanych w komórkach nabłonkowych, − funkcja zmysłowa – odbiór bodźców ze środowiska zewnętrznego, np.: kubki smakowe, komórki receptorowe ucha wewnętrznego. Na specjalne omówienie zasługuje nabłonek gruczołowy, który jest utworzony przez komórki wyspecjalizowane w kierunku wydzielania róŜnych substancji, np.: pot, mleko, hormony, Ŝółć. Komórki te tworzą narządy zwane gruczołami. Komórki nabłonka gruczołowego mają receptory, za pomocą których reagują na sygnały zewnętrzne – bodźce nerwowe lub hormonalne, zwiększając lub zmniejszając wydzielanie. Gruczoły moŜemy podzielić na zewnątrzwydzielnicze (tzw. egzokrynne) i wewnątrzwydzielnicze (tzw. endokrynne). Wydzielina gruczołów egzokrynnych przechodzi do przewodów odprowadzających i przez nie wydostaje się na zewnątrz ciała, np.: gruczoły potowe; lub do światła róŜnych narządów, np.: gruczoły Brunnera uchodzące do światła dwunastnicy. Wydzielanie gruczołów endokrynowych polega na
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 7 przedostawaniu się wydzieliny do płynu tkankowego, a stamtąd do krwi, która ją rozprowadza po całym organizmie. Tkanka mięśniowa Podstawową właściwością tej tkanki jest zdolność do aktywnego skurczu komórek, czyli kurczliwość, która następuje w odpowiedzi na bodziec. Drugą waŜną cechą tych komórek jest ich pobudliwość, czyli wraŜliwość na bodźce. WyróŜniamy 3 rodzaje tkanki mięśniowej: − tkankę mięśniową gładką, − tkankę mięśniową poprzecznie prąŜkowaną szkieletową, − tkankę mięśniową poprzecznie prąŜkowaną sercową. Tkanka mięśniowa gładka – komórki tej tkanki określane są jako miocyty. NajwaŜniejszą cechą komórek wchodzących w skład tej tkanki jest skurcz i rozkurcz niezaleŜny od woli, a uzaleŜniony od autonomicznego układu nerwowego, bodźców mechanicznych lub hormonalnych. Skurcz mięśniówki gładkiej jest powolny, lecz długotrwały. Mięśniówka gładka występuje w ścianach naczyń krwionośnych, w wewnętrznych przewodach organizmu, np.: przewodzie pokarmowym; w skórze i ścianie macicy. Tkanka mięśniowa poprzecznie prąŜkowana szkieletowa – jednostkę strukturalną stanowi tzw. włókno mięśniowe. Włókna mięśniowe poprzedzielane tkanką łączną wiotką wchodzą w skład mięśnia szkieletowego. To mięśnie szkieletowe umoŜliwiają ruchy dowolne jako, Ŝe są unerwione przez zaleŜną od naszej woli część centralnego systemu nerwowego; wyjątek stanowi część włókien mięśniowych poprzecznie prąŜkowanych mięśni oddechowych, przełyku, mięśnia kulszowo-jamistego, mięsień strzemiączkowy, mięsień dźwigacz jądra. KaŜde włókno mięśniowe składa się z licznych jąder komórkowych, sarkoplazmy, włókien kurczliwych (miofibryli) i błony zwanej sarkolemą. Cechą charakterystyczną występującą na powierzchni kaŜdego włókna mięśniowego jest tzw. płytka motoryczna, czyli zakończenia włókien nerwowych ruchowych dochodzących do mięśnia szkieletowego. Płytka motoryczna jest miejscem, w którym zapoczątkowany zostaje skurcz mięśnia. Inną charakterystyczną strukturą jest połączenie mięśniowo-ścięgniste, które jest odpowiedzialne za przeniesienie na ścięgno siły skurczu mięśnia. Tkanka mięśniowa poprzecznie prąŜkowana serca – mięsień sercowy nie podlega woli i jest sterowany przez układ autonomiczny. Komórki tej tkanki określane są jako kardiomiocyty. Połączone są one wypustkami i posiadają w odróŜnieniu od komórek mięśni szkieletowych tylko po jednym jądrze komórkowym. Tkanka łączna – jedna z podstawowych tkanek zwierzęcych, powstaje z mezodermy. Komórki tkanki łącznej wytwarzają duŜą ilość substancji międzykomórkowej, która wypełnia przestrzenie między nimi. Tkanka łączna ma za zadanie: spajać róŜne typy innych tkanek, zapewniać podporę narządom i ochraniać wraŜliwe części organizmu. Wygląd tkanki łącznej zaleŜy od obfitości substancji międzykomórkowej. MoŜemy wyróŜnić następujące rodzaje tkanki łącznej: − tkanka łączna galaretowata – zbudowana jest z komórek gwiaździstych oblanych duŜą ilością substancji międzykomórkowej, − tkanka łączna oporowa – występuje głównie u kręgowców. Tkankę łączną oporową dzielimy na tkankę kostną i tkankę chrzęstną. Tkanka łączna chrzęstna – w substancji międzykomórkowej znajdują się zaokrąglone komórki (chondrocyty); czasem teŜ występują włókna spręŜyste lub klejorodne. Dzieli się ona na: − tkankę łączną chrzęstną włóknistą – charakteryzuje się obecnością większej lub mniejszej ilości włókien (głównie kolagenowych) w substancji międzykomórkowej; komórki
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 8 wydłuŜone i stosunkowo nieliczne. Znajduje się w miejscach przyczepu ścięgien do kości oraz w krąŜkach międzykręgowych, − tkanka łączna chrzęstna szklista – zawiera włókna kolagenowe, ulega mineralizacji. Buduje powierzchnie stawowe i przymostkowe części Ŝeber, a takŜe kości biodrowych. Występuje teŜ w części chrzęstnej nosa, nagłośni i oskrzelach, − tkanka łączna chrzęstna spręŜysta – występuje w małŜowinie usznej ssaków oraz w chrząstkach krtani i nagłośni. Zawiera liczne włókna elastyczne, nie ulega mineralizacji. Tkanka kostna – charakteryzuje się tym, Ŝe substancja międzykomórkowa jest przesycona solami wapnia (fosforany, węglany) i tworzy wokół kanałów naczyniowych koncentrycznie ułoŜone blaszki tworzące większe, walcowate jednostki strukturalne; miedzy blaszkami, w jamkach kostnych, rozlokowane są komórki tworzące tkankę kostną: osteocyty, osteoblasty, osteoklasty, komórki osteogenne. Tkankę kostną moŜna podzielić na: grubowłóknistą (włókna kolagenowe nie są uporządkowane, występuje u niŜszych kręgowców i zarodków wyŜszych kręgowców) i blaszkowatą (włókna kolagenowe są skierowane w tym samym kierunku, co czyni komórki silniejszymi). Tkanka tłuszczowa – komórki tej tkanki gromadzą tłuszcz, który moŜe być wykorzystywany przez organizm jako źródło energii potrzebnej do normalnego funkcjonowania. Tkanka ta występuje pod skórą, a takŜe wokół serca i nerek. Jej zadaniem jest równieŜ zatrzymywanie ciepła w organizmie. Tkanka nerwowa odbiera, przekazuje i reaguje na impulsy środowiska, jak, np.: dotyk, temperatura czy światło. Przewodzi impulsy od receptorów do efektorów i przetwarza je w adekwatne odpowiedzi. Przewodzi równieŜ impulsy z neuronu do innego neuronu oraz wytwarza substancje przekaźnikowe. Komórki nerwowe umoŜliwiają organizmowi normalne funkcjonowanie w danym środowisku, adekwatną odpowiedź w zaleŜności od sytuacji w środowisku zarówno wewnętrznym jak i zewnętrznym. Neurony stale rejestrują i analizują informacje o stanie wewnętrznym organizmu jak i zewnętrznym stanie otoczenia, przez co przygotowują organizm do odpowiedniej reakcji. Do neuronów naleŜy równieŜ koordynacja aktywności intelektualnej, świadomości, podświadomości, aktywności ruchowej czy teŜ czynności gruczołów dokrewnych. W skład tkanki nerwowej wchodzą: − neurony i ich wypustki przekazujące impulsy nerwowe; neuron zbudowany jest z ciała komórki i wypustek, jest podstawową jednostką strukturalno-czynnościową tkanki nerwowej, − komórki glejowe izolujące, podpierające i odŜywiające neurony. Tkanka nerwowa ma bardzo słabe moŜliwości regeneracyjne. Narządami zbudowanymi z tkanki nerwowej są: ośrodkowy układ nerwowy – mózg i rdzeń kręgowy oraz obwodowy układ nerwowy. W komórce nerwowej (neuronie) wyróŜniamy: − ciało komórki (perikarion) z jądrem komórkowym i neurofibryllami, − liczne dendryty, − akson (neuryt). Budowa i czynność układu kostno-stawowego i narządu Ŝucia Kości są biernymi narządami ruchu, pełniącymi funkcję krwiotwórczą i amortyzującą. Stanowią rusztowanie podtrzymujące i osłaniające inne narządy. Wszystkie kości moŜemy podzielić ze względu na ich kształt: − kości długie – słuŜą głównie jako dźwignie dla mięśni; jeden wymiar przewyŜsza dwa pozostałe (długość jest większa od szerokości i grubości), − kości płaskie – słuŜą głównie jako osłona oraz stanowią te elementy układu kostnego, które są odpowiedzialne za funkcje krwiotwórcze; dwa wymiary przewyŜszają trzeci (długość i szerokość są większe od grubości),
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 9 − kości krótkie – wszystkie trzy wymiary są do siebie zbliŜone; tworzą spręŜyste trzony i sklepienia, − kości róŜnokształtne – np.: kość podniebienna, − kości pneumatyczne – zawierają przestrzenie wysłane błoną śluzową i wypełnione powietrzem. − Bardziej dokładny podział kości opiera się na ich rozwoju, budowie i czynności: − kości rurowate – zbudowane są z istoty zbitej i gąbczastej, mają kształt rur – długich lub krótkich, wypełnione są szpikiem kostnym i pełnią funkcje podporowe, krwiotwórcze i obronne; − kości gąbczaste – zbudowane z istoty gąbczastej pokrytej istotą zbitą; mogą być długie (np. Ŝebra) lub krótkie (np. kręgi) – pełnią funkcję krwiotwórczą oraz stanowią początek przyczepu mięśni; − kości płaskie – zbudowane z istoty gąbczastej lub zbitej i pełnią funkcję osłaniającą i krwiotwórczą. Chemicznie kość zbudowana jest ze składników organicznych tworzących osseinę, dzięki której kość jest spręŜysta, oraz składników nieorganicznych, czyli soli wapnia i fosforu (dwuhydroksyapatytów), dzięki którym kość jest twarda. Histologiczne kość jest narządem złoŜonym z wielu róŜnych tkanek. Głównym składnikiem jest tkanka kostna (zespół komórek kostnych i substancji międzykomórkowej), ale zawiera ona takŜe tkankę tłuszczową, krwiotwórczą, chrzęstną i inne. KaŜda kość pokryta jest okostną, a powierzchnie kości przylegające do siebie w obrębie stawu pokrywa chrząstka stawowa. Część zewnętrzną kości stanowi istota zbita, wewnętrzną zaś istota gąbczasta. W kaŜdej kości długiej moŜna wyróŜnić trzon oraz koniec bliŜszy i dalszy. Najbardziej zewnętrzną warstwę kości długich stanowi okostna – błona utworzona z tkanki łącznej włóknistej, bogato unaczyniona i unerwiona. Kość ma zdolność regeneracji, co pozwala na zrastanie się odłamów przy złamaniach, daje się równieŜ przeszczepiać, co jest wykorzystywane w chirurgii. Układ kostny dzieli się na: kręgosłup, kości klatki piersiowej, kości kończyn górnych i dolnych oraz kości czaszki. Kręgosłup moŜna sobie wyobrazić jako wieloelementową tuleję chroniącą rdzeń kręgowy. Podstawowe elementy składające się na kręgosłup nazywamy kręgami; kaŜdy z nich jest osobną kością. W centrum kaŜdego kręgu znajduje się otwór, przez który przebiega nieprzerwany rdzeń. Liczba kręgów jest róŜna w zaleŜności od przynaleŜności systematycznej kręgowca. Człowiek ma 7 kręgów szyjnych, 12 kręgów piersiowych, 5 kręgów lędźwiowych, 5 kręgów krzyŜowych (które w fazie rozwoju płodowego łączą się w jedną kość krzyŜową) i 3 do 5 kręgów ogonowych, a więc od 32 do 34 kręgów. Zadaniem kręgosłupa jest podpora ciała, ochrona rdzenia kręgowego oraz pośrednio pełnienie funkcji przyczepów dla kończyn. U człowieka przystosowanie kręgosłupa do utrzymywania wyprostowanej postawy ciała i unoszenia głowy przejawia się zarówno w jego kształcie, jak i w sposobie zestawienia trzonów kręgowych Na kości klatki piersiowej składają się: kręgi piersiowe kręgosłupa, 12 par Ŝeber oraz mostek. Mostek stanowi przednie ograniczenie klatki piersiowej. Jest elastycznie połączony z częścią Ŝeber oraz obręczą barkową. Składa się z trzech części: − rękojeści, − trzonu mostka, − wyrostka mieczykowatego. śebra stanowią część układu kostnego człowieka. NaleŜą do kości płaskich. Jest to dwanaście par (niewielka część populacji ma Ŝeber więcej lub mniej) półkoliście wygiętych kości klatki piersiowej, które z jednej strony łączą się z kręgami piersiowymi, a z drugiej strony, w wypadku Ŝeber I–X, z mostkiem. śebro XI i XII nie są połączone z mostkiem.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 10 WyróŜnia się Ŝebra prawdziwe – licząc od góry pierwsze siedem par Ŝeber (I–VII). Połączone są one bezpośrednio z mostkiem własną chrząstką – chrząstką Ŝebrową, co odróŜnia je od Ŝeber rzekomych (Ŝeber VIII–XII) nie mających takiego połączenia. śebra XI i XII nazywa się Ŝebrami wolnymi z racji braku połączenia z mostkiem. Podstawową funkcją Ŝeber jest ochrona waŜnych dla Ŝycia narządów znajdujących się w klatce piersiowej – serca i płuc. śebra odgrywają takŜe waŜną rolę w procesie oddychania; stanowią miejsce przyczepu mięśni oddechowych, a takŜe dzięki występowaniu chrząstek między Ŝebrami, a mostkiem moŜliwe jest zwiększanie i zmniejszanie objętości klatki piersiowej, co tworzy zmianę ciśnień w jej wnętrzu i umoŜliwia wdech i wydech. Kości kończyny górnej dzielą się na obręcz kończyny górnej i kościec kończyny górnej wolnej. Do kości obręczy zaliczamy obojczyk i łopatkę. Do kośćca kończyny górnej wolnej zaliczamy: kość ramienną, kość łokciową, kość promieniową, kości nadgarstka, kości śródręcza i kości palców ręki. Kości kończyny dolnej dzielą się na obręcz kończyny dolnej i kościec kończyny dolnej wolnej. Do obręczy kończyny dolnej zaliczamy kość miedniczną, która składa się z trzech zrośniętych ze sobą kości: biodrowej, kulszowej i łonowej. Do kośćca kończyny dolnej wolnej zaliczamy: kość udową, rzepkę, kość piszczelową, strzałkę, kości stępu, kości śródstopia, kości palców stopy. Kości czaszki dzielimy na kości mózgoczaszki i kości twarzoczaszki. Kości mózgoczaszki tworzą puszkę kostną, w której znajduje się mózgowie wraz z oponami. W skład mózgoczaszki wchodzą następujące kości: kość potyliczna, kość klinowa, kości skroniowe, kości ciemieniowe, kość czołowa i kość sitowa. Twarzoczaszka zawiera początkowe części układu oddechowego i pokarmowego. W skład twarzoczaszki wchodzą: małŜowiny nosowe dolne, kości łzowe, kości nosowe, kości jarzmowe, szczęka, kości podniebienne, lemiesz i Ŝuchwa. Połączenia kości dzielą się na: − ścisłe – więzozrosty, chrząstkozrosty, kościozrosty, − półścisłe – tzw. stawy płaskie, − ruchome czyli stawy. Staw – ruchome połączenie między składnikami szkieletu (zewnętrznego lub wewnętrznego). Stawy moŜemy podzielić ze względu na ilość kości wchodzących w skład danego stawu: − prosty – w budowie biorą udział tylko dwie kości, − złoŜony – w budowie bierze udział więcej niŜ dwie kości, np.: staw łokciowy. Podział stawów ze względu na liczbę osi: − jednoosiowe, − dwuosiowe, − wieloosiowe, − nieregularne. Typowymi elementami stawu są: − powierzchnia stawowa – czyli główka (część wypukła) i panewka stawowa (część wklęsła), bywają takŜe powierzchnie stawowe płaskie – kość krzyŜowa z miednicą, − torebka stawowa – otacza cały staw, ograniczając go od otoczenia; zapobiega nadmiernym przesunięciom kości oraz stabilizuje staw, − jama stawowa. Staw moŜe równieŜ zawierać: więzadła stawowe, obrąbek stawowy, łąkotki, kaletki maziowe, trzeszczki, kosmki maziowe, fałdy maziowe. Poszczególne stawy róŜnią się zadaniami biologicznymi, a więc mają odmienną budowę i ruchomość. Na wykonywanie ruchów we wszystkich płaszczyznach pozwalają stawy
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 11 wieloosiowe, np.: kuliście uformowane stawy barkowy oraz biodrowy. Mniejszą ruchomość cechuje stawy dwuosiowe, np.: siodełkowo ukształtowana powierzchnia stawu nadgarstkowo- śródręcznego kciuka pozwala na jego ruchy w dwóch płaszczyznach. Stawy jednoosiowe umoŜliwiają ruch tylko w jednej płaszczyźnie. Przykładem moŜe być zawiasowy staw ramienno-łokciowy czy teŜ obrotowy staw między najwyŜszymi kręgami kręgosłupa. Narząd Ŝucia, stanowiący początkowy odcinek przewodu pokarmowego, ma za zadanie przygotować poŜywienie do trawienia. Podczas Ŝucia pokarmu, zostaje on zmiaŜdŜony a następnie zmieszany ze śliną, dzięki czemu staje się śliski, czyli dochodzi do formowania kęsa pokarmowego. JuŜ na tym etapie dochodzi do wstępnego rozkładu węglowodanów przez enzymy znajdujące się w ślinie m.in. amylazę. Wargi, język i zęby są bardzo wraŜliwymi narządami dotyku. Język jest ponadto organem smaku. Narząd Ŝucia bierze udział równieŜ w artykułowaniu dźwięków mowy. Podstawową składową narządu Ŝucia stanowi jama ustna wraz z jej organami. Jama ustna jest ograniczona przez wargi, policzki, podniebienie i dno jamy ustnej. Przestrzeń tę wypełniają łuki zębowe i język. W skład narządu Ŝucia (układu stomatognatycznego) wchodzą równieŜ szczęki (szczęka górna i szczęka dolna, czyli Ŝuchwa) oraz staw skroniowo- Ŝuchwowy. Mięśnie Ŝucia, mimiczne oraz gruczoły ślinowe są równieŜ częścią narządu Ŝucia. Narząd Ŝucia stanowi funkcjonalną jedność z całym organizmem. W układzie ruchowym narządu Ŝucia znajdują się 3 stawy: staw skroniowo-Ŝuchwowy, staw zębowo-zębodołowy (z jednej strony powierzchnia korzenia a z drugiej ściana zębodołu, pomiędzy nimi moŜliwe są określone ruchy dzięki elastyczności ozębnej), staw zębowo-zębowy (międzyzębowy). Czynność tego stawu określają wzajemne kontakty powierzchni zwarciowych zębów górnych i dolnych (tj. zębów przeciwstawnych). Tylko staw skroniowo-Ŝuchwowy jest stawem z anatomicznego punktu widzenia. Pozostałe są uzasadnione z fizjologicznego punktu widzenia (poniewaŜ oba te stawy powodują za pośrednictwem proprioreceptorów przyzębia pobudzanie czynności odpowiednich mięśni). Staw skroniowo-Ŝuchwowy jest stawem symetrycznym. W skład stawu wchodzą: dołek stawowy kości skroniowej, wyrostek stawowy (kłykciowy) głowy Ŝuchwy, krąŜek stawowy oraz torebka stawowa. KrąŜek stawowy dzieli jamę stawową na część górną i dolną. Podczas ruchów opuszczania Ŝuchwy krąŜek stawowy przesuwa się ku przodowi i ku dołowi. Wraz z krąŜkiem stawowym przesuwa się wyrostek stawowy głowy Ŝuchwy po obu stronach. W ruchach przywodzenia Ŝuchwy (zamykania) krąŜek stawowy i wyrostek kłykciowy Ŝuchwy wracają do pozycji wyjściowej. Stawy skroniowo-Ŝuchwowe są jedynymi jednoimiennymi stawami sprzęŜonymi ze sobą czynnościowo (jak, np.: stawy biodrowe). Są równieŜ sprzęŜone anatomicznie (dzięki ich trwałemu połączeniu za pośrednictwem trzonu i gałęzi Ŝuchwy). Dlatego nieprawidłowe głównie asymetryczne obciąŜenia stawów jest jedną z przyczyn powstawania zaburzeń czynnościowych narządu Ŝucia. Budowa i czynność układu pokarmowego Układ trawienny obejmuje narządy przewodu pokarmowego słuŜące do odŜywiania organizmu. OdŜywianie polega na pobieraniu pokarmu z zewnątrz, jego trawieniu, czyli rozkładaniu substancji pokarmowych na cząsteczki elementarne, a następnie na wchłanianiu tych cząstek do krwi i chłonki. OdŜywianie ma na celu zaopatrzenie organizmu w materiał budulcowy potrzebny do wzrostu i odtwarzania zuŜytych elementów komórkowych lub tkankowych oraz dostarczenie organizmowi materiału energetycznego, koniecznego do róŜnorodnych procesów Ŝyciowych. Energia uzyskana ze spalania tego materiału jest konieczna do podtrzymywania pracy narządów wewnętrznych i utrzymywania stałej temperatury ciała, a przede wszystkim do wykonywania pracy fizycznej. Przewód pokarmowy składa się z jamy ustnej, gardła, przełyku, Ŝołądka, jelita cienkiego i jelita grubego. Ściana przewodu pokarmowego ma 3 warstwy (wymieniając od środka):
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 12 błonę śluzową z tkanką podśluzową, błonę mięśniową i błonę surowiczą. Błona surowicza zwana otrzewną wyściela od wewnątrz ściany jamy brzusznej i miednicy małej – tzw. otrzewna ścienna. Pozostała część otrzewnej – otrzewna trzewna – pokrywa narządy zawarte w jamie brzusznej i miednicy małej. Błona ta oraz niewielka ilość płynu surowiczego przez nią wyprodukowana umoŜliwia wzajemne przesuwanie się narządów jamy brzusznej, np.: przy zmianie pozycji ciała, oddychaniu, a takŜe umoŜliwia ruchy perystaltyczne przewodu pokarmowego (przesuwające treść pokarmową). Jama brzuszna stanowi największą jamę ustroju, która od góry jest ograniczona przeponą, od przodu i boków przez mięśnie przedniej ściany jamy brzusznej, od tyłu przez kręgosłup; w dole bez wyraźnej granicy przechodzi w jamę miednicy. Jama ustna Jest miejscem, w którym pokarm podlega rozdrobnieniu, nawilŜeniu przez ślinę oraz uformowaniu w kęsy. Kęsy za pośrednictwem języka przesuwane są do gardła, a stąd wędrują do przełyku. Ściany jamy ustnej stanowią: wargi, policzki, podniebienie i dno jamy ustnej. Do narządów jamy ustnej naleŜy zaliczyć: zęby, język i ślinianki. Gardło To narząd wspólny dla układu oddechowego i pokarmowego. Rozciąga się od podstawy czaszki do poziomu VI kręgu szyjnego. Ściana gardła, podobnie jak większość elementów przewodu pokarmowego składa się z trzech błon: błony śluzowej, błony mięśniowej, na którą składają się mięśnie poprzecznie prąŜkowane (dźwigacze i zwieracze) oraz błony zewnętrznej. Przełyk Stanowi narząd pośredniczący w przekazywaniu kęsa pokarmowego z gardła do Ŝołądka. Długość przełyku u dorosłego człowieka wynosi średnio 23–29 cm – rozpoczyna się na poziomie VI kręgu szyjnego, a kończy na poziomie XI kręgu piersiowego. Jest elastycznym przewodem o gładkich ścianach, zbudowanych z mięśni i wyścielonych od wnętrza błoną śluzową. Znajduje się on na tylnej ścianie klatki piersiowej i po przejściu przez przeponę przechodzi w Ŝołądek. Kęs pokarmowy po połknięciu jest przesuwany do Ŝołądka dzięki synchronicznym ruchom mięśniówki przełyku zwanym falą perystaltyczną. MoŜemy wyróŜnić w nim 3 części: szyjną, piersiową i brzuszną. Nie zachodzą w nim procesy trawienia i wchłaniania. śołądek Stanowi najszerszą część przewodu pokarmowego o workowatym kształcie. Łączy przełyk z jelitem cienkim. Składa się z części wpustowej (wpustu), dna, trzonu i części odźwiernikowej. Powierzchnia (ściana) przednia i tylna Ŝołądka jest oddzielona krzywizną mniejszą i większą. NajniŜej połoŜny punkt krzywizny mniejszej – dzielący trzon Ŝołądka od części odźwiernikowej nazywa się wcięciem Ŝołądkowym. Dalej ku dołowi, trzon Ŝołądka zagina się w prawą stronę i ku górze przechodzi w część przedodźwiernikową. Miejsce zagięcia tworzy kąt Ŝołądka. Otworem końcowym Ŝołądka jest odźwiernik (ujście odźwiernikowe) łączący Ŝołądek z początkiem dwunastnicy. śołądek leŜy w lewej okolicy podŜebrowej i lewej okolicy nadbrzusznej. Tylko cześć odźwiernikowa przekracza linię pośrodkową ciała i znajduje się w prawym nadbrzuszu. Mięśniówka Ŝołądka powoduje ruchy jego ścian – w ten sposób treść pokarmowa miesza się z sokiem Ŝołądkowym. Gruczoły Ŝołądka wydzielają śluz i sok Ŝołądkowy zawierający enzymy: pepsynę, katepsynę, podpuszczkę i kwas solny. Przy udziale enzymów odbywa się w Ŝołądku trawienie białek. Kontynuowane jest takŜe trawienie cukrów rozpoczęte w jamie ustnej przez enzym – ptialinę.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 13 Komórki okładzinowe Ŝołądka wydzielają oprócz kwasu solnego tzw. czynnik wewnętrzny Castle'a, który wiąŜe się z witaminą B12 i umoŜliwia jej wchłanianie w jelicie krętym. Kolejnym elementem przewodu pokarmowego jest jelito cienkie, w skład którego wchodzą: dwunastnica, jelito czcze i jelito kręte. Dwunastnica Jest początkowym odcinkiem jelita cienkiego o długości 25–30 cm. Cześć górna dwunastnicy, zwana opuszką, jest pozbawiona okręŜnych fałdów charakterystycznych dla jelita cienkiego. Występują one w dalszym odcinku (części zstępującej, części dolnej i części wstępującej dwunastnicy). W części zstępującej dwunastnicy znajduje się brodawka większa dwunastnicy, na której znajduje się ujście dróg trzustkowych i Ŝółciowych. Często 2–3 cm powyŜej tej brodawki znajduje się takŜe brodawka mniejsza dwunastnicy z uchodzącym na niej dodatkowym przewodem trzustkowym. Wypełniający światło dwunastnicy sok dwunastniczy o odczynie słabo zasadowym zawiera enzymy trawiące węglowodany, białka i tłuszcze. Enzymy te wydzielane są głównie przez trzustkę (sok trzustkowy jest wydzielany w ilości 1 l na dobę). Do dwunastnicy przez drogi Ŝółciowe wątroba wydziela około 1,5 l Ŝółci na dobę. Emulguje tłuszcze i uczynnia enzym trawienny (lipazę trzustkową) oraz wzmaga czynność perystaltyczną jelit (czynność ruchowa jelit przesuwająca treść pokarmową). Jelito czcze i jelito kręte Mają wiele cech wspólnych i nie są od siebie wyraźnie odgraniczone. Jelito czcze rozpoczyna się zgięciem dwunastniczo-czczym a kończy zastawką krętniczo-kątniczą. Przeciętna długość całego jelita cienkiego wynosi ok. 5 m. W jelicie odbywa się dalszy proces trawienia węglowodanów, tłuszczów i białka. Powierzchnię chłonną w jelicie zwiększają fałdy okręŜne (brak ich w jelicie krętym i opuszce dwunastnicy) oraz kosmki jelitowe. Tych ostatnich jest około 10–40 na mm2 powierzchni. Wchłanianie ułatwia skomplikowana czynność ruchowa jelita (perystaltyka). Jelito grube Rozciąga się na długości około 1,5 m od ujścia jelita cienkiego do odbytu. Dzieli się na jelito ślepe (wraz z wyrostkiem robaczkowym), okręŜnicę i odbytnicę. Jelito ślepe zwane kątnicą jest „ślepym” uwypukleniem jelita. PołoŜone jest poniŜej ujścia jelita cienkiego. Jego długość i średnica wynoszą 7–8 cm. Wyrostek robaczkowy jest zwęŜoną częścią jelita ślepego o długości 8–9 cm i grubości około 0,5 cm, z duŜą ilością tkanki limfatycznej biorącej udział w procesach odpornościowych i powstawania niektórych ciałek krwi. OkręŜnica składa się z części wstępującej, przechodzącej zagięciem wątrobowym w poprzecznicę. Końcowy odcinek poprzecznicy przechodzi zagięciem śledzionowym w część zstępującą. Zstępująca część okręŜnicy przechodzi w okręŜnicę esowatą, połoŜoną na lewym talerzu kości biodrowej. Ta część okręŜnicy nazwę zawdzięcza swojemu ułoŜeniu w jamie brzusznej. Esica na poziomie II i III kręgu krzyŜowego łączy się z odbytnicą. Odbytnica ma długość 12–15 cm. Część górna odbytnicy z powodu swojej budowy nazywa się bańką odbytnicy. W dole przechodzi w kanał odbytu długości około 4 cm, otoczony zespołem mięśni zwieraczy. Błona śluzowa jelita grubego układa się w warstwy okręŜne, a jedynie w odbytnicy w warstwy podłuŜne. Komórki gruczołowe wytwarzają duŜe ilości śluzu. W jelicie grubym nie zachodzi wchłanianie składników odŜywczych ani wydzielanie enzymów trawiennych. Ma tutaj miejsce wchłanianie wody, dzięki czemu treść jelitowa jest zagęszczona w kał. Nie wchłonięte resztki pokarmowe ulegają fermentacji i gniciu. Do światła przewodu pokarmowego uchodzi wydzielina dwóch gruczołów biorących udział w procesie trawienia pokarmów: wątroba i trzustka.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 14 Wątroba Jest największym gruczołem ciała ludzkiego, który leŜy tuŜ pod przeponą (mięśniem oddzielającym klatkę piersiową od jamy brzusznej), po prawej stronie jamy brzusznej. U dorosłego człowieka waga tego gruczołu dochodzi do 1500 g. Jest ona zbudowana prawie wyłącznie z komórek wątrobowych, czyli hepatocytów. Jest to narząd miękki, a jednocześnie kruchy i łatwo pękający przy silnym urazie. Trzustka Jest narządem gruczołowatym o zrazikowatej budowie, leŜy na tylnej ścianie jamy brzusznej na wysokości pierwszego kręgu lędźwiowego. Jej długość wynosi 12–20 cm, średnia wysokość 4–5 cm, grubość 2–3 cm, a waga ok. 90 g. WyróŜnia się następujące części trzustki: głowę, trzon i ogon. Ma ona kształt ryby, której głowę otacza dwunastnica, a ogon sięga w okolicę lewego podŜebrza. Budowa górnych i dolnych dróg oddechowych W obrębie układu oddechowego moŜemy wyróŜnić górne i dolne drogi oddechowe. Górne drogi oddechowe tworzą: nos zewnętrzny, jama nosowa wraz z zatokami przynosowymi, jama ustna, gardło oraz część krtani (przedsionek i kieszonki krtaniowe). Rolą górnych dróg oddechowych jest ogrzanie, nawilŜenie i oczyszczenie powietrza dostającego się do organizmu. Od poziomu fałdów głosowych rozpoczynają się dolne drogi oddechowe. Zaliczamy do nich: jamę podgłośniową krtani, tchawicę i oskrzela. Właściwym narządem oddechowym są płuca. Narządami pomocniczymi biorącymi udział w ruchach oddechowych są mięśnie: głównie przepona oraz mięśnie międzyŜebrowe. Pierwszy odcinek dróg oddechowych stanowi nos i jama nosowa W nosie zewnętrznym wyróŜnia się nasadę nosa, grzbiet, koniec i skrzydła nosa. Ściany nosa zewnętrznego są utworzone przez kości nosowe, wyrostki czołowe szczęk, chrząstkę boczną nosa oraz chrząstki skrzydłowe mniejsze i większe. Wejście do jamy nosowej stanowią nozdrza przednie, które prowadzą do przedsionka nosa, a następnie do jamy nosowej. Jama nosowa to przestrzeń ograniczona powierzchnią wewnętrzną nosa zewnętrznego oraz kośćmi twarzoczaszki. Wyścielona jest unaczynioną błoną śluzową z nabłonkiem wielowarstwowym migawkowym, zawierającym liczne komórki śluzowe. WyróŜniamy jamę nosową właściwą ograniczoną od przodu nozdrzami przednimi, od tyłu łączącą się z częścią nosową gardła przez nozdrza tylne. KaŜda z obu jam nosowych ma cztery ściany: górną, dolną, przyśrodkową i boczną. Ze ściany bocznej do światła jamy nosowej wystają trzy lub cztery małŜowiny nosowe: górna, środkowa i dolna oraz ewentualnie najwyŜsza. Pod nimi znajdują się przewody (przewód nosowy górny, środkowy i dolny), które łączą się w jeden przewód nosowo-gardłowy, który z kolei łączy się z częścią nosową gardła. Do przewodów mają ujście zatoki przynosowe znajdujące się w trzonach kości czaszki. Jamę dzieli na dwie części przebiegająca strzałkowo przegroda nosowa składająca się z części kostnej i chrzęstnej. W oddychaniu jama nosowa pełni rolę filtra. Powietrze dostające się do niej jest ogrzewane, nawilŜane oraz filtrowane z drobnoustrojów oraz kurzu. Gardło Jest cewą włóknisto-mięśniową, maczugowatego kształtu rozciągającą się od podstawy czaszki do VI kręgu szyjnego. Długość gardła u dorosłego człowieka wynosi średnio 12–13 cm. KrzyŜuje się tam droga pokarmowa z oddechową. Jego najszersza część znajduje się na wysokości kości gnykowej i wynosi 5 cm. W obrębie gardła moŜemy wyróŜnić trzy części:
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 15 − nosową, − ustną, − krtaniową. Krtań To część układu oddechowego umieszczona między IV a VII kręgiem szyjnym. Rozpoczyna się wejściem do krtani. Krtań łączy gardło z tchawicą, jest takŜe narządem słuŜącym do wydawania dźwięków. Szkielet krtani składa się z chrząstek połączonych ze sobą stawami, mięśniami i więzadłami. Wśród chrząstek wyróŜnia się chrząstki nieparzyste (pierścieniowata, tarczowata, nagłośniowa) oraz parzyste (nalewkowate, róŜowate, klinowate). Jama krtani wyścielona jest błoną śluzową pokrytą nabłonkiem wielowarstwowym płaskim i wielorzędowym migawkowym. Błona śluzowa wytwarza szereg fałdów m.in. nagłośnię, fałd przedsionkowy, fałd głosowy. Fałdy błony śluzowej dzielą jamę krtani na trzy części: − przedsionek krtani – przestrzeń od wejścia do krtani do poziomu fałdów przedsionkowych, − kieszonki krtaniowe – przestrzenie pomiędzy fałdami przedsionkowymi a fałdami głosowymi, − jamę podgłośniową – przestrzeń pomiędzy fałdami głosowymi a miejscem przejścia krtani w tchawicę. Tchawica Narząd układu oddechowego, stanowiący przedłuŜenie krtani. Rozpoczyna się na wysokości kręgu szyjnego C7, a kończy na wysokości kręgu piersiowego Th5. Na tej wysokości dzieli się pod kątem 55–65° (u dzieci 70–80°) na oskrzela główne prawe i lewe, tworząc rozdwojenie tchawicy. W miejscu podziału znajduje się ostroga tchawicy rozdzielająca powietrze do płuc. Tchawica dzieli się na: − część szyjną, − część piersiową . Długość tchawicy wynosi 10–12 cm. Tchawica zbudowana jest z 16–20 szklistych chrząstek tchawiczych o podkowiastym kształcie połączonych więzadłami pierścieniowatymi lub tchawicznymi. Jej tylna ściana – ściana błoniasta – zawiera głównie mięśnie gładkie. W klatce piersiowej, tchawica rozgałęzia się na 2 oskrzela główne. Przy skurczu światło tchawicy moŜe się skracać o 1 /4 swojego wymiaru. Przy wdechu wydłuŜa się o około 1,6 cm, a rozdwojenie tchawicy obniŜa się o jeden krąg. Od wewnątrz tchawica wyścielona jest błoną śluzową pokrytą nabłonkiem wielorzędowym migawkowym, zawiera teŜ gruczoły surowicze. Drzewo oskrzelowe To część układu oddechowego, połoŜona pomiędzy tchawicą a oskrzelikami. Jest to zespół rozgałęziających się rurek o szerokości powyŜej 1 mm doprowadzających i odprowadzających powietrze do/z płuc. Ściana oskrzeli wysłana jest błoną śluzową z nabłonkiem wielorzędowym migawkowym (umoŜliwiającym czynne przemieszczanie się śluzu do oskrzeli o większej średnicy. Umięśnienie składa się z mięśni gładkich, których skurcz jest jednym z mechanizmów prowadzących do ataku astmy oskrzelowej. W zaleŜności od wielkości oskrzela, chrząstki pomagające w utrzymaniu kształtu oskrzela występują jako pierścienie, małe płytki bądź wysepki. U człowieka na wysokości IV krąŜka międzykręgowego tchawica dzieli się na 2 oskrzela główne: − oskrzele główne prawe (grubsze i krótsze 2,5 cm i przebiega bardziej pionowo –> zwykle do niego wpada ciało obce), − oskrzele główne lewe (cieńsze, dłuŜsze, 5 cm, biegnące bardziej poziomo).
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 16 Oskrzela główne dzielą się na oskrzela płatowe (na trzy w płucu prawym i dwa w płucu lewym), te z kolei na oskrzela segmentowe. Oskrzela segmentowe dzielą się monopodialnie (tzn. na rozgałęzienia o coraz to mniejszej średnicy) oraz dychotomicznie (tzn. na dwa rozgałęzienia boczne bez pnia głównego). Najdrobniejsze oskrzela przechodzą w oskrzeliki. Sieć oskrzeli tworzy rozbudowany system – „drzewo oskrzelowe”. Od oskrzelików oddechowych odchodzą przewodziki pęcherzykowe, łączące się z woreczkami pęcherzykowymi, od których odchodzą pęcherzyki płucne. Liczba pęcherzyków płucnych w obu płucach jest oceniana na 300 do 500 milionów, a ich powierzchnia oddechowa na 70 do 120 m2 . U zdrowego człowieka występują 2 płuca – prawe i lewe. Oba połoŜone są w klatce piersiowej (thorax) i mają kształt stoŜka z podstawą na przeponie. Są pęcherzykowatymi narządami o płatowatej budowie (lewe ma 2 płaty- ze względu na umiejscowienie serca, prawe 3). Otaczają je dwie warstwy z tkanki łącznej – opłucna ścienna i opłucna płucna. Pomiędzy obiema blaszkami opłucnej występuje jama opłucnej, w której jest płyn zmniejszający tarcie między warstwami opłucnej podczas wykonywania ruchów oddechowych. UmoŜliwia to przyleganie płuca pokrytego opłucną płucną do opłucnej ściennej (która jest zrośnięta z wewnętrzną ścianą klatki piersiowej). W jamie opłucnej panuje ujemne ciśnienie. Do kaŜdego z płuc dochodzi odpowiednie rozgałęzienie oskrzeli głównych. Oskrzela główne wchodzą do płuca wraz tętnicą płucną i Ŝyłą płucną w miejscu, które nosi nazwę wnęka płuca. Prawidłowa mechanika pracy płuc polega na naprzemiennym rozpręŜaniu i zapadaniu się. ZaleŜy w znacznym stopniu od prawidłowego funkcjonowania jam opłucnych. Funkcje przepony Przepona Główny mięsień oddechowy, naleŜy do mięśni poprzecznie prąŜkowanych płaskich. Oddziela jamę brzuszną od jamy klatki piersiowej, której stanowi dolne ograniczenie. Przepona jest uwypuklona w stronę klatki piersiowej w formie dwóch kopuł – prawej i lewej, przy czym prawa jest ustawiona o jedno międzyŜebrze wyŜej. W przeponie wyróŜnia się część mięśniową połoŜoną na obwodzie i część ścięgnistą, tworzącą środek ścięgnisty przepony. Część mięśniową, w zaleŜności od miejsca przyczepu, dzieli się na część: − Ŝebrową – największą, która jest przymocowana do Ŝeber (od siódmego do dwunastego), − lędźwiową (pod kręgową) – najmocniejszą – tworzy ona dwie odnogi oraz parzyste więzadła łukowate boczne i przyśrodkowe, przyczepiające się do kręgów lędźwiowych i dwóch ostatnich Ŝeber, − mostkową – najmniejszą, która rozpoczyna się na nasadzie wyrostka mieczykowatego mostka. Wszystkie części przepony kierują swe włókna do środka, gdzie tworzą środek ścięgnisty. Na pograniczu poszczególnych części powstają szczeliny, które czasem mogą stać się miejscem powstawania przepuklin, przez które trzewia jamy brzusznej dostają się do klatki piersiowej. W przeponie znajdują się trzy otwory: rozwór aorty, rozwór przełyku, otwór Ŝyły głównej dolnej. Przepona oddziela jamę klatki piersiowej od jamy brzusznej. Praca przepony powoduje zmianę kształtu oraz objętości klatki piersiowej, co umoŜliwia wdychanie i wydychanie powietrza. Skurcz włókien mięśniowych powoduje obniŜenie przepony i zmniejszenia ciśnienia w jamie klatki piersiowej, co umoŜliwia wdech. Ponadto, skurcz przepony zwiększa ciśnienie w jamie brzusznej, co jest wykorzystywane podczas aktu defekacji. W czasie skurczu przepony ciśnienie w jamie klatki piersiowej obniŜa się, a w jamie brzusznej wzrasta. RóŜnica ciśnień umoŜliwia oddychanie i przyczynia się do wypierania krwi Ŝylnej z jamy brzusznej do jamy klatki piersiowej. Z przeponą, jako podstawowym mięśniem wdechowym,
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 17 współpracują mięśnie miedzyŜebrowe zewnętrzne, mięśnie piersiowe większe i mniejsze oraz mięsień zębaty przedni. Przepona unerwiona jest przez gałązki nerwu przeponowego. Znaczenie narządów krwiotwórczych U dorosłego człowieka głównym narządem krwiotwórczym jest szpik. Stanowi on miękką, silnie ukrwioną, mającą gąbczastą konsystencję tkankę, która znajduje się wewnątrz jam szpikowych kości długich oraz w małych jamkach w obrębie istoty gąbczastej kości. Masa całego szpiku u osoby dorosłej wynosi około 2,5 kg. W kościach dorosłego człowieka jest nadmiar miejsca dla szpiku krwiotwórczego, zwanego czerwonym, dlatego teŜ większą część jamy szpikowej wypełnia tkanka tłuszczowa, która określana jest jako szpik Ŝółty. W okresie Ŝycia płodowego czynności krwiotwórcze podejmuje wątroba, a pod koniec tego okresu – szpik kostny. Szpik czerwony w rozwoju płodowym i w okresie dorastania znajduje się we wszystkich kościach, a u człowieka dorosłego pozostaje głównie w kościach: − biodrowych, − kręgach, − Ŝebrach, − mostku, − kościach czaszki, miednicy, łopatki. W sytuacjach przedłuŜającego się zapotrzebowania na nowe krwinki szpik Ŝółty moŜe ulec przemianie w szpik czerwony. Śledziona i wątroba mogą częściowo przejąć funkcje krwiotwórcze jedynie w czasie choroby. Podstawową jednostką budulcową szpiku kostnego jest tkanka siateczkowata pochodzenia mezenchymalnego (rodzaj tkanki łącznej) oraz naczynia włosowate o specjalnej budowie – o cienkich ściankach i zatokowych poszerzeniach. Elementy siateczki, tworzą na kształt sieci, w której oczkach są zawieszone komórki występujące w szpiku: osteoblasty, osteoklasty, erytroblasty, mielocyty, megakariocyty, komórki tłuszczowe. W szpiku kostnym czerwonym tworzą się elementy morfotyczne krwi, a więc krwinki czerwone, krwinki białe i płytki krwi. Limfocyty naleŜące do krwinek białych powstają równieŜ w grasicy, węzłach chłonnych, grudkach chłonnych i w śledzionie. Grasica To gruczoł znajdujący się w śródpiersiu przednim, tuŜ za mostkiem, zbudowany z dwóch płatów składających się ze zrazików oddzielonych przegrodami łącznotkankowymi. Jednym z jej hormonów jest tymozyna. Głównymi komórkami grasicy są limfocyty (tymocyty) i komórki nabłonkowe. Grasica powiększa się do 2 roku Ŝycia. Pozostaje duŜa do okresu dojrzewania, po czym zmniejsza się. Jest centralnym (pierwotnym) narządem limfatycznym, kontrolującym rozwój obwodowych (wtórnych) tkanek limfatycznych (węzły chłonne, śledziona) w Ŝyciu zarodkowym i w okresie dojrzewania. Komórki grasicy wędrują do obwodowych tkanek limfatycznych i zasiedlają je. Po tym procesie układ chłonny moŜe funkcjonować nawet po usunięciu grasicy. Niezbędna jest dla rozwoju odporności organizmu. We wrodzonym braku tego narządu układ chłonny jest niewykształcony i istnieje upośledzona immunologiczna odporność komórkowa wraz z całkowitym brakiem gamma- globulin lub zbyt małą ich ilością. Węzły chłonne (limfatyczne) LeŜą na przebiegu naczyń limfatycznych. Największe z nich to: węzły podŜuchwowe, przyuszne, pachowe, pachwinowe. Mogą ulegać grupowaniu w większe skupienia, gdy dochodzi do rozwoju stanu zapalnego. Budową przypominają gęstą siatkę. Dzięki tej właściwości oraz zdolności Ŝernej (fagocytozie) znajdujących się w węzłach monocytów, oczyszczają limfę z drobnoustrojów i ich toksyn. Zaś dzięki limfocytom namnaŜającym się w nich, uczestniczą w mechanizmach odpornościowych organizmu. Koncentrują się przy
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 18 duŜych narządach (pod pachami, w pachwinach). Często powiększają się przy śwince, róŜyczce i innych chorobach. Wielkość węzłów chłonnych waha się od 2–4 do 30 mm (w stanach zapalnych i chorobach). W węzłach dojrzewają białe ciałka krwi, które produkują przeciwciała, a takŜe usuwają szkodliwe dla organizmu ciała obce. Śledziona Jest największym narządem limfatycznym. Głównym zadaniem śledziony jest wytwarzanie immunoglobulin. Śledziona jest miejscem usuwania defektywnych lub „starych” erytrocytów, krwinek białych oraz trombocytów. W Ŝyciu płodowym jest miejscem namnaŜania erytrocytów. MoŜe magazynować pewną pulę krwi. Śledziona nie jest narządem niezbędnym do Ŝycia – w przypadku usunięcia śledziony czynność jej jest przejmowana przez inne narządy (głównie przez wątrobę). Ludzie pozbawieni śledziony wykazują nieco niŜszą odporność (dotyczy zwłaszcza dzieci). Niski wpływ usunięcia śledziony na odpowiedź immunologiczną jest spowodowany głównie tym, Ŝe większość antygenów jest filtrowana w naczyniach limfatycznych. Budowa anatomiczna serca i układu naczyniowego Układ krąŜenia krwi składa się z naczyń krwionośnych (tętnic, Ŝył, naczyń włosowatych) i serca. Tętnice są naczyniami, którymi płynie krew z serca na obwód, do wszystkich części ciała, natomiast Ŝyłami krew powraca z obwodu ponownie do serca. WyróŜnia się dwa układy (krąŜenia) przepływu krwi w organizmie: duŜy i mały (płucny). W duŜym układzie krąŜenia krew utlenowana wypływa z lewej komory serca do tętnic, a następnie przechodząc przez sieć naczyń włosowatych we wszystkich narządach ciała, powraca jako krew nieutlenowana do prawego przedsionka serca. W małym układzie krąŜenia krew nieutlenowana wypompowywana jest z prawej komory do tętnic płucnych, rozgałęzia się w sieć naczyń włosowatych w płucach i powraca Ŝyłami płucnymi, jako krew utlenowana, do lewego przedsionka serca. Serce Centralny narząd układu krwionośnego połoŜony w klatce piersiowej, w śródpiersiu środkowym, wewnątrz worka osierdziowego. Jest narządem mięśniowym o działaniu pompy ssąco-tłoczącej. Wielkość serca jest porównywalna do wielkości prawej pięści, a jego masa waha się w granicach: u męŜczyzn – 280–340 g, u kobiet – 230–280 g. Serce człowieka jest narządem czterojamowym, składa się z 2 przedsionków i 2 komór. 2 /3 serca leŜy na lewo od płaszczyzny pośrodkowej ciała, a tylko 1 /3 na prawo od tej płaszczyzny. Oś serca (linia łącząca środek podstawy serca ze środkiem jego koniuszka) tworzy z osią podłuŜną kąt 45°. W stosunku do kręgosłupa leŜy na wysokości Th4 – Th8. Przedsionek prawy – zbiera krew z całego organizmu oprócz płuc. Uchodzą do niego: − Ŝyła główna górna – zasadniczo zbiera krew z nadprzeponowej części ciała, − Ŝyła główna dolna – zbiera krew z podprzeponowej części ciała, − zatoka wieńcowa – uchodzą do niej Ŝyły duŜe i średnie serca. Komora prawa – z przedsionka prawego przez zastawkę trójdzielną krew przepływa do komory prawej, a stąd przez pień płucny do obu płuc tworząc krąŜenie czynnościowe płuc. W połoŜeniu opisowym komora prawa ma kształt trójściennego ostrosłupa skierowanego podstawą ku górze. Komora ta pompuje krew pod znacznie niŜszym ciśnieniem niŜ komora lewa. Z tego powodu ściana komory prawej jest znacznie cieńsza (ok. 5 mm), co wywołuje sierpowaty kształt komory na przekroju poprzecznym. Wierzchołek komory leŜy ok. 10 mm od wierzchołka serca. Odpowiada to najniŜszym odcinkom bruzd międzykomorowych przedniej i tylnej. W połoŜeniu prawidłowym podstawa komory skierowana jest ku górze, tyłowi i w prawo. Znajdują się w niej dwa otwory zamknięte zastawkami: ujście przedsionkowo-komorowe prawe i ujście pnia płucnego. Oddziela je mięśniowy wał –
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 19 grzebień nadkomorowy. Oddziela on drogę dopływną od odpływnej (stoŜek tętniczy prawy). Powierzchnia stoŜka tętniczego jest gładka, zaś właściwa komora wysłana jest licznymi beleczkami mięśniowymi. Ujście przedsionkowo-komorowe prawe zamyka zastawka trójdzielna. Tworzą ją trzy płatki: przedni, tylny i przyśrodkowy. Przyczep wszystkich płatków znajduje się w pierścieniu włóknistym. Pomiędzy płatkami głównymi często znajdują się dodatkowe płatki pośrednie. Do płatków zastawki przyczepiają się struny ścięgniste biegnące od mięśni brodawkowatych. Ujście pnia płucnego zamyka zastawka złoŜona z trzech płatków półksięŜycowatych przedniego, prawego i lewego. Przedsionek lewy – z płuc krew zbierają cztery Ŝyły uchodzące do przedsionka lewego: − Ŝyła płucna górna lewa i prawa, − Ŝyła płucna dolna lewa i prawa. Komora lewa – z przedsionka lewego przez zastawkę dwudzielną (mitralną) krew przepływa do komory lewej, a stąd do tętnicy głównej. Krew z aorty zaopatruje odŜywczo cały organizm człowieka. Grubość ściany wynosi średnio 15 mm. Ma kształt stoŜka i jest bardziej wysmukła i dłuŜsza niŜ prawa. Jej wierzchołek jest toŜsamy z koniuszkiem serca. Ujście przedsionkowo-komorowe lewe zamyka zastawka dwudzielna (mitralna) utworzona przez płatki przedni i tylny, które za pomocą strun ścięgnistych łączą się z mięśniami brodawkowatymi przednim i tylnym. Między głównymi płatkami zastawki często występują drobne płatki pośrednie. Płatki przyczepiają się do obwodu pierścienia ścięgnistego. Ujście aorty zamykają podobnie jak ujście pnia płucnego trzy płatki półksięŜycowate: prawy, tylny i lewy. Na przekroju ściany serca moŜemy wyróŜnić trzy warstwy: wsierdzie, mięsień sercowy i osierdzie. Wsierdzie Jest to jednowarstwowy nabłonek płaski spoczywający na łącznotkankowej blaszce właściwej wsierdzia. Pod nią znajduje się zawierająca naczynia i nerwy (których brak w blaszce właściwej) tkanka podwsierdziowa. Nabłonek wyściełający wszystkie struktury wewnątrz serca, przechodzi bez wyraźnej granicy w śródbłonek naczyń. Mięsień sercowy (myocardium) W jego obrębie moŜemy wyróŜnić: szkielet serca, układ przewodzący serca i właściwy mięsień sercowy. Szkielet serca – znajduje się w podstawie serca na granicy między przedsionkami i komorami. Zbudowany jest z tkanki włóknistej zbitej i składa się z: czterech pierścieni włóknistych otaczających ujścia Ŝylne i tętnicze serca, dwóch trójkątów włóknistych – prawy i lewy, leŜą pomiędzy pierścieniami włóknistymi otaczającymi ujścia przedsionkowo-komorowe a pierścieniem ujścia aorty, części błoniastej przegrody międzykomorowej. Układ przewodzący serca reguluje rytmikę pracy serca oraz prawidłową kolejność skurczów poszczególnych części serca. Jest on zbudowany ze zmodyfikowanych miocytów. Składają się na niego: węzeł zatokowo-przedsionkowy, który generuje wskutek powolnej samoistnej depolaryzacji prawidłowy rytm zatokowy skurczów serca; węzeł przedsionkowo- komorowy; pęczek przedsionkowo-komorowy, na który składa się pień, jedyne połączenie między mięśniówką przedsionków i komór) oraz odnogi prawa i lewa. Wszystkie odnogi biegną w przegrodzie międzykomorowej; rozgałęzienia końcowe (włókna Purkiniego) wstępują ku górze w mięśniówce właściwej podstawy serca (zarówno komory prawej jak i lewej). Na mięsień sercowy, czyli właściwe myocardium składa się mięśniówka przedsionków i komór. W przedsionkach nie rozróŜniamy ściśle oddzielnych warstw, a jedynie pasma
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 20 mięśniowe głębokie – krótsze, biegnące w obrębie jednego przedsionka, i długie, leŜące bardziej powierzchowne, łączące oba przedsionki. W komorach zazwyczaj wyróŜnia się: − zewnętrzną warstwę skośną – wspólną dla obu komór, na wierzchołku serca tworzącą wir serca, − środkową warstwę okręŜną – jej powierzchowna część jest wspólna, a głębsza osobna dla komór. To ona wytwarza główną siłę skurczu serca, − wewnętrzną warstwę podłuŜną – osobna dla kaŜdej komory. Osierdzie Zbudowane jest z jednowarstwowego nabłonka płaskiego spoczywającego na blaszce właściwej nasierdzia i leŜącej pod nią tkance podnasierdziowej, zawierającej liczne adipocyty (naczynia i nerwy biegną analogicznie do wsierdzia). Ściany tętnic i Ŝył są zbudowane z takich samych warstw (tkanka łączna, mięśnie gładkie, śródbłonek). Ściany Ŝył są cienkie i wiotkie gdyŜ posiadają mało włókien mięśniowych i spręŜystych. Zawierają natomiast zastawki, które zapobiegają cofaniu się krwi. W Ŝyłach krew płynie do serca. Tętnice posiadają grube ściany, elastyczne. Płynie w nich krew pod duŜym ciśnieniem. Tętnice wyprowadzają krew z serca na obieg duŜy i mały. Typowym ukrwieniem dla narządów jest sieć naczyń włosowatych, które oplatają narząd, przechodzą w naczynia Ŝylna włosowate, a te z kolei łączą się w Ŝyły. Wpływ hormonów na organizm Hormon to związek chemiczny, który jest wydzielany przez gruczoły lub tkanki układu hormonalnego. Funkcją hormonu jest regulacja czynności i modyfikacja cech strukturalnych tkanek leŜących w pobliŜu miejsca jego wydzielania lub oddalonych, do których dociera poprzez krew. Istnieją takŜe takie hormony, które wywierają wpływ na funkcjonowanie wszystkich tkanek organizmu. Działanie hormonów polega na aktywacji lub dezaktywacji pewnych mechanizmów komórkowych w tkankach docelowych. Aktywacja lub dezaktywacja odbywa się przez łączenie ze specyficznymi błonowymi lub wewnątrzkomórkowymi receptorami. Wiele hormonów ma działanie wzajemnie antagonistyczne – np.: insulina i glukagon. Insulina powoduje spadek stęŜenia glukozy we krwi, a glukagon wzrost jej stęŜenia. Wśród hormonów moŜna wyróŜnić grupę, której zadaniem jest regulacja czynności innych hormonów. Na przykład hormon tyreotropowy (TSH) wydzielany przez przedni płat przysadki mózgowej wpływa na zwiększenie wydzielania hormonów tarczycowych – tyroksyny, a takŜe trójjodotyroniny. Poza tym TSH wpływa na zwiększenie ukrwienia gruczołu tarczowego, a takŜe taką przebudowę strukturalną pęcherzyków tarczycowych, która pozwala sprostać wymogom zwiększonej czynności hormonalnej. Grupę nadrzędnych hormonów kontrolująych wydzielanie innych hormonów nazywamy hormonami tropowymi. Nad hormonami tropowymi kontrolę sprawuje wyŜsze piętro nadzoru. Znajduje się ono w podwzgórzu. Podwzgórze produkuje hormony uwalniające i hamujące, które wpływają na wzrost lub spadek wydzielania hormonów tropowych produkowanych przez przysadkę – tyreoliberyna powodująca uwalnianie (zwiększenie wydzielania) hormonu tropowego-TSH (hormon tyreotropowy) oraz somatostatyna, która zmniejsza wydzielanie hormonu wzrostu przez komórki przysadki mózgowej. Ogólnym mechanizmem działającym w obrębie układu hormonalnego jest ujemne sprzęŜenie zwrotne. Produkt wydzielany przez dany gruczoł dokrewny, np.: tarczycę – czyli tyroksyna (T4) (a takŜe bezpośrednio trójjodotyronina), wpływa hamująco na gruczoł dokrewny nadzorczy czyli przysadkę mózgową. Powoduje to spadek wydzielania TSH przez przysadkę a to z kolei spadek wydzielania hormonów tarczycy. Spadek nie moŜe przekroczyć pewnej określonej granicy, gdyŜ wówczas ujemny wpływ maleje, co pozwala na ponowne
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 21 produkowanie większych ilości TSH. Jest to element homeostazy i system ten działając we wzajemnym sprzęŜeniu, utrzymuje równowagę hormonalną organizmu. Tyreoliberyna – TRH – hormon peptydowy pobudzający przysadkę mózgową do wydzielania hormonu tyreotropowego. Jest wytwarzany i uwalniany przez podwzgórze i działa na przedni płat przysadki mózgowej. Gonadoliberyna – hormon peptydowy wydzielany przez podwzgórze, stymulujący wydzielanie gonadotropin. Somatoliberyna – jeden z hormonów wydzielanych przez podwzgórze. Pobudza przysadkę mózgową do wydzielania hormonu wzrostu. Kortykoliberyna – hormon uwalniający kortykotropinę, CRH – hormon związany z odpowiedzią organizmu na stres, który pobudza przysadkę do wydzielania hormonu adrenokortykotropowego. Syntetyzowany jest w podwzgórzu. Somatostatyna – hormon będący antagonistą hormonu wzrostu. Somatostatyna blokuje wydzielanie hormonu wzrostu przez przysadkę mózgową oraz hamuje wydzielanie insuliny. Dopamina – katecholaminowy neuroprzekaźnik syntezowany i uwalniany przez dopaminergiczne neurony ośrodkowego układu nerwowego.Działa przez swoiste receptory zlokalizowane w błonie pre- jak i postsynaptycznej. Odgrywa odmienną rolę w zaleŜności od miejsca swego działania: − w układzie pozapiramidowym jest odpowiedzialna za napęd ruchowy, koordynację oraz napięcie mięśni; w chorobie Parkinsona występuje niedobór dopaminy, − w układzie limbicznym jest odpowiedzialna za procesy emocjonalne, wyŜsze czynności psychiczne oraz w znacznie mniejszym stopniu procesy ruchowe, − w podwzgórzu jest związana głównie z regulacją wydzielania hormonów, a szczególnie prolaktyny i gonadotropin. Hormon wzrostu – GH Polipeptydowy hormon produkowany przez komórki kwasochłonne przedniego płata przysadki mózgowej. W ciągu doby wydzielane jest do krwioobiegu około 0,5 mg tego hormonu. Wydzielanie hormonu wzrostu odbywa się pulsacyjnie, a jego częstość i intensywność zaleŜna jest od wieku i płci. Wydzielanie GH jest pobudzane przez specyficzny hormon uwalniający (GHRH) i hamowane przez somatostatynę. GH wywiera część swoich działań poprzez stymulację wytwarzania peptydów pośredniczących – somatomedyn IGF-1 i IGF-2. Głównym działaniem hormonu wzrostu, w którym pośredniczą somatomedyny jest pobudzanie wzrostu masy ciała i wzrost, będące wynikiem pobudzenia chondrogenezy i osteogenezy w chrząstkach wzrostowych kości. GH (bez udziału somatomedyn) wpływa na gospodarkę węglowodanową powodując pobudzenie glikogenolizy i zwiększone uwalnianie glukozy z wątroby. PrzedłuŜone stosowanie GH powoduje zwiększone wydzielanie insuliny przez wyspy trzustki. Hormon wzrostu działając na tkankę tłuszczową zwiększa lipolizę i zmniejsza lipogenezę, prowadząc do zwiększenia stęŜenia wolnych kwasów tłuszczowych w osoczu. Nieprawidłowo wysokie wydzielanie hormonu wzrostu prowadzi do wystąpienia schorzeń: − w wypadku gdy ma ono miejsce przed zakończeniem wzrostu kośćca prowadzi do gigantyzmu, który charakteryzuje się nadmiernym wzrostem, − u osób dorosłych prowadzi do akromegalii, − brak lub niedobór wydzielania hormonu wzrostu u dzieci prowadzi do karłowatości przysadkowej.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 22 Prolaktyna (PRL) To hormon peptydowy, który ma zbliŜone efekty metaboliczne, budowę chemiczną i centrum aktywne do somatotropiny. Pobudza wzrost piersi podczas ciąŜy i wywołuje laktację. Działa takŜe na gonady, komórki limfoidalne i wątrobę – narządy te mają swoiste receptory. U kobiet karmiących piersią prolaktyna hamuje wydzielanie hormonu folikulotropowego (FSH) i luteinizującego (LH), blokując owulację i menstruację, szczególnie w pierwszych miesiącach po porodzie, lecz karmienie piersią nie daje pewności, Ŝe kobieta nie zajdzie w ciąŜę. Wydzielanie prolaktyny hamuje podwzgórze wydzielając prolaktostatynę (dopaminę), której receptory typu D2 są na laktotrofach. Wydzielanie jest zwiększane przez prolaktoliberynę i estrogeny. Innymi źródłami syntezy prolaktyny mogą być komórki niektórych nowotworów oraz błona śluzowa macicy. Nadmiar prolaktyny (hiperprolaktynemia) moŜe być odpowiedzialny za bezpłodność oraz zespół amenorrhea-galactorhoea. Prawidłowe stęŜenie tego hormonu to mniej niŜ 20 ng/ml – oprócz cięŜarnych i karmiących. Hormon adrenokortykotropowy – ACTH To hormon przysadki mózgowej, który pobudza korę nadnerczy do wydzielania kortyzolu i wielu słabo działających androgenów. ACTH syntetyzowany jest przez komórki przedniego płata przysadki mózgowej w odpowiedzi na wzrost poziomu CRH we krwi – jest to najwaŜniejszy czynnik pobudzający uwalnianie ACTH. Hamowanie wydzielania ACTH i CRH następuje pod wpływem wzrostu we krwi stęŜenia ACTH, kortyzolu i innych kortykosteroidów, włączając w to steroidy egzogenne, na zasadzie sprzęŜenia zwrotnego. Oś CRH-ACTH kortyzol Odgrywa podstawową rolę w odpowiedzi ustroju na stres – kortyzol, m.in. podnosząc stęŜenie glukozy we krwi, pozwala ustrojowi przetrwać sytuację zagroŜenia homeostazy. Wydzielanie ACTH odbywa się w rytmie dobowym. Skutkiem tego rytmu jest uzyskanie najwyŜszego stęŜenia kortyzolu we krwi wczesnym rankiem, kiedy organizm jest przygotowywany do stresu jakim jest dla niego pobudka. Przy braku ACTH kora nadnerczy zanika i wydzielanie kortyzolu ustaje. W odpowiedzi na niewydolność kory nadnerczy lub w efekcie nadczynności przysadki następuje nadmierna synteza ACTH, która pośrednio powoduje ciemniejsze zabarwienie skóry. Jest to spowodowane tym, Ŝe ACTH syntetyzowane jest razem z MSH – hormonem tropowym pobudzającym brązowienie skóry. Jest to patogeneza jednego z objawów choroby Addisona (cisawicy). Tyreotropina hormon tyreotropowy – TSH – to hormon glikoproteinowy, który u człowieka powoduje zwiększenie masy tarczycy, zwiększenie przepływu krwi przez ten narząd oraz nasilenie produkcji i wydzielania hormonów tarczycy – tyroksyny i trójjodotyroniny. Hormon folikulotropowy – FSH – hormon peptydowy wydzielany przez przedni płat przysadki mózgowej. Wydzielanie jest kontrolowane przez podwzgórzowy czynnik uwalniający – folikuloliberynę (FSH RH). Wydzielanie hormonu u kobiet zaleŜne jest od faz cyklu miesiączkowego. FSH pobudza dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych i wydzielanie estrogenów u kobiet, powiększenie cewek nasiennych i wytwarzanie plemników u męŜczyzn. W okresie menopauzy z powodu wygasania czynności hormonalnej gonad obserwuje się zarówno u kobiet jak i u męŜczyzn podwyŜszony poziom FSH we krwi. Hormon luteinizujący, lutropina – LH – glikoproteinowy hormon gonadotropowy wydzielany przez gonadotropy przedniego płata przysadki mózgowej. U męŜczyzn odpowiedzialna jest za funkcjonowanie komórek śródmiąŜszowych jąder, które z kolei produkują testosteron. U kobiet szczytowe stęŜenie tego hormonu we krwi podczas ostatnich dni fazy pęcherzykowej cyklu miesiączkowego doprowadza do rozpoczęcia owulacji.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 23 Po uwolnieniu się komórki jajowej do jajowodu, hormon luteinizujący odpowiada za luteinizację ciałka Ŝółtego, a następnie za podtrzymanie jego zdolności sekrecyjnych. Hormon lipotropowy (LPH) – wzmaga trawienie tłuszczów i uwalnianie wolnych kwasów tłuszczowych do krwi. Oksytocyna Hormon peptydowy, uwalnia się okresowo, dobrze rozpuszczalny w wodzie. Wytwarzany jest w jądrze przykomorowym i nadwzrokowym podwzgórza i poprzez układ wrotny przysadki przekazywany i magazynowany w tylnym płacie przysadki. Oksytocyna powoduje skurcze mięśni macicy, co ma znaczenie podczas akcji porodowej. Uczestniczy takŜe w akcie płciowym i zapłodnieniu (powoduje skurcze macicy podczas orgazmu, które ułatwiają transport nasienia do jajowodów). Uwalniana jest po podraŜnieniu mechanoreceptorów brodawek sutkowych, np.: podczas ssania piersi, co ułatwia wydzielanie mleka oraz po podraŜnieniu receptorów szyjki macicy i pochwy. Estrogeny wzmagają wydzielanie oksytocyny, a progesteron je hamuje. Bezpośrednio po porodzie, oksytocyna powoduje obkurczanie macicy oraz połoŜonych w ścianie macicy naczyń krwionośnych, tamując w ten sposób krwawienie po urodzeniu łoŜyska. W okresie połogu ma bezpośredni wpływ na zwijanie macicy, tak więc karmienie piersią przyspiesza ten proces. Hormon antydiuretyczny, wazopresyna – ADH Hormon ten wytwarzany jest przez podwzgórze i wydzielany w ostatecznej postaci przez tylny płat przysadki mózgowej. Powoduje zagęszczanie moczu poprzez resorpcję wody i jonów sodu w kanalikach nerkowych poprzez pobudzanie receptorów V2. Oddziałuje równieŜ na naczynia krwionośne powodując ich skurcz dzięki obecnym w ścianie naczyń receptorom V1. Wydzielanie wazopresyny jest pobudzane przez wzrost ciśnienia osmotycznego osocza krwi i płynu mózgowo-rdzeniowego, hipowolemię lub angiotensynę II, a spadek osmolarności osocza lub hiperwolemia hamują jej wydzielanie. Niedobór hormonu antydiuretycznego lub brak jego działania powoduje moczówkę prostą. Jeśli dotyczy ona zaburzenia wydzielania na poziomie podwzgórza lub przysadki jest to moczówka prosta ośrodkowa. JeŜeli występuje niewraŜliwość cewek nerkowych na działanie hormonu antydiuretycznego – jest to moczówka prosta nerkowa. Nadmiar wazopresyny wywołuje zespół Schwartza-Barttera. Melatonina Hormon produkowany w międzymózgowiu przez szyszynkę, oraz w mniejszych ilościach przez siatkówkę oka oraz układ pokarmowy. Melatonina reguluje zasypianie, odgrywa rolę w wewnętrznej synchronizacji cyklu dobowego i zegara biologicznego. Wydzielanie melatoniny stymulowane jest przez ciemność i blokowane przez światło. Tyroksyna Tetrajodotyronina,T4, jest obok trójjodotyroniny, podstawowym hormonem tarczycy. Wyjściowym substratem do produkcji tyroksyny jest aminokwas – tyrozyna. Produkowany i magazynowany przez komórki pęcherzykowe tarczycy. Tyroksyna pobudza procesy utleniania w tkankach, pobudza rozpad tłuszczów do kwasów tłuszczowych i glicerolu, wzmaga wchłanianie glukozy z przewodu pokarmowego i jej zuŜycie przez komórki. Zwiększa takŜe wydzielanie i efekty działania somatotropiny i glikokortykoidów, wpływa na czynność gruczołów płciowych. Hormon ten jest bardzo waŜny dla rozwoju fizycznego i psychicznego młodych organizmów, wpływa równieŜ regulująco na laktację i rozród. Niedobór tyroksyny wywołuje u dzieci kretynizm, u dorosłych ogólne osłabienie organizmu, m.in. gromadzenie śluzowatego płynu w tkance podskórnej, spowolnienie czynności.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 24 Nadmiar tyroksyny wywołuje nadczynność tarczycy, której jedną z odmian jest choroba Basedowa – powiększenie tarczycy, wytrzeszcz oczu, przyspieszenie akcji serca, nadmierną pobudliwość nerwowa, podwyŜszona temperatura ciała. Trójjodotyronina (T3) Hormon wytwarzany przez komórki pęcherzyków tarczycy, magazynowany w postaci tyreoglobuliny i wydzielany do krwioobiegu. Trójjodotyronina jest u człowieka głównym hormonem tarczycy, który powstaje głównie przez odjodowanie tyroksyny (T4) na poziomie tkankowym. Działanie hormonów tarczycy jest niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu, ich działanie ujawnia się we wszystkich komórkach organizmu i jest szczególnie waŜne w okresie rozwoju ośrodkowego układu nerwowego oraz dla wzrostu. Niedobór hormonów tarczycy w okresie niemowlęcym prowadzi do nieodwracalnych zmian w mózgu i niedorozwoju umysłowego. Dawniej to zaburzenie było nazywane kretynizmem tarczycowym. W chwili obecnej bada się noworodki badaniem przesiewowym na występowanie wrodzonej niedoczynności tarczycy. Wczesne rozpoznanie i leczenie tego schorzenia zapewnia prawidłowy rozwój dziecka. Kalcytonina Jest wytwarzana przez komórki przypęcherzykowe C tarczycy. Obecność komórek neuroendokrynnych produkujących kalcytoninę wykrywa się w wielu narządach, głównie w ośrodkowym układzie nerwowym, w przysadce, płucach, w przewodzie pokarmowym, wątrobie i innych. Wraz z innymi hormonami parathormonem i kalcytriolem, odgrywa istotną rolę w regulacji gospodarki wapniowo-fosforanowej ustroju. WraŜliwe na stęŜenie jonów wapnia w osoczu krwi receptory rozmieszczone są na komórkach C. Wzrost stęŜenia jonów wapnia Ca2+ powoduje zwiększenie wydzielania kalcytoniny. Z kolei spadek stęŜenia jonów wapnia powoduje zmniejszenie wydzielania tego hormonu. Kalcytonina obniŜa stęŜenie wapnia i fosforanów w osoczu hamując działanie osteoklastów w kościach oraz hamując reabsorpcję wapnia i fosforanów przez komórki cewek nerkowych powoduje zwiększone ich wydalanie. Oba typy komórek wyposaŜone są w receptory dla kalcytoniny, które naleŜą do grupy receptorów związanych z białkami G. Wydzielanie kalcytoniny jest pobudzane przez glukagon oraz wysokie stęŜenie jonów wapnia we krwi. Parathormon – (PTH) Hormon polipeptydowy, który odpowiada za regulację hormonalną gospodarki wapniowo-fosforanowej w organizmie. Wytwarzany jest w przytarczycach z produkowanego konstytucyjnie pre-pro-parathormonu. Degradacja i uwalnianie PTH uwarunkowane jest stęŜeniem jonów wapnia w surowicy krwi, którego obniŜenie powoduje zwiększony wyrzut PTH. Czynnikiem warunkującym wraŜliwość przytarczyc na wahania stęŜenia wolnego wapnia jest aktywna postać witaminy D – 1,25(OH)2D3. Narządami docelowymi dla PTH są kości i nerki. W kościach pod wpływem 1,25-dihydroksycholekalcyferolu, PTH zwiększa uwalnianie wapnia. W przypadku niedoboru aktywnej formy witaminy D, występuje oporność kości na jego działanie. W nerkach natomiast zwiększa wchłanianie zwrotne jonów wapnia, hamując zwrotną resorbcję fosforanów, zwiększa teŜ wytwarzanie aktywnej postaci witaminy D – kalcytriolu. W wyniku niedoczynności przytarczyc następuje zmniejszona synteza i wydzielanie PTH co wywołuje hipokalcemię. Hipokalcemia moŜe takŜe nastąpić na skutek zaburzeń w transdukcji sygnału do wnętrza komórki (niedoczynność przytarczyc rzekoma). Mogą się wtedy pojawić objawy tęŜyczki. Nadczynność przytarczyc skutkuje większym wydzielaniem PTH. Wzrasta poziom wapnia we krwi, kosztem tego, który jest zgromadzony w kościach. MoŜe to wywołać groźne zaburzenia funkcji mózgu i kości.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 25 Insulina To anaboliczny hormon peptydowy o działaniu ogólnoustrojowym, odgrywający zasadniczą rolę przede wszystkim w metabolizmie węglowodanów, lecz takŜe białek i tłuszczów. Insulina produkowana jest przez komórki β wysp trzustki. NajwaŜniejszym bodźcem do produkcji insuliny jest poposiłkowe zwiększenie stęŜenia glukozy we krwi. Dzięki zwiększeniu wytwarzania insuliny i jej wpływowi na komórki efektorowe (miocyty, adipocyty, hepatocyty) zwiększa transport glukozy do wnętrza komórek, co obniŜa poziom glukozy we krwi. Działanie insuliny podlega homeostatycznej kontroli licznych mechanizmów, głównie hormonalnych. Niedobór (względny lub bezwzględny) leŜy u podłoŜa wystąpienia zaburzeń gospodarki węglowodanowej, przede wszystkim cukrzycy. Glukagon Jest polipeptydowym hormonem wytwarzanym przez komórki α wysp trzustkowych. Hormon ten ma znaczenie w gospodarce węglowodanowej; wykazuje działanie antagonistycznie w stosunku do insuliny, które przede wszystkim objawia się zwiększeniem stęŜenia glukozy we krwi. Wzmaga on procesy glukoneogenezy i glikogenolizy oraz utleniania kwasów tłuszczowych. Glukagon wydzielony przez wysepki trzustkowe dostaje się do wątroby przez Ŝyłę wrotną i tam prawie całkowicie jest pochłaniany, a do krwi krąŜenia ogólnego przedostaje się tylko jego niewielka ilość. W stanie głodu zwiększa się wydzielanie glukagonu, co powoduje zachowanie prawidłowego stęŜenia glukozy we krwi, co jest niezwykle waŜne dla zachowania właściwego funkcjonowania mózgu. Glukagon i insulina naleŜą do podstawowych regulatorów przemian węglowodanowych w organizmie, wpływają na aktywny transport przez błonę komórkową i biosyntezę białek i tłuszczów w komórkach. Somatostatyna Hormon będący antagonistą hormonu wzrostu. Somatostatyna blokuje wydzielanie hormonu wzrostu przez przysadkę mózgową oraz hamuje wydzielanie insuliny. Kortykosterydy, glikokortykoidy, glikokortykosterydy To hormony kory nadnerczy, które regulują przemiany białek, węglowodanów i tłuszczów: Zalicza się do nich: kortyzol, kortykosteron, kortyzon. To takŜe grupa leków o działaniu przeciwzapalnym, przeciwalergicznym i immunosupresyjnym, mają silny wpływ na gospodarkę węglowodanową, białkową, lipidową, wodno-elektrolitową organizmu. Zmieniają czynności wielu narządów i wzmacniają działanie adrenaliny. Wywołują one zanik tkanki limfatycznej, osłabiają działanie węzłów chłonnych. Z tego powodu glikokortykoidy stosuje się dla zmniejszenia nadwraŜliwości. Mineralokortykosteroidy (mineralokortykoidy) To hormony wytwarzane w organizmie człowieka przez warstwę kłębkowatą kory nadnerczy. Wpływają na nieorganiczną przemianę materii.Głównym przedstawicielem mineralokortykosteroidów jest aldosteron. Jego najwaŜniejsze działanie to zatrzymywanie jonów sodowych (Na+ ) w ustroju i dokomórkowy napływ jonów potasu (K+ ) oraz wtórne zatrzymanie wody w ustroju. Hormon ten wchodzi w skład układu hormonalnego RAA tzn. renina-angiotensyna-aldosteron).
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 26 Androgeny To hormony płciowe o budowie sterydowej o działaniu maskulinizującym fizjologicznie występujące u męŜczyzn oraz w małych stęŜeniach u kobiet. U męŜczyzn androgeny produkowane są przez: − komórki Leydiga (śródmiąŜszowe) znajdujące się w męskich gonadach czyli jądrach, − część siatkowatą kory nadnerczy. U kobiet androgeny wytwarzane są przez: − jajniki, − część siatkowatą kory nadnerczy. Produkcja androgenów pozostaje pod kontrolą hormonu tropowego wytwarzanego przez przedni płat przysadki mózgowej lutropiny (LH – hormon luteizujący). Między wydzielaniem lutropiny a androgenów zachodzi ujemne sprzęŜenie zwrotne. Z kolei wydzielanie lutropiny zaleŜy od wydzielanego przez podwzgórze hormonu uwalniającego GnRH, czyli gonadoliberyny. Do androgenów wytwarzanych w jądrach naleŜą: testosteron, dihydrotestosteron (DHT), androstendion. Do androgenów wytwarzanych w jajnikach naleŜą: dihydrotestosteron, androstendion. Do androgenów wytwarzanych w korze nadnerczy naleŜą: testosteron, dehydroepiandrosteron (DHEA). Fizjologiczne działanie androgenów: − kształtowanie się męskich narządów płciowych w Ŝyciu płodowym, − wykształcanie się wtórnych cech płciowych (budowa ciała, głos, typ owłosienia, itp.), − wpływ na spermatogenezę, − wpływ anaboliczny (zwiększenie masy mięśniowej, itp.). Adrenalina Hormon walki – hormon i neuroprzekaźnik katecholaminowy wytwarzany przez gruczoły dokrewne pochodzące z grzebienia nerwowego (rdzeń nadnerczy, ciałka przyzwojowe, komórki C tarczycy) i wydzielany na zakończeniach włókien współczulnego układu nerwowego. Adrenalina odgrywa decydującą rolę w mechanizmie stresu, czyli błyskawicznej reakcji organizmu człowieka i zwierząt kręgowych na zagroŜenie, objawiających się przyspieszonym biciem serca, wzrostem ciśnienia krwi, rozszerzeniem oskrzeli, rozszerzeniem źrenic, itp. Oprócz tego adrenalina reguluje poziom glukozy (cukru) we krwi, gdyŜ jest koenzymem uruchamiającym przemianę glikogenu w glukozę. Działanie adrenaliny polega na bezpośrednim pobudzeniu zarówno receptorów α-, jak i β-adrenergicznych, przez co wykazuje działanie sympatykomimetyczne. Wyraźny wpływ na receptory α widoczny jest wobec naczyń krwionośnych, poniewaŜ w wyniku ich skurczu następuje wzrost ciśnienia tętniczego. Adrenalina przyspiesza czynność serca jednocześnie zwiększając jego pojemność minutową, w nieznaczny sposób wpływając na rozszerzenie naczyń wieńcowych; rozszerza teŜ źrenice i oskrzela ułatwiając i przyśpieszając oddychanie. Ponadto hamuje perystaltykę jelit, wydzielanie soków trawiennych i śliny oraz obniŜa napięcie mięśni gładkich. Adrenalina jako hormon działa antagonistycznie w stosunku do insuliny – przyspiesza glikogenolizę, zwiększając stęŜenie glukozy w krwi. Wyrzut adrenaliny do krwi jest jednym z mechanizmów uruchamianych przy hipoglikemii. Zwiększa ciśnienie rozkurczowe w aorcie oraz zwiększa przepływ mózgowy i wieńcowy. Poprawia przewodnictwo i automatykę w układzie bodźcowo- przewodzącym. Zwiększa amplitudę migotania komór, przez co wspomaga defibrylację. Noradrenalina Hormon, neuroprzekaźnik wydzielany w części rdzeniowej nadnerczy, zwykle razem z adrenaliną w sytuacjach powodujących stres. Wyrzut noradrenaliny do krwi powoduje, Ŝe szybko dociera ona do mózgu, który na jej obecność reaguje przyspieszeniem rytmu serca, przemianą glikogenu w glukozę, napięciem mięśni oraz poszerzeniem źrenic (co jest skutkiem
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 27 ubocznym). Noradrenalina wpływa dwojako na układ krąŜenia: zwęŜa naczynia obwodowe, natomiast rozszerza naczynia wieńcowe w sercu. Działa trochę słabiej niŜ adrenalina. Testosteron Podstawowy męski steroidowy hormon płciowy naleŜący do androgenów. Jest produkowany przez komórki śródmiąŜszowe Leydiga w jądrach, a takŜe w niewielkich ilościach przez korę nadnerczy, jajniki i łoŜysko. We krwi tylko niewielka część testosteronu występuje w postaci wolnej, reszta jest związana z białkiem transportowym. Testosteron spełnia szereg istotnych funkcji: − kształtowanie płci i cech płciowych w Ŝyciu płodowym, − wpływa na spermatogenezę, − wykształcanie się wtórnych cech płciowych (budowa ciała, głos, typ owłosienia, itp.), − wpływ anaboliczny (zwiększenie masy mięśniowej, itp.), − zwiększa libido, − przyspiesza zakończenie wzrostu kości długich, − pobudza rozwój gruczołu krokowego, − zwiększa poziom cholesterolu we krwi (zwiększa ryzyko miaŜdŜycy tętnic) – w przeciwieństwie do estrogenów, które zmniejszają poziom cholesterolu we krwi, − wpływa hamująco na działanie ośrodka mowy w ludzkim mózgu. Estrogeny NaleŜą do hormonów płciowych. Jest to grupa związków chemicznych o budowie sterydowej, wydzielanych przede wszystkim przez jajniki (cykl miesiączkowy), ale równieŜ w niewielkich ilościach przez jądra i korę nadnerczy. Estrogeny są uznawane za hormony Ŝeńskie, ale są teŜ niezbędne dla męŜczyzny – ich niedobór w jądrach moŜe powodować bezpłodność. Estrogeny są odpowiedzialne za: − rozwój drugorzędnych cech płciowych kobiecych, − przyrost i zwiększenie pobudliwości mięśni gładkich (macicy i jajowodów), − stymulują rozrost błony śluzowej macicy i odbudowują w niej naczynia krwionośne macicy, − przeciwdziałają przedwczesnym skurczom macicy, a tym samym poronieniom, − nie mają wpływu na syntezę składników mleka, − gospodarkę lipidową – zwiększają poziom cholesterolu HDL, a obniŜają poziom cholesterolu LDL. Zwiększają teŜ wydalanie cholesterolu z Ŝółcią, − gospodarkę wapniową – zwiększają odkładanie wapnia w kościach, zapobiegając osteoporozie. Progesteron (luteina) Steroidowy Ŝeński hormon płciowy wytwarzany przez ciałko Ŝółte i łoŜysko (w czasie ciąŜy). NajwaŜniejszy hormon wydzielany przez gonady (jajniki i jądra). Wydzielanie progesteronu wzrasta po owulacji, co: − przygotowuje błonę śluzową macicy na przyjęcie zapłodnionego jaja, − hamuje skurcze macicy, − wstrzymuje dojrzewanie pęcherzyków Graafa. Hormon ten umoŜliwia implantację zapłodnionego jaja w błonie śluzowej macicy i utrzymanie ciąŜy. Jeśli do ciąŜy nie dojdzie, wydzielanie progesteronu zmniejsza się i dochodzi do menstruacji. W przeciwnym wypadku progesteron zaczyna być wytwarzany takŜe przez łoŜysko i do piątego miesiąca ciąŜy jego produkcja jest na tyle duŜa, Ŝe ciałko Ŝółte nie jest niezbędne do dalszego utrzymania ciąŜy.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 28 Estradiol śeński, sterydowy hormon płciowy, odpowiednik męskiego testosteronu. Jest podstawowym, naturalnym estrogenem. Odpowiedzialny za rozwój Ŝeńskich narządów rozrodczych, reguluje cykl płciowy i ma wpływ na zachowanie seksualne, rozrost błony śluzowej macicy. Działania estradiolu w układzie rozrodczym: − srom – rozwój warg sromowych większych i mniejszych, duŜe stęŜenia tego hormonu powodują brunatne zabarwienie warg sromowych, − pochwa – dojrzewanie komórek nabłonka pochwy, pobudzenie w nich podziałów komórkowych, zwiększenie złuszczania komórek kwasochłonnych, zmiana kwasowości środowiska pochwy (niŜsze pH), − szyjka macicy – relaksacja włókien mięśniowych i rozszerzenie kanału szyjki macicy, śluz szyjkowy staje się przejrzysty i rozciągliwy (krystalizuje się na kształt paproci), wzrasta zawartość soli nieorganicznych w śluzie, − endometrium – rozrost błony śluzowej, − myometrium – przerost (hipertrofia) istniejących włókien mięśniowych i tworzenie nowych (hiperplazja), przekrwienie warstwy mięśniowej, zwiększenie pobudliwości skurczowej macicy, − jajowody – pobudzenie nabłonka migawkowego do wzrostu, zwiększenie perystaltyki jajowodów, − jajnik – rozwój i dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych, synteza receptorów dla LH i FSH w komórkach pęcherzyków, − gruczoły sutkowe – rozrost podścieliska (tkanki łącznej włóknistej i tkanki tłuszczowej), pobudzenie rozrostu komórek pęcherzyków i przewodów wyprowadzających. Działania estradiolu poza układem rozrodczym: − układ nerwowy – zwiększenie libido, wpływ na ośrodek termoregulacji – podwyŜszenie jego punktu nastawczego (obniŜenie temperatury ciała), − wątroba – zwiększenie produkcji białek, wpływ na gospodarkę lipidową i węglowodanową, − tkanka kostna – przyśpieszenie kostnienia chrząstek nasadowych kości długich, − układ krwionośny – wpływ na obniŜenie ciśnienia tętniczego krwi, ochrona integralności ściany naczyń krwionośnych, poprawa ukrwienia mięśnia sercowego, − układ wydalniczy – efekt antydiuretyczny w nerkach (zatrzymanie wody i sodu w organizmie), − skóra i tkanki podskórne – zwiększenie turgoru skóry, hamowanie wydzielania łoju. Budowa i czynność narządów zmysłów Zmysły – to systemy postrzegania, za pomocą których organizm odbiera z otoczenia informacje w postaci rozmaitych bodźców: mechanicznych, świetlnych, akustycznych albo chemicznych. Narządy zmysłów są wyposaŜone w wyspecjalizowane fizjologiczne jednostki, zwane receptorami. Narządy zmysłów są anatomicznie i fizjologicznie ściśle powiązane z układem nerwowym. Istota postrzegania zmysłowego to nie tylko odbiór bodźca na poziomie receptora, ale takŜe jego przetworzenie w ośrodkowym układzie nerwowym z wielokierunkową analizą w korze mózgowej włącznie. Do narządów zmysłów naleŜą narządy: − powonienia, − smaku – zaliczany do czucia eksteroceptywnego, − wzroku, − przedsionkowo-ślimakowy.
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 29 Narząd powonienia Stanowią komórki nerwowo – zmysłowo – węchowe występujące w okolicy węchowej błony śluzowej nosa, która obejmuje przyśrodkową powierzchnię małŜowiny nosowej górnej i odpowiadającą jej powierzchnię przegrody nosa. Droga nerwowa odpowiadająca za zmysł powonienia składa się z trzech neuronów. Pierwszy neuron stanowią wypustki dośrodkowe komórek nerwowo-zmysłowych, które łączą się w nici węchowe. Nici węchowe przenikają do jamy czaszki – do tzw. opuszek węchowych (drugi neuron). Z opuszek węchowych prowadzą włókna do ośrodkowej części węchomózgowia – trzeci neuron. Ośrodki powonienia mieszczą się w zakręcie hipokampa i w zakręcie obręczy. Komórki nerwowo-zmysłowo-węchowe stanowią wrota wnikania wirusów do ośrodkowego układu nerwowego. Narząd smaku Człowiek rozpoznaje cztery podstawowe smaki: słodki, kwaśny, gorzki i słony, za pomocą receptorów, znajdujących się w specjalnych strukturach błony śluzowej – kubkach smakowych, zgromadzonych w jamie ustnej – na powierzchni języka, na podniebieniu miękkim, na nagłośni i tylnej ścianie gardła. Komórki receptorowe są chemoreceptorami reagującymi jedynie wówczas, gdy substancja smakowa jest rozpuszczona w śluzie otaczającym kubek. Impulsy elektryczne powstałe w kubkach smakowych są przewodzone przez włókna nerwów czaszkowych: VII, IX i X do ośrodków analizujących, znajdujących się w pniu mózgu, wzgórzu i w korze mózgu, w której kształtują się ostatecznie wraŜenia smakowe. Korowe ośrodki smaku zlokalizowane są w najniŜszej części zakrętu zaśrodkowego. Narząd wzroku W skład narządu wzroku wchodzi oko składające się z gałki ocznej, związanej z nerwem wzrokowym, oraz narządy dodatkowe (aparat ochronny), obejmujące mięśnie gałki ocznej, brwi, powieki, spojówki i narząd łzowy. Gałka oczna znajduje się w oczodole wraz z nerwem wzrokowym, ciałem tłuszczowym, mięśniami i gruczołem łzowym. Ściany gałki ocznej stanowią trzy błony: włóknista, naczyniowa i wewnętrzna. Najbardziej zewnętrznie znajduje się błona włóknista. Jest ona najmocniejsza ze wszystkich błon gałki. WyróŜnia się w niej część tylną, większą – twardówkę i przednią, mniejszą – rogówkę. Twardówka obejmuje 4 /5 powierzchni całej błony włóknistej. Ma ona barwę białawą, stąd teŜ jej druga nazwa – białkówka. W ścianie twardówki znajduje się otwór dla przejścia nerwu wzrokowego i kilka mniejszych otworków, przez które przechodzą naczynia i nerwy. Od zewnątrz twardówkę pokrywa wiotka tkanka łączna, nazwana błoną nadtwardówkową, a powierzchnię przylegającą do naczyniówki pokrywają liczne komórki barwnikowe, które stanowią tzw. blaszkę brunatną twardówki. Część przednią błony włóknistej stanowi rogówka, która jest przezroczysta i obejmuje 1 /5 powierzchni gałki. Przezroczystość swą rogówka zawdzięcza temu, Ŝe nie ma w niej naczyń krwionośnych, a włókna nerwowe nie mają osłonek. Rogówka od zewnątrz jest pokryta nabłonkiem płaskim bogato unerwionym, bardzo wraŜliwym na urazy, podraŜnienia chemiczne i wysychanie, dlatego musi stale pozostawać w środowisku wodnym, co zapewnia jej ciecz wydzielana przez gruczoł łzowy. Środkową błonę gałki ocznej stanowi błona naczyniowa, w której wyróŜnia się trzy części: naczyniówkę, ciało rzęskowe i tęczówkę. Naczyniówka to tylna część błony naczyniowej, która pokrywa od zewnątrz siatkówkę. Jest ona utworzona z bardzo gęstej sieci naczyń włosowatych o duŜej średnicy, zapewniających dobre ukrwienie siatkówki. Ciało rzęskowe stanowi środkową część błony naczyniowej, ma kształt pierścienia, leŜy między tęczówką a rąbkiem zębatym siatkówki. Zewnętrzna powierzchnia ciała rzęskowego
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 30 przylega do twardówki, a wewnętrzna do ciała szklistego wypełniającego gałkę oczną. Do wewnętrznego pierścienia ciała rzęskowego umocowana jest soczewka za pomocą cienkich włókien łącznotkankowych, tworzących obwódkę rzęskową soczewki. W obrębie ciała rzęskowego są rozmieszczone włókna mięśniowe gładkie, ułoŜone okręŜnie i promieniście – tworzą one mięsień rzęskowy. Mięsień ten kurcząc się zwalnia obwódkę rzęskową, co umoŜliwia zmniejszenie promienia krzywizny soczewki, czyli akomodację oka. Tęczówka jest najbardziej ku przodowi wysuniętą częścią błony naczyniowej, dobrze widoczną przez rogówkę. Tęczówka ma średnicę ok. 12 mm, w jej środku znajduje się okrągły otwór o zmiennej wielkości – źrenica. Dzięki jej zdolnościom zwęŜania i rozszerzania się moŜe ona regulować ilość światła wnikającego do wnętrza gałki ocznej. Gdyby porównać gałkę oczną do aparatu fotograficznego, to źrenica pełni w nim rolę przesłony. Barwa tęczówki zaleŜna jest od ilości barwnika i od budowy powierzchni przedniej tęczówki. Błona wewnętrzna gałki to siatkówka. Jest ona błoną światłoczułą, ale jedynie w części tylnej gałki – wzrokowej. Ta część siatkówki (wzrokowa) jest cienką (0,2–0,4 mm) przezroczystą błoną barwy róŜowej. Pomiędzy błoną naczyniową a siatkówką, znajduje się cienka warstwa barwnikowa, która pochłania światło i nadaje czarne zabarwienie źrenicom. Siatkówka jest przymocowana jedynie w miejscu przejścia w część rzęskową i wejścia nerwu wzrokowego, poza tym jest luźno związana z podłoŜem i moŜe się przesuwać względem niego. Przyleganie siatkówki do naczyniówki jest związane z utrzymywaniem się właściwego ciśnienia cieczy wodnistej i ciała szklistego. Budowa siatkówki jest bardzo złoŜona, występuje w niej 10 warstw, w których znajdują się komórki wraŜliwe na światło i barwy. Istnieją dwa rodzaje komórek światłoczułych: pręciki i czopki. Pręciki są komórkami wydłuŜonymi, wraŜliwymi na stopień natęŜenia światła. Mają większy udział w widzeniu o zmroku. Czopki to komórki o kształcie buteleczek, wraŜliwe na barwy. Mają większy udział w widzeniu przy pełnym oświetleniu. Czopki zawierają trzy rodzaje barwników wraŜliwych na światło: czerwone, zielone i niebieskie, co umoŜliwia widzenie kolorów. Brak lub uszkodzenie róŜnego rodzaju czopków powoduje kłopoty z rozróŜnianiem kolorów. Najbardziej czułą częścią siatkówki jest plamka Ŝółta, ze względu na zagęszczenie w niej komórek światłoczułych. Całkowicie niewraŜliwe na światło jest miejsce wyjścia nerwu wzrokowego, gdzie nie ma komórek światłoczułych. Miejsce to określa się tarczą nerwu wzrokowego. Wnętrze gałki ocznej wypełnione jest cieczą wodnistą i ciałem szklistym, jest tam równieŜ soczewka. We wnętrzu gałki ocznej moŜna wyróŜnić trzy przestrzenie: połoŜoną z przodu między rogówką a tęczówką i soczewką komorę przednią oka, z tyłu za tęczówką znajduje się komora tylna oka. Wypełnione są one płynem zwanym cieczą wodnistą. Pozostała, większa część gałki wypełniona jest ciałem szklistym. Wszystkie te przestrzenie są ze sobą połączone, co powoduje, Ŝe w gałce ocznej panuje jednolite ciśnienie. Aparat ruchowy gałki ocznej stanowią mięśnie poprzecznie prąŜkowane, w pełni zaleŜne od naszej woli. Są to cztery mięśnie proste i dwa skośne. Mięśnie proste rozpoczynają się w okolicy ujścia kanału nerwu wzrokowego, a kończą na gałce ocznej ku przodowi od jej równika. Noszą one nazwy zaleŜnie od połoŜenia: mięsień prosty górny oka, dolny, boczny, przyśrodkowy – kaŜdy z nich obraca gałkę w inna stronę. Mięśnie skośne rozpoczynają się w tym samym miejscu co mięśnie proste, lecz kończą w gałce ocznej ku tyłowi od jej równika (obracają one biegun gałki ku bokowi). Poza mięśniami związanymi bezpośrednio z gałką oczną w oczodole jest jeszcze mięsień dźwigacz powieki górnej. Początek jego jest na pierścieniu ścięgnistym razem z mięśniami prostymi, a zakończenie w skórze powieki górnej. Skurcz tego mięśnia powoduje uniesienie powieki i rozszerzenie szpary ocznej. Mięśnie okoruchowe unerwione są przez nerwy czaszkowe: III, IV i VI oraz część współczulną układu autonomicznego.
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia

Recomendados

2. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patologii narządu żucia.
2. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patologii narządu żucia.2. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patologii narządu żucia.
2. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patologii narządu żucia.Kamil Kiełczewski
 
4. Udzielanie pierwszej pomocy
4. Udzielanie pierwszej pomocy4. Udzielanie pierwszej pomocy
4. Udzielanie pierwszej pomocyWiktor Dąbrowski
 
7. Przygotowanie materiałów stomatologicznych
7. Przygotowanie materiałów stomatologicznych7. Przygotowanie materiałów stomatologicznych
7. Przygotowanie materiałów stomatologicznychKamil Kiełczewski
 
Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żuciaAnalizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żuciaDawid Bogocz
 
Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożar...
Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożar...Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożar...
Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożar...Dawid Bogocz
 
1. Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo...
1. Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo...1. Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo...
1. Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo...Wiktor Dąbrowski
 
9. Dobieranie urządzeń i instrumentów do zabiegów stomatologicznych
9. Dobieranie urządzeń i instrumentów do zabiegów stomatologicznych9. Dobieranie urządzeń i instrumentów do zabiegów stomatologicznych
9. Dobieranie urządzeń i instrumentów do zabiegów stomatologicznychKamil Kiełczewski
 
13. Prowadzenie dokumentacji stomatologicznej
13. Prowadzenie dokumentacji stomatologicznej13. Prowadzenie dokumentacji stomatologicznej
13. Prowadzenie dokumentacji stomatologicznejKamil Kiełczewski
 

Recomendados

2. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patologii narządu żucia.
2. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patologii narządu żucia.2. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patologii narządu żucia.
2. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patologii narządu żucia.Kamil Kiełczewski
 
4. Udzielanie pierwszej pomocy
4. Udzielanie pierwszej pomocy4. Udzielanie pierwszej pomocy
4. Udzielanie pierwszej pomocyWiktor Dąbrowski
 
7. Przygotowanie materiałów stomatologicznych
7. Przygotowanie materiałów stomatologicznych7. Przygotowanie materiałów stomatologicznych
7. Przygotowanie materiałów stomatologicznychKamil Kiełczewski
 
Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żuciaAnalizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia
Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żuciaDawid Bogocz
 
Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożar...
Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożar...Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożar...
Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożar...Dawid Bogocz
 
1. Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo...
1. Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo...1. Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo...
1. Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo...Wiktor Dąbrowski
 
9. Dobieranie urządzeń i instrumentów do zabiegów stomatologicznych
9. Dobieranie urządzeń i instrumentów do zabiegów stomatologicznych9. Dobieranie urządzeń i instrumentów do zabiegów stomatologicznych
9. Dobieranie urządzeń i instrumentów do zabiegów stomatologicznychKamil Kiełczewski
 
13. Prowadzenie dokumentacji stomatologicznej
13. Prowadzenie dokumentacji stomatologicznej13. Prowadzenie dokumentacji stomatologicznej
13. Prowadzenie dokumentacji stomatologicznejKamil Kiełczewski
 
15. Wykonywanie podstawowych zabiegów profilaktycznoleczniczych
15. Wykonywanie podstawowych zabiegów profilaktycznoleczniczych15. Wykonywanie podstawowych zabiegów profilaktycznoleczniczych
15. Wykonywanie podstawowych zabiegów profilaktycznoleczniczychWiktor Dąbrowski
 
12. Zapobieganie próchnicy zębów
12. Zapobieganie próchnicy zębów12. Zapobieganie próchnicy zębów
12. Zapobieganie próchnicy zębówWiktor Dąbrowski
 
10. Wykonywanie czynności związanych z asystowaniem podczas zabiegów stomatol...
10. Wykonywanie czynności związanych z asystowaniem podczas zabiegów stomatol...10. Wykonywanie czynności związanych z asystowaniem podczas zabiegów stomatol...
10. Wykonywanie czynności związanych z asystowaniem podczas zabiegów stomatol...Kamil Kiełczewski
 
14. Prowadzenie dokumentacji administracyjnej
14. Prowadzenie dokumentacji administracyjnej14. Prowadzenie dokumentacji administracyjnej
14. Prowadzenie dokumentacji administracyjnejKamil Kiełczewski
 
4. Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich
4. Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich4. Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich
4. Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkichKamil Kiełczewski
 
6. Przygotowanie gabinetu stomatologicznego do pracy
6. Przygotowanie gabinetu stomatologicznego do pracy6. Przygotowanie gabinetu stomatologicznego do pracy
6. Przygotowanie gabinetu stomatologicznego do pracyKamil Kiełczewski
 
11. Wykonywanie dezynfekcji instrumentów i stanowisk pracy
11. Wykonywanie dezynfekcji instrumentów i stanowisk pracy11. Wykonywanie dezynfekcji instrumentów i stanowisk pracy
11. Wykonywanie dezynfekcji instrumentów i stanowisk pracyKamil Kiełczewski
 
7. Wykonywanie badań jamy ustnej
7. Wykonywanie badań jamy ustnej7. Wykonywanie badań jamy ustnej
7. Wykonywanie badań jamy ustnejWiktor Dąbrowski
 
8. Opracowywanie planu profilaktyczno-leczniczego
8. Opracowywanie planu profilaktyczno-leczniczego8. Opracowywanie planu profilaktyczno-leczniczego
8. Opracowywanie planu profilaktyczno-leczniczegoWiktor Dąbrowski
 
11. Prowadzenie dekontaminacji w gabinecie stomatologicznym
11. Prowadzenie dekontaminacji w gabinecie stomatologicznym11. Prowadzenie dekontaminacji w gabinecie stomatologicznym
11. Prowadzenie dekontaminacji w gabinecie stomatologicznymWiktor Dąbrowski
 
16. Planowanie i organizowanie stomatologicznej działalności edukacyjnej
16. Planowanie i organizowanie stomatologicznej działalności edukacyjnej16. Planowanie i organizowanie stomatologicznej działalności edukacyjnej
16. Planowanie i organizowanie stomatologicznej działalności edukacyjnejWiktor Dąbrowski
 
Rozpoznawanie materiałów stosowanych w technice dentystycznej
Rozpoznawanie materiałów stosowanych w technice dentystycznej Rozpoznawanie materiałów stosowanych w technice dentystycznej
Rozpoznawanie materiałów stosowanych w technice dentystycznej Dawid Bogocz
 
2. Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich
2. Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich2. Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich
2. Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkichWiktor Dąbrowski
 
9. Prowadzenie dokumentacji stomatologicznej
9. Prowadzenie dokumentacji stomatologicznej9. Prowadzenie dokumentacji stomatologicznej
9. Prowadzenie dokumentacji stomatologicznejWiktor Dąbrowski
 
1. Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo...
1. Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo...1. Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo...
1. Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo...Kamil Kiełczewski
 
Wykonywanie aparatów jednoszczękowych
Wykonywanie aparatów jednoszczękowych Wykonywanie aparatów jednoszczękowych
Wykonywanie aparatów jednoszczękowychDawid Bogocz
 
13. Zapobieganie chorobom błony śluzowej jamy ustnej i przyzębia
13. Zapobieganie chorobom błony śluzowej jamy ustnej i przyzębia13. Zapobieganie chorobom błony śluzowej jamy ustnej i przyzębia
13. Zapobieganie chorobom błony śluzowej jamy ustnej i przyzębiaWiktor Dąbrowski
 
Modelowanie łuków zębowych
Modelowanie łuków zębowych Modelowanie łuków zębowych
Modelowanie łuków zębowych Dawid Bogocz
 
18. Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla kobiet w ciąży i karmiących
18. Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla kobiet w ciąży i karmiących18. Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla kobiet w ciąży i karmiących
18. Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla kobiet w ciąży i karmiącychWiktor Dąbrowski
 
14. Zapobieganie chorobom błony śluzowej jamy ustnej i przyzębia
14. Zapobieganie chorobom błony śluzowej jamy ustnej i przyzębia14. Zapobieganie chorobom błony śluzowej jamy ustnej i przyzębia
14. Zapobieganie chorobom błony śluzowej jamy ustnej i przyzębiaWiktor Dąbrowski
 
2
22
2Dorota
 
3. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patofizjologii organizmu człowieka
3. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patofizjologii organizmu człowieka 3. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patofizjologii organizmu człowieka
3. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patofizjologii organizmu człowieka Jakub Duda
 

Mais conteúdo relacionado

Mais procurados

15. Wykonywanie podstawowych zabiegów profilaktycznoleczniczych
15. Wykonywanie podstawowych zabiegów profilaktycznoleczniczych15. Wykonywanie podstawowych zabiegów profilaktycznoleczniczych
15. Wykonywanie podstawowych zabiegów profilaktycznoleczniczychWiktor Dąbrowski
 
12. Zapobieganie próchnicy zębów
12. Zapobieganie próchnicy zębów12. Zapobieganie próchnicy zębów
12. Zapobieganie próchnicy zębówWiktor Dąbrowski
 
10. Wykonywanie czynności związanych z asystowaniem podczas zabiegów stomatol...
10. Wykonywanie czynności związanych z asystowaniem podczas zabiegów stomatol...10. Wykonywanie czynności związanych z asystowaniem podczas zabiegów stomatol...
10. Wykonywanie czynności związanych z asystowaniem podczas zabiegów stomatol...Kamil Kiełczewski
 
14. Prowadzenie dokumentacji administracyjnej
14. Prowadzenie dokumentacji administracyjnej14. Prowadzenie dokumentacji administracyjnej
14. Prowadzenie dokumentacji administracyjnejKamil Kiełczewski
 
4. Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich
4. Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich4. Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich
4. Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkichKamil Kiełczewski
 
6. Przygotowanie gabinetu stomatologicznego do pracy
6. Przygotowanie gabinetu stomatologicznego do pracy6. Przygotowanie gabinetu stomatologicznego do pracy
6. Przygotowanie gabinetu stomatologicznego do pracyKamil Kiełczewski
 
11. Wykonywanie dezynfekcji instrumentów i stanowisk pracy
11. Wykonywanie dezynfekcji instrumentów i stanowisk pracy11. Wykonywanie dezynfekcji instrumentów i stanowisk pracy
11. Wykonywanie dezynfekcji instrumentów i stanowisk pracyKamil Kiełczewski
 
7. Wykonywanie badań jamy ustnej
7. Wykonywanie badań jamy ustnej7. Wykonywanie badań jamy ustnej
7. Wykonywanie badań jamy ustnejWiktor Dąbrowski
 
8. Opracowywanie planu profilaktyczno-leczniczego
8. Opracowywanie planu profilaktyczno-leczniczego8. Opracowywanie planu profilaktyczno-leczniczego
8. Opracowywanie planu profilaktyczno-leczniczegoWiktor Dąbrowski
 
11. Prowadzenie dekontaminacji w gabinecie stomatologicznym
11. Prowadzenie dekontaminacji w gabinecie stomatologicznym11. Prowadzenie dekontaminacji w gabinecie stomatologicznym
11. Prowadzenie dekontaminacji w gabinecie stomatologicznymWiktor Dąbrowski
 
16. Planowanie i organizowanie stomatologicznej działalności edukacyjnej
16. Planowanie i organizowanie stomatologicznej działalności edukacyjnej16. Planowanie i organizowanie stomatologicznej działalności edukacyjnej
16. Planowanie i organizowanie stomatologicznej działalności edukacyjnejWiktor Dąbrowski
 
Rozpoznawanie materiałów stosowanych w technice dentystycznej
Rozpoznawanie materiałów stosowanych w technice dentystycznej Rozpoznawanie materiałów stosowanych w technice dentystycznej
Rozpoznawanie materiałów stosowanych w technice dentystycznej Dawid Bogocz
 
2. Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich
2. Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich2. Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich
2. Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkichWiktor Dąbrowski
 
9. Prowadzenie dokumentacji stomatologicznej
9. Prowadzenie dokumentacji stomatologicznej9. Prowadzenie dokumentacji stomatologicznej
9. Prowadzenie dokumentacji stomatologicznejWiktor Dąbrowski
 
1. Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo...
1. Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo...1. Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo...
1. Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo...Kamil Kiełczewski
 
Wykonywanie aparatów jednoszczękowych
Wykonywanie aparatów jednoszczękowych Wykonywanie aparatów jednoszczękowych
Wykonywanie aparatów jednoszczękowychDawid Bogocz
 
13. Zapobieganie chorobom błony śluzowej jamy ustnej i przyzębia
13. Zapobieganie chorobom błony śluzowej jamy ustnej i przyzębia13. Zapobieganie chorobom błony śluzowej jamy ustnej i przyzębia
13. Zapobieganie chorobom błony śluzowej jamy ustnej i przyzębiaWiktor Dąbrowski
 
Modelowanie łuków zębowych
Modelowanie łuków zębowych Modelowanie łuków zębowych
Modelowanie łuków zębowych Dawid Bogocz
 
18. Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla kobiet w ciąży i karmiących
18. Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla kobiet w ciąży i karmiących18. Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla kobiet w ciąży i karmiących
18. Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla kobiet w ciąży i karmiącychWiktor Dąbrowski
 
14. Zapobieganie chorobom błony śluzowej jamy ustnej i przyzębia
14. Zapobieganie chorobom błony śluzowej jamy ustnej i przyzębia14. Zapobieganie chorobom błony śluzowej jamy ustnej i przyzębia
14. Zapobieganie chorobom błony śluzowej jamy ustnej i przyzębiaWiktor Dąbrowski
 

Mais procurados (20)

15. Wykonywanie podstawowych zabiegów profilaktycznoleczniczych
15. Wykonywanie podstawowych zabiegów profilaktycznoleczniczych15. Wykonywanie podstawowych zabiegów profilaktycznoleczniczych
15. Wykonywanie podstawowych zabiegów profilaktycznoleczniczych
 
12. Zapobieganie próchnicy zębów
12. Zapobieganie próchnicy zębów12. Zapobieganie próchnicy zębów
12. Zapobieganie próchnicy zębów
 
10. Wykonywanie czynności związanych z asystowaniem podczas zabiegów stomatol...
10. Wykonywanie czynności związanych z asystowaniem podczas zabiegów stomatol...10. Wykonywanie czynności związanych z asystowaniem podczas zabiegów stomatol...
10. Wykonywanie czynności związanych z asystowaniem podczas zabiegów stomatol...
 
14. Prowadzenie dokumentacji administracyjnej
14. Prowadzenie dokumentacji administracyjnej14. Prowadzenie dokumentacji administracyjnej
14. Prowadzenie dokumentacji administracyjnej
 
4. Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich
4. Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich4. Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich
4. Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich
 
6. Przygotowanie gabinetu stomatologicznego do pracy
6. Przygotowanie gabinetu stomatologicznego do pracy6. Przygotowanie gabinetu stomatologicznego do pracy
6. Przygotowanie gabinetu stomatologicznego do pracy
 
11. Wykonywanie dezynfekcji instrumentów i stanowisk pracy
11. Wykonywanie dezynfekcji instrumentów i stanowisk pracy11. Wykonywanie dezynfekcji instrumentów i stanowisk pracy
11. Wykonywanie dezynfekcji instrumentów i stanowisk pracy
 
7. Wykonywanie badań jamy ustnej
7. Wykonywanie badań jamy ustnej7. Wykonywanie badań jamy ustnej
7. Wykonywanie badań jamy ustnej
 
8. Opracowywanie planu profilaktyczno-leczniczego
8. Opracowywanie planu profilaktyczno-leczniczego8. Opracowywanie planu profilaktyczno-leczniczego
8. Opracowywanie planu profilaktyczno-leczniczego
 
11. Prowadzenie dekontaminacji w gabinecie stomatologicznym
11. Prowadzenie dekontaminacji w gabinecie stomatologicznym11. Prowadzenie dekontaminacji w gabinecie stomatologicznym
11. Prowadzenie dekontaminacji w gabinecie stomatologicznym
 
16. Planowanie i organizowanie stomatologicznej działalności edukacyjnej
16. Planowanie i organizowanie stomatologicznej działalności edukacyjnej16. Planowanie i organizowanie stomatologicznej działalności edukacyjnej
16. Planowanie i organizowanie stomatologicznej działalności edukacyjnej
 
Rozpoznawanie materiałów stosowanych w technice dentystycznej
Rozpoznawanie materiałów stosowanych w technice dentystycznej Rozpoznawanie materiałów stosowanych w technice dentystycznej
Rozpoznawanie materiałów stosowanych w technice dentystycznej
 
2. Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich
2. Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich2. Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich
2. Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich
 
9. Prowadzenie dokumentacji stomatologicznej
9. Prowadzenie dokumentacji stomatologicznej9. Prowadzenie dokumentacji stomatologicznej
9. Prowadzenie dokumentacji stomatologicznej
 
1. Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo...
1. Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo...1. Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo...
1. Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpo...
 
Wykonywanie aparatów jednoszczękowych
Wykonywanie aparatów jednoszczękowych Wykonywanie aparatów jednoszczękowych
Wykonywanie aparatów jednoszczękowych
 
13. Zapobieganie chorobom błony śluzowej jamy ustnej i przyzębia
13. Zapobieganie chorobom błony śluzowej jamy ustnej i przyzębia13. Zapobieganie chorobom błony śluzowej jamy ustnej i przyzębia
13. Zapobieganie chorobom błony śluzowej jamy ustnej i przyzębia
 
Modelowanie łuków zębowych
Modelowanie łuków zębowych Modelowanie łuków zębowych
Modelowanie łuków zębowych
 
18. Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla kobiet w ciąży i karmiących
18. Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla kobiet w ciąży i karmiących18. Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla kobiet w ciąży i karmiących
18. Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla kobiet w ciąży i karmiących
 
14. Zapobieganie chorobom błony śluzowej jamy ustnej i przyzębia
14. Zapobieganie chorobom błony śluzowej jamy ustnej i przyzębia14. Zapobieganie chorobom błony śluzowej jamy ustnej i przyzębia
14. Zapobieganie chorobom błony śluzowej jamy ustnej i przyzębia
 

Semelhante a 3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia

3. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patofizjologii organizmu człowieka
3. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patofizjologii organizmu człowieka 3. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patofizjologii organizmu człowieka
3. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patofizjologii organizmu człowieka Jakub Duda
 
Dietetyk 321[11] z1.01_u
Dietetyk 321[11] z1.01_uDietetyk 321[11] z1.01_u
Dietetyk 321[11] z1.01_ugemix gemix
 
Scalone dokumenty (15)
Scalone dokumenty (15)Scalone dokumenty (15)
Scalone dokumenty (15)gemix gemix
 
Wykonywanie aparatów dwuszczękowych
Wykonywanie aparatów dwuszczękowych Wykonywanie aparatów dwuszczękowych
Wykonywanie aparatów dwuszczękowych Dawid Bogocz
 
Charakteryzowanie budowy i czynności organizmu człowieka
Charakteryzowanie budowy i czynności organizmu człowieka Charakteryzowanie budowy i czynności organizmu człowieka
Charakteryzowanie budowy i czynności organizmu człowieka Piotr Michalski
 
Wykonywanie protez całkowitych
Wykonywanie protez całkowitychWykonywanie protez całkowitych
Wykonywanie protez całkowitychDawid Bogocz
 
19. Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla osób dorosłych i w podeszłym wieku
19. Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla osób dorosłych i w podeszłym wieku19. Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla osób dorosłych i w podeszłym wieku
19. Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla osób dorosłych i w podeszłym wiekuWiktor Dąbrowski
 
Wykonywanie protez częściowych
Wykonywanie protez częściowych Wykonywanie protez częściowych
Wykonywanie protez częściowych Dawid Bogocz
 
Analizowanie zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu człowieka
Analizowanie zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu człowieka Analizowanie zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu człowieka
Analizowanie zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu człowieka Piotr Michalski
 
Modelowanie zębów stałych
Modelowanie zębów stałych Modelowanie zębów stałych
Modelowanie zębów stałych Dawid Bogocz
 
Dietetyk 321[11] z1.06_u
Dietetyk 321[11] z1.06_uDietetyk 321[11] z1.06_u
Dietetyk 321[11] z1.06_ugemix gemix
 

Semelhante a 3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia (20)

2
22
2
 
3. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patofizjologii organizmu człowieka
3. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patofizjologii organizmu człowieka 3. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patofizjologii organizmu człowieka
3. Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patofizjologii organizmu człowieka
 
5
55
5
 
8
88
8
 
Dietetyk 321[11] z1.01_u
Dietetyk 321[11] z1.01_uDietetyk 321[11] z1.01_u
Dietetyk 321[11] z1.01_u
 
Scalone dokumenty (15)
Scalone dokumenty (15)Scalone dokumenty (15)
Scalone dokumenty (15)
 
Technik.weterynarii 2
Technik.weterynarii 2Technik.weterynarii 2
Technik.weterynarii 2
 
Wykonywanie aparatów dwuszczękowych
Wykonywanie aparatów dwuszczękowych Wykonywanie aparatów dwuszczękowych
Wykonywanie aparatów dwuszczękowych
 
Charakteryzowanie budowy i czynności organizmu człowieka
Charakteryzowanie budowy i czynności organizmu człowieka Charakteryzowanie budowy i czynności organizmu człowieka
Charakteryzowanie budowy i czynności organizmu człowieka
 
Wykonywanie protez całkowitych
Wykonywanie protez całkowitychWykonywanie protez całkowitych
Wykonywanie protez całkowitych
 
Technik.weterynarii 3
Technik.weterynarii 3Technik.weterynarii 3
Technik.weterynarii 3
 
4
44
4
 
19. Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla osób dorosłych i w podeszłym wieku
19. Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla osób dorosłych i w podeszłym wieku19. Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla osób dorosłych i w podeszłym wieku
19. Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla osób dorosłych i w podeszłym wieku
 
9
99
9
 
6
66
6
 
Rzeznik.wedliniarz 741[03] z1.01_u
Rzeznik.wedliniarz 741[03] z1.01_uRzeznik.wedliniarz 741[03] z1.01_u
Rzeznik.wedliniarz 741[03] z1.01_u
 
Wykonywanie protez częściowych
Wykonywanie protez częściowych Wykonywanie protez częściowych
Wykonywanie protez częściowych
 
Analizowanie zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu człowieka
Analizowanie zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu człowieka Analizowanie zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu człowieka
Analizowanie zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu człowieka
 
Modelowanie zębów stałych
Modelowanie zębów stałych Modelowanie zębów stałych
Modelowanie zębów stałych
 
Dietetyk 321[11] z1.06_u
Dietetyk 321[11] z1.06_uDietetyk 321[11] z1.06_u
Dietetyk 321[11] z1.06_u
 

3. Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu żucia

  • 1.
  • 2. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Aleksandra Czernic Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu Ŝucia 322[03].O1.03 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007
  • 3. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 1 Recenzenci: lek. dent. Alicja Jędrzejczyk lek. med. Paweł Szymczyk Opracowanie redakcyjne: lek. stom. Aleksandra Czernic Konsultacja: mgr Ewa Kawczyńska-Kiełbasa Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[03].O1.03 „Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu Ŝucia”, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu higienistka stomatologiczna. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
  • 4. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 2 SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 4 3. Cele kształcenia 5 4. Materiał nauczania 6 4.1. Analizowanie funkcji poszczególnych tkanek, narządów i układów organizmu człowieka 6 4.1.1. Materiał nauczania 6 4.1.2. Pytania sprawdzające 36 4.1.3. Ćwiczenia 37 4.1.4. Sprawdzian postępów 38 4.2. Analizowanie wybranych chorób i zaburzeń metabolicznych organizmu człowieka 39 4.2.1. Materiał nauczania 39 4.2.2. Pytania sprawdzające 47 4.2.3. Ćwiczenia 47 4.2.4. Sprawdzian postępów 48 4.3. Analizowanie budowy i funkcji układu stomatognatycznego 49 4.3.1. Materiał nauczania 49 4.3.2. Pytania sprawdzające 56 4.3.3. Ćwiczenia 56 4.3.4. Sprawdzian postępów 57 4.4. Analizowanie chorób i zaburzeń anatomiczno-czynnościowych narządu Ŝucia 58 4.4.1. Materiał nauczania 58 4.4.2. Pytania sprawdzające 67 4.4.3. Ćwiczenia 67 4.4.4. Sprawdzian postępów 68 5. Sprawdzian osiągnięć 69 6. Literatura 73
  • 5. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 3 1. WPROWADZENIE Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i kształtowaniu umiejętności dotyczących analizowania budowy, fizjologii i patofizjologii narządu Ŝucia. W poradniku zamieszczono: – wymagania wstępne, umiejętności jakie powinieneś posiadać przed przystąpieniem do realizacji jednostki modułowej, – cele kształcenia, umiejętności jakie opanujesz podczas realizacji programu jednostki modułowej, – materiał nauczania, w którym zawarte są niezbędne treści teoretyczne, – pytania sprawdzające, które umoŜliwią ocenę przygotowania do wykonania ćwiczeń, – ćwiczenia zawierają polecenie, sposób wykonania oraz wykaz materiałów do wykonania ćwiczenia, pomogą ukształtować umiejętności praktyczne i zweryfikować nabytą wiedzę teoretyczną, – sprawdzian postępów pomoŜe ocenić poziom umiejętności po wykonaniu ćwiczeń, – sprawdzian osiągnięć, po zrealizowaniu programu modułowej pozwoli ocenić poziom nabytych umiejętności, – wykaz literatury. Schemat układu jednostek modułowych 322[03].O1.01 Stosowanie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpoŜarowej, ochrony środowiska 322[03].O1 Podstawy zawodu 322[03].O1.02 Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich 322[03].O1.03 Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu Ŝucia 322[03].O1.04 Udzielanie pierwszej pomocy 322[03].O1.05 Stosowanie przepisów prawa i zasad ekonomiki w ochronie zdrowia
  • 6. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 4 2. WYMAGANIA WSTĘPNE Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć: − korzystać z komputera, − posługiwać się podstawową terminologią stomatologiczną − posługiwać się podstawową terminologią medyczną, − pracować w grupie, − wykorzystywać róŜne źródła informacji, − komunikować się z innymi przedstawicielami środowiska medycznego.
  • 7. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 5 3. CELE KSZTAŁCENIA W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć: − rozróŜnić tkanki ustroju, − scharakteryzować budowę i czynności układu kostno-stawowego oraz narządu Ŝucia, − scharakteryzować budowę i czynności układu pokarmowego, − scharakteryzować budowę górnych i dolnych dróg oddechowych, − określić funkcję przepony, − określić znaczenie narządów krwiotwórczych dla ustroju, − scharakteryzować budowę anatomiczną serca i układu naczyniowego, − określić wpływ hormonów na organizm, − scharakteryzować budowę i czynności narządów zmysłów, − scharakteryzować budowę i wyjaśnić rolę ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego, − scharakteryzować topografię i fizjologię nerwów czaszkowych, − scharakteryzować zmiany chorobowe organizmu człowieka, − wyjaśnić pojęcie dziedziczności i scharakteryzować choroby uwarunkowane genetycznie, − scharakteryzować mechanizm odporności wrodzonej i nabytej, − scharakteryzować podstawowe zaburzenia przemiany materii, − scharakteryzować budowę układu stomatognatycznego, − określić funkcje jamy ustnej, − scharakteryzować budowę dziąsła brzeŜnego i właściwego, − wyjaśnić budowę i funkcje ozębnej, − scharakteryzować budowę i funkcje języka, − dokonać podziału gruczołów ślinowych i scharakteryzować ich topografię, − określić skład i funkcje śliny, − scharakteryzować makroskopową i mikroskopową budowę zębów, − określić róŜnice w uzębieniu mlecznym i stałym, − scharakteryzować dwupokoleniowość zębów, − scharakteryzować funkcje poszczególnych grup zębowych, − rozróŜnić choroby twardych tkanek zęba, − określić zaburzenia liczby i kształtów zębów, − scharakteryzować budowę morfologiczną i topografię przyzębia, − wyjaśnić przyczyny chorób przyzębia, − scharakteryzować pulpopatie, − scharakteryzować zgorzel i martwicę miazgi, − sklasyfikować zapalenia tkanek okołowierzchołkowych, − sklasyfikować ogniska zakaŜenia w obrębie narządu Ŝucia, − scharakteryzować nieŜytowe zapalenia błony śluzowej jamy ustnej, − dokonać morfologiczno-czynnościowego podziału wad zgryzu, − scharakteryzować wady zgryzu w odniesieniu do trzech płaszczyzn przestrzennych Simona, − scharakteryzować zgryz urazowy, − wyjaśnić etiologię stanów przedrakowych jamy ustnej.
  • 8. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 6 4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Analizowanie funkcji poszczególnych tkanek, narządów i układów organizmu człowieka 4.1.1. Materiał nauczania Tkanką nazywamy zespół komórek oraz wytwarzaną przez nie istotę międzykomórkową. Komórki naleŜące do tej samej tkanki posiadają podobną budowę, wspólne pochodzenie i pełnią tę samą funkcję. WyróŜniamy cztery typy tkanek występujących u człowieka: − tkankę nabłonkową, − tkankę łączną, − tkankę mięśniową, − tkankę nerwową. Tkanka nabłonkowa RóŜne rodzaje nabłonków powstają ze wszystkich listków zarodkowych: z ektodermy (naskórek i niektóre gruczoły), endodermy (nabłonek płuc i przewodu pokarmowego), mezodermy (nabłonek jam ciała, układu moczowo-płciowego) oraz z mezenchymy (śródbłonek naczyń krwionośnych). Tkanka nabłonkowa jest rodzajem tkanki, w której główną masę stanowią komórki, zaś istota międzykomórkowa jest bardzo skąpa. Dlatego nabłonki są układem ściśle upakowanych komórek tworzących błony. WyróŜnia się dwa rodzaje nabłonków: nabłonki pokrywające oraz nabłonki gruczołowe. Klasyfikacja nabłonków oprócz kryterium pochodzenia opiera się równieŜ na podstawie ilości warstw komórek nabłonkowych i ich kształcie. Zgodnie z pierwszym kryterium wyróŜniamy nabłonki jednowarstwowe i wielowarstwowe, a zgodnie z drugim płaskie, sześcienne i walcowate. Nabłonki spełniają w organizmie róŜnorodne funkcje: − funkcja pokrywowo-ochronna – ochrona głębiej połoŜonych tkanek przed uszkodzeniami mechanicznymi, chemicznymi, termicznymi (naskórek czy teŜ nabłonek jamy ustnej), − izolowanie róŜnych środowisk od siebie – dzięki czemu zachowane są róŜnice chemiczne i fizyczne między tymi środowiskami; regulacja transportu róŜnych substancji poprzez warstwę nabłonkową, − funkcja resorpcyjna – wchłanianie róŜnych substancji, np.: nabłonek jelitowy, − funkcja wydzielnicza – produkcja i wydzielanie róŜnych substancji, produkowanych lub modyfikowanych w komórkach nabłonkowych, − funkcja zmysłowa – odbiór bodźców ze środowiska zewnętrznego, np.: kubki smakowe, komórki receptorowe ucha wewnętrznego. Na specjalne omówienie zasługuje nabłonek gruczołowy, który jest utworzony przez komórki wyspecjalizowane w kierunku wydzielania róŜnych substancji, np.: pot, mleko, hormony, Ŝółć. Komórki te tworzą narządy zwane gruczołami. Komórki nabłonka gruczołowego mają receptory, za pomocą których reagują na sygnały zewnętrzne – bodźce nerwowe lub hormonalne, zwiększając lub zmniejszając wydzielanie. Gruczoły moŜemy podzielić na zewnątrzwydzielnicze (tzw. egzokrynne) i wewnątrzwydzielnicze (tzw. endokrynne). Wydzielina gruczołów egzokrynnych przechodzi do przewodów odprowadzających i przez nie wydostaje się na zewnątrz ciała, np.: gruczoły potowe; lub do światła róŜnych narządów, np.: gruczoły Brunnera uchodzące do światła dwunastnicy. Wydzielanie gruczołów endokrynowych polega na
  • 9. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 7 przedostawaniu się wydzieliny do płynu tkankowego, a stamtąd do krwi, która ją rozprowadza po całym organizmie. Tkanka mięśniowa Podstawową właściwością tej tkanki jest zdolność do aktywnego skurczu komórek, czyli kurczliwość, która następuje w odpowiedzi na bodziec. Drugą waŜną cechą tych komórek jest ich pobudliwość, czyli wraŜliwość na bodźce. WyróŜniamy 3 rodzaje tkanki mięśniowej: − tkankę mięśniową gładką, − tkankę mięśniową poprzecznie prąŜkowaną szkieletową, − tkankę mięśniową poprzecznie prąŜkowaną sercową. Tkanka mięśniowa gładka – komórki tej tkanki określane są jako miocyty. NajwaŜniejszą cechą komórek wchodzących w skład tej tkanki jest skurcz i rozkurcz niezaleŜny od woli, a uzaleŜniony od autonomicznego układu nerwowego, bodźców mechanicznych lub hormonalnych. Skurcz mięśniówki gładkiej jest powolny, lecz długotrwały. Mięśniówka gładka występuje w ścianach naczyń krwionośnych, w wewnętrznych przewodach organizmu, np.: przewodzie pokarmowym; w skórze i ścianie macicy. Tkanka mięśniowa poprzecznie prąŜkowana szkieletowa – jednostkę strukturalną stanowi tzw. włókno mięśniowe. Włókna mięśniowe poprzedzielane tkanką łączną wiotką wchodzą w skład mięśnia szkieletowego. To mięśnie szkieletowe umoŜliwiają ruchy dowolne jako, Ŝe są unerwione przez zaleŜną od naszej woli część centralnego systemu nerwowego; wyjątek stanowi część włókien mięśniowych poprzecznie prąŜkowanych mięśni oddechowych, przełyku, mięśnia kulszowo-jamistego, mięsień strzemiączkowy, mięsień dźwigacz jądra. KaŜde włókno mięśniowe składa się z licznych jąder komórkowych, sarkoplazmy, włókien kurczliwych (miofibryli) i błony zwanej sarkolemą. Cechą charakterystyczną występującą na powierzchni kaŜdego włókna mięśniowego jest tzw. płytka motoryczna, czyli zakończenia włókien nerwowych ruchowych dochodzących do mięśnia szkieletowego. Płytka motoryczna jest miejscem, w którym zapoczątkowany zostaje skurcz mięśnia. Inną charakterystyczną strukturą jest połączenie mięśniowo-ścięgniste, które jest odpowiedzialne za przeniesienie na ścięgno siły skurczu mięśnia. Tkanka mięśniowa poprzecznie prąŜkowana serca – mięsień sercowy nie podlega woli i jest sterowany przez układ autonomiczny. Komórki tej tkanki określane są jako kardiomiocyty. Połączone są one wypustkami i posiadają w odróŜnieniu od komórek mięśni szkieletowych tylko po jednym jądrze komórkowym. Tkanka łączna – jedna z podstawowych tkanek zwierzęcych, powstaje z mezodermy. Komórki tkanki łącznej wytwarzają duŜą ilość substancji międzykomórkowej, która wypełnia przestrzenie między nimi. Tkanka łączna ma za zadanie: spajać róŜne typy innych tkanek, zapewniać podporę narządom i ochraniać wraŜliwe części organizmu. Wygląd tkanki łącznej zaleŜy od obfitości substancji międzykomórkowej. MoŜemy wyróŜnić następujące rodzaje tkanki łącznej: − tkanka łączna galaretowata – zbudowana jest z komórek gwiaździstych oblanych duŜą ilością substancji międzykomórkowej, − tkanka łączna oporowa – występuje głównie u kręgowców. Tkankę łączną oporową dzielimy na tkankę kostną i tkankę chrzęstną. Tkanka łączna chrzęstna – w substancji międzykomórkowej znajdują się zaokrąglone komórki (chondrocyty); czasem teŜ występują włókna spręŜyste lub klejorodne. Dzieli się ona na: − tkankę łączną chrzęstną włóknistą – charakteryzuje się obecnością większej lub mniejszej ilości włókien (głównie kolagenowych) w substancji międzykomórkowej; komórki
  • 10. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 8 wydłuŜone i stosunkowo nieliczne. Znajduje się w miejscach przyczepu ścięgien do kości oraz w krąŜkach międzykręgowych, − tkanka łączna chrzęstna szklista – zawiera włókna kolagenowe, ulega mineralizacji. Buduje powierzchnie stawowe i przymostkowe części Ŝeber, a takŜe kości biodrowych. Występuje teŜ w części chrzęstnej nosa, nagłośni i oskrzelach, − tkanka łączna chrzęstna spręŜysta – występuje w małŜowinie usznej ssaków oraz w chrząstkach krtani i nagłośni. Zawiera liczne włókna elastyczne, nie ulega mineralizacji. Tkanka kostna – charakteryzuje się tym, Ŝe substancja międzykomórkowa jest przesycona solami wapnia (fosforany, węglany) i tworzy wokół kanałów naczyniowych koncentrycznie ułoŜone blaszki tworzące większe, walcowate jednostki strukturalne; miedzy blaszkami, w jamkach kostnych, rozlokowane są komórki tworzące tkankę kostną: osteocyty, osteoblasty, osteoklasty, komórki osteogenne. Tkankę kostną moŜna podzielić na: grubowłóknistą (włókna kolagenowe nie są uporządkowane, występuje u niŜszych kręgowców i zarodków wyŜszych kręgowców) i blaszkowatą (włókna kolagenowe są skierowane w tym samym kierunku, co czyni komórki silniejszymi). Tkanka tłuszczowa – komórki tej tkanki gromadzą tłuszcz, który moŜe być wykorzystywany przez organizm jako źródło energii potrzebnej do normalnego funkcjonowania. Tkanka ta występuje pod skórą, a takŜe wokół serca i nerek. Jej zadaniem jest równieŜ zatrzymywanie ciepła w organizmie. Tkanka nerwowa odbiera, przekazuje i reaguje na impulsy środowiska, jak, np.: dotyk, temperatura czy światło. Przewodzi impulsy od receptorów do efektorów i przetwarza je w adekwatne odpowiedzi. Przewodzi równieŜ impulsy z neuronu do innego neuronu oraz wytwarza substancje przekaźnikowe. Komórki nerwowe umoŜliwiają organizmowi normalne funkcjonowanie w danym środowisku, adekwatną odpowiedź w zaleŜności od sytuacji w środowisku zarówno wewnętrznym jak i zewnętrznym. Neurony stale rejestrują i analizują informacje o stanie wewnętrznym organizmu jak i zewnętrznym stanie otoczenia, przez co przygotowują organizm do odpowiedniej reakcji. Do neuronów naleŜy równieŜ koordynacja aktywności intelektualnej, świadomości, podświadomości, aktywności ruchowej czy teŜ czynności gruczołów dokrewnych. W skład tkanki nerwowej wchodzą: − neurony i ich wypustki przekazujące impulsy nerwowe; neuron zbudowany jest z ciała komórki i wypustek, jest podstawową jednostką strukturalno-czynnościową tkanki nerwowej, − komórki glejowe izolujące, podpierające i odŜywiające neurony. Tkanka nerwowa ma bardzo słabe moŜliwości regeneracyjne. Narządami zbudowanymi z tkanki nerwowej są: ośrodkowy układ nerwowy – mózg i rdzeń kręgowy oraz obwodowy układ nerwowy. W komórce nerwowej (neuronie) wyróŜniamy: − ciało komórki (perikarion) z jądrem komórkowym i neurofibryllami, − liczne dendryty, − akson (neuryt). Budowa i czynność układu kostno-stawowego i narządu Ŝucia Kości są biernymi narządami ruchu, pełniącymi funkcję krwiotwórczą i amortyzującą. Stanowią rusztowanie podtrzymujące i osłaniające inne narządy. Wszystkie kości moŜemy podzielić ze względu na ich kształt: − kości długie – słuŜą głównie jako dźwignie dla mięśni; jeden wymiar przewyŜsza dwa pozostałe (długość jest większa od szerokości i grubości), − kości płaskie – słuŜą głównie jako osłona oraz stanowią te elementy układu kostnego, które są odpowiedzialne za funkcje krwiotwórcze; dwa wymiary przewyŜszają trzeci (długość i szerokość są większe od grubości),
  • 11. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 9 − kości krótkie – wszystkie trzy wymiary są do siebie zbliŜone; tworzą spręŜyste trzony i sklepienia, − kości róŜnokształtne – np.: kość podniebienna, − kości pneumatyczne – zawierają przestrzenie wysłane błoną śluzową i wypełnione powietrzem. − Bardziej dokładny podział kości opiera się na ich rozwoju, budowie i czynności: − kości rurowate – zbudowane są z istoty zbitej i gąbczastej, mają kształt rur – długich lub krótkich, wypełnione są szpikiem kostnym i pełnią funkcje podporowe, krwiotwórcze i obronne; − kości gąbczaste – zbudowane z istoty gąbczastej pokrytej istotą zbitą; mogą być długie (np. Ŝebra) lub krótkie (np. kręgi) – pełnią funkcję krwiotwórczą oraz stanowią początek przyczepu mięśni; − kości płaskie – zbudowane z istoty gąbczastej lub zbitej i pełnią funkcję osłaniającą i krwiotwórczą. Chemicznie kość zbudowana jest ze składników organicznych tworzących osseinę, dzięki której kość jest spręŜysta, oraz składników nieorganicznych, czyli soli wapnia i fosforu (dwuhydroksyapatytów), dzięki którym kość jest twarda. Histologiczne kość jest narządem złoŜonym z wielu róŜnych tkanek. Głównym składnikiem jest tkanka kostna (zespół komórek kostnych i substancji międzykomórkowej), ale zawiera ona takŜe tkankę tłuszczową, krwiotwórczą, chrzęstną i inne. KaŜda kość pokryta jest okostną, a powierzchnie kości przylegające do siebie w obrębie stawu pokrywa chrząstka stawowa. Część zewnętrzną kości stanowi istota zbita, wewnętrzną zaś istota gąbczasta. W kaŜdej kości długiej moŜna wyróŜnić trzon oraz koniec bliŜszy i dalszy. Najbardziej zewnętrzną warstwę kości długich stanowi okostna – błona utworzona z tkanki łącznej włóknistej, bogato unaczyniona i unerwiona. Kość ma zdolność regeneracji, co pozwala na zrastanie się odłamów przy złamaniach, daje się równieŜ przeszczepiać, co jest wykorzystywane w chirurgii. Układ kostny dzieli się na: kręgosłup, kości klatki piersiowej, kości kończyn górnych i dolnych oraz kości czaszki. Kręgosłup moŜna sobie wyobrazić jako wieloelementową tuleję chroniącą rdzeń kręgowy. Podstawowe elementy składające się na kręgosłup nazywamy kręgami; kaŜdy z nich jest osobną kością. W centrum kaŜdego kręgu znajduje się otwór, przez który przebiega nieprzerwany rdzeń. Liczba kręgów jest róŜna w zaleŜności od przynaleŜności systematycznej kręgowca. Człowiek ma 7 kręgów szyjnych, 12 kręgów piersiowych, 5 kręgów lędźwiowych, 5 kręgów krzyŜowych (które w fazie rozwoju płodowego łączą się w jedną kość krzyŜową) i 3 do 5 kręgów ogonowych, a więc od 32 do 34 kręgów. Zadaniem kręgosłupa jest podpora ciała, ochrona rdzenia kręgowego oraz pośrednio pełnienie funkcji przyczepów dla kończyn. U człowieka przystosowanie kręgosłupa do utrzymywania wyprostowanej postawy ciała i unoszenia głowy przejawia się zarówno w jego kształcie, jak i w sposobie zestawienia trzonów kręgowych Na kości klatki piersiowej składają się: kręgi piersiowe kręgosłupa, 12 par Ŝeber oraz mostek. Mostek stanowi przednie ograniczenie klatki piersiowej. Jest elastycznie połączony z częścią Ŝeber oraz obręczą barkową. Składa się z trzech części: − rękojeści, − trzonu mostka, − wyrostka mieczykowatego. śebra stanowią część układu kostnego człowieka. NaleŜą do kości płaskich. Jest to dwanaście par (niewielka część populacji ma Ŝeber więcej lub mniej) półkoliście wygiętych kości klatki piersiowej, które z jednej strony łączą się z kręgami piersiowymi, a z drugiej strony, w wypadku Ŝeber I–X, z mostkiem. śebro XI i XII nie są połączone z mostkiem.
  • 12. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 10 WyróŜnia się Ŝebra prawdziwe – licząc od góry pierwsze siedem par Ŝeber (I–VII). Połączone są one bezpośrednio z mostkiem własną chrząstką – chrząstką Ŝebrową, co odróŜnia je od Ŝeber rzekomych (Ŝeber VIII–XII) nie mających takiego połączenia. śebra XI i XII nazywa się Ŝebrami wolnymi z racji braku połączenia z mostkiem. Podstawową funkcją Ŝeber jest ochrona waŜnych dla Ŝycia narządów znajdujących się w klatce piersiowej – serca i płuc. śebra odgrywają takŜe waŜną rolę w procesie oddychania; stanowią miejsce przyczepu mięśni oddechowych, a takŜe dzięki występowaniu chrząstek między Ŝebrami, a mostkiem moŜliwe jest zwiększanie i zmniejszanie objętości klatki piersiowej, co tworzy zmianę ciśnień w jej wnętrzu i umoŜliwia wdech i wydech. Kości kończyny górnej dzielą się na obręcz kończyny górnej i kościec kończyny górnej wolnej. Do kości obręczy zaliczamy obojczyk i łopatkę. Do kośćca kończyny górnej wolnej zaliczamy: kość ramienną, kość łokciową, kość promieniową, kości nadgarstka, kości śródręcza i kości palców ręki. Kości kończyny dolnej dzielą się na obręcz kończyny dolnej i kościec kończyny dolnej wolnej. Do obręczy kończyny dolnej zaliczamy kość miedniczną, która składa się z trzech zrośniętych ze sobą kości: biodrowej, kulszowej i łonowej. Do kośćca kończyny dolnej wolnej zaliczamy: kość udową, rzepkę, kość piszczelową, strzałkę, kości stępu, kości śródstopia, kości palców stopy. Kości czaszki dzielimy na kości mózgoczaszki i kości twarzoczaszki. Kości mózgoczaszki tworzą puszkę kostną, w której znajduje się mózgowie wraz z oponami. W skład mózgoczaszki wchodzą następujące kości: kość potyliczna, kość klinowa, kości skroniowe, kości ciemieniowe, kość czołowa i kość sitowa. Twarzoczaszka zawiera początkowe części układu oddechowego i pokarmowego. W skład twarzoczaszki wchodzą: małŜowiny nosowe dolne, kości łzowe, kości nosowe, kości jarzmowe, szczęka, kości podniebienne, lemiesz i Ŝuchwa. Połączenia kości dzielą się na: − ścisłe – więzozrosty, chrząstkozrosty, kościozrosty, − półścisłe – tzw. stawy płaskie, − ruchome czyli stawy. Staw – ruchome połączenie między składnikami szkieletu (zewnętrznego lub wewnętrznego). Stawy moŜemy podzielić ze względu na ilość kości wchodzących w skład danego stawu: − prosty – w budowie biorą udział tylko dwie kości, − złoŜony – w budowie bierze udział więcej niŜ dwie kości, np.: staw łokciowy. Podział stawów ze względu na liczbę osi: − jednoosiowe, − dwuosiowe, − wieloosiowe, − nieregularne. Typowymi elementami stawu są: − powierzchnia stawowa – czyli główka (część wypukła) i panewka stawowa (część wklęsła), bywają takŜe powierzchnie stawowe płaskie – kość krzyŜowa z miednicą, − torebka stawowa – otacza cały staw, ograniczając go od otoczenia; zapobiega nadmiernym przesunięciom kości oraz stabilizuje staw, − jama stawowa. Staw moŜe równieŜ zawierać: więzadła stawowe, obrąbek stawowy, łąkotki, kaletki maziowe, trzeszczki, kosmki maziowe, fałdy maziowe. Poszczególne stawy róŜnią się zadaniami biologicznymi, a więc mają odmienną budowę i ruchomość. Na wykonywanie ruchów we wszystkich płaszczyznach pozwalają stawy
  • 13. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 11 wieloosiowe, np.: kuliście uformowane stawy barkowy oraz biodrowy. Mniejszą ruchomość cechuje stawy dwuosiowe, np.: siodełkowo ukształtowana powierzchnia stawu nadgarstkowo- śródręcznego kciuka pozwala na jego ruchy w dwóch płaszczyznach. Stawy jednoosiowe umoŜliwiają ruch tylko w jednej płaszczyźnie. Przykładem moŜe być zawiasowy staw ramienno-łokciowy czy teŜ obrotowy staw między najwyŜszymi kręgami kręgosłupa. Narząd Ŝucia, stanowiący początkowy odcinek przewodu pokarmowego, ma za zadanie przygotować poŜywienie do trawienia. Podczas Ŝucia pokarmu, zostaje on zmiaŜdŜony a następnie zmieszany ze śliną, dzięki czemu staje się śliski, czyli dochodzi do formowania kęsa pokarmowego. JuŜ na tym etapie dochodzi do wstępnego rozkładu węglowodanów przez enzymy znajdujące się w ślinie m.in. amylazę. Wargi, język i zęby są bardzo wraŜliwymi narządami dotyku. Język jest ponadto organem smaku. Narząd Ŝucia bierze udział równieŜ w artykułowaniu dźwięków mowy. Podstawową składową narządu Ŝucia stanowi jama ustna wraz z jej organami. Jama ustna jest ograniczona przez wargi, policzki, podniebienie i dno jamy ustnej. Przestrzeń tę wypełniają łuki zębowe i język. W skład narządu Ŝucia (układu stomatognatycznego) wchodzą równieŜ szczęki (szczęka górna i szczęka dolna, czyli Ŝuchwa) oraz staw skroniowo- Ŝuchwowy. Mięśnie Ŝucia, mimiczne oraz gruczoły ślinowe są równieŜ częścią narządu Ŝucia. Narząd Ŝucia stanowi funkcjonalną jedność z całym organizmem. W układzie ruchowym narządu Ŝucia znajdują się 3 stawy: staw skroniowo-Ŝuchwowy, staw zębowo-zębodołowy (z jednej strony powierzchnia korzenia a z drugiej ściana zębodołu, pomiędzy nimi moŜliwe są określone ruchy dzięki elastyczności ozębnej), staw zębowo-zębowy (międzyzębowy). Czynność tego stawu określają wzajemne kontakty powierzchni zwarciowych zębów górnych i dolnych (tj. zębów przeciwstawnych). Tylko staw skroniowo-Ŝuchwowy jest stawem z anatomicznego punktu widzenia. Pozostałe są uzasadnione z fizjologicznego punktu widzenia (poniewaŜ oba te stawy powodują za pośrednictwem proprioreceptorów przyzębia pobudzanie czynności odpowiednich mięśni). Staw skroniowo-Ŝuchwowy jest stawem symetrycznym. W skład stawu wchodzą: dołek stawowy kości skroniowej, wyrostek stawowy (kłykciowy) głowy Ŝuchwy, krąŜek stawowy oraz torebka stawowa. KrąŜek stawowy dzieli jamę stawową na część górną i dolną. Podczas ruchów opuszczania Ŝuchwy krąŜek stawowy przesuwa się ku przodowi i ku dołowi. Wraz z krąŜkiem stawowym przesuwa się wyrostek stawowy głowy Ŝuchwy po obu stronach. W ruchach przywodzenia Ŝuchwy (zamykania) krąŜek stawowy i wyrostek kłykciowy Ŝuchwy wracają do pozycji wyjściowej. Stawy skroniowo-Ŝuchwowe są jedynymi jednoimiennymi stawami sprzęŜonymi ze sobą czynnościowo (jak, np.: stawy biodrowe). Są równieŜ sprzęŜone anatomicznie (dzięki ich trwałemu połączeniu za pośrednictwem trzonu i gałęzi Ŝuchwy). Dlatego nieprawidłowe głównie asymetryczne obciąŜenia stawów jest jedną z przyczyn powstawania zaburzeń czynnościowych narządu Ŝucia. Budowa i czynność układu pokarmowego Układ trawienny obejmuje narządy przewodu pokarmowego słuŜące do odŜywiania organizmu. OdŜywianie polega na pobieraniu pokarmu z zewnątrz, jego trawieniu, czyli rozkładaniu substancji pokarmowych na cząsteczki elementarne, a następnie na wchłanianiu tych cząstek do krwi i chłonki. OdŜywianie ma na celu zaopatrzenie organizmu w materiał budulcowy potrzebny do wzrostu i odtwarzania zuŜytych elementów komórkowych lub tkankowych oraz dostarczenie organizmowi materiału energetycznego, koniecznego do róŜnorodnych procesów Ŝyciowych. Energia uzyskana ze spalania tego materiału jest konieczna do podtrzymywania pracy narządów wewnętrznych i utrzymywania stałej temperatury ciała, a przede wszystkim do wykonywania pracy fizycznej. Przewód pokarmowy składa się z jamy ustnej, gardła, przełyku, Ŝołądka, jelita cienkiego i jelita grubego. Ściana przewodu pokarmowego ma 3 warstwy (wymieniając od środka):
  • 14. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 12 błonę śluzową z tkanką podśluzową, błonę mięśniową i błonę surowiczą. Błona surowicza zwana otrzewną wyściela od wewnątrz ściany jamy brzusznej i miednicy małej – tzw. otrzewna ścienna. Pozostała część otrzewnej – otrzewna trzewna – pokrywa narządy zawarte w jamie brzusznej i miednicy małej. Błona ta oraz niewielka ilość płynu surowiczego przez nią wyprodukowana umoŜliwia wzajemne przesuwanie się narządów jamy brzusznej, np.: przy zmianie pozycji ciała, oddychaniu, a takŜe umoŜliwia ruchy perystaltyczne przewodu pokarmowego (przesuwające treść pokarmową). Jama brzuszna stanowi największą jamę ustroju, która od góry jest ograniczona przeponą, od przodu i boków przez mięśnie przedniej ściany jamy brzusznej, od tyłu przez kręgosłup; w dole bez wyraźnej granicy przechodzi w jamę miednicy. Jama ustna Jest miejscem, w którym pokarm podlega rozdrobnieniu, nawilŜeniu przez ślinę oraz uformowaniu w kęsy. Kęsy za pośrednictwem języka przesuwane są do gardła, a stąd wędrują do przełyku. Ściany jamy ustnej stanowią: wargi, policzki, podniebienie i dno jamy ustnej. Do narządów jamy ustnej naleŜy zaliczyć: zęby, język i ślinianki. Gardło To narząd wspólny dla układu oddechowego i pokarmowego. Rozciąga się od podstawy czaszki do poziomu VI kręgu szyjnego. Ściana gardła, podobnie jak większość elementów przewodu pokarmowego składa się z trzech błon: błony śluzowej, błony mięśniowej, na którą składają się mięśnie poprzecznie prąŜkowane (dźwigacze i zwieracze) oraz błony zewnętrznej. Przełyk Stanowi narząd pośredniczący w przekazywaniu kęsa pokarmowego z gardła do Ŝołądka. Długość przełyku u dorosłego człowieka wynosi średnio 23–29 cm – rozpoczyna się na poziomie VI kręgu szyjnego, a kończy na poziomie XI kręgu piersiowego. Jest elastycznym przewodem o gładkich ścianach, zbudowanych z mięśni i wyścielonych od wnętrza błoną śluzową. Znajduje się on na tylnej ścianie klatki piersiowej i po przejściu przez przeponę przechodzi w Ŝołądek. Kęs pokarmowy po połknięciu jest przesuwany do Ŝołądka dzięki synchronicznym ruchom mięśniówki przełyku zwanym falą perystaltyczną. MoŜemy wyróŜnić w nim 3 części: szyjną, piersiową i brzuszną. Nie zachodzą w nim procesy trawienia i wchłaniania. śołądek Stanowi najszerszą część przewodu pokarmowego o workowatym kształcie. Łączy przełyk z jelitem cienkim. Składa się z części wpustowej (wpustu), dna, trzonu i części odźwiernikowej. Powierzchnia (ściana) przednia i tylna Ŝołądka jest oddzielona krzywizną mniejszą i większą. NajniŜej połoŜny punkt krzywizny mniejszej – dzielący trzon Ŝołądka od części odźwiernikowej nazywa się wcięciem Ŝołądkowym. Dalej ku dołowi, trzon Ŝołądka zagina się w prawą stronę i ku górze przechodzi w część przedodźwiernikową. Miejsce zagięcia tworzy kąt Ŝołądka. Otworem końcowym Ŝołądka jest odźwiernik (ujście odźwiernikowe) łączący Ŝołądek z początkiem dwunastnicy. śołądek leŜy w lewej okolicy podŜebrowej i lewej okolicy nadbrzusznej. Tylko cześć odźwiernikowa przekracza linię pośrodkową ciała i znajduje się w prawym nadbrzuszu. Mięśniówka Ŝołądka powoduje ruchy jego ścian – w ten sposób treść pokarmowa miesza się z sokiem Ŝołądkowym. Gruczoły Ŝołądka wydzielają śluz i sok Ŝołądkowy zawierający enzymy: pepsynę, katepsynę, podpuszczkę i kwas solny. Przy udziale enzymów odbywa się w Ŝołądku trawienie białek. Kontynuowane jest takŜe trawienie cukrów rozpoczęte w jamie ustnej przez enzym – ptialinę.
  • 15. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 13 Komórki okładzinowe Ŝołądka wydzielają oprócz kwasu solnego tzw. czynnik wewnętrzny Castle'a, który wiąŜe się z witaminą B12 i umoŜliwia jej wchłanianie w jelicie krętym. Kolejnym elementem przewodu pokarmowego jest jelito cienkie, w skład którego wchodzą: dwunastnica, jelito czcze i jelito kręte. Dwunastnica Jest początkowym odcinkiem jelita cienkiego o długości 25–30 cm. Cześć górna dwunastnicy, zwana opuszką, jest pozbawiona okręŜnych fałdów charakterystycznych dla jelita cienkiego. Występują one w dalszym odcinku (części zstępującej, części dolnej i części wstępującej dwunastnicy). W części zstępującej dwunastnicy znajduje się brodawka większa dwunastnicy, na której znajduje się ujście dróg trzustkowych i Ŝółciowych. Często 2–3 cm powyŜej tej brodawki znajduje się takŜe brodawka mniejsza dwunastnicy z uchodzącym na niej dodatkowym przewodem trzustkowym. Wypełniający światło dwunastnicy sok dwunastniczy o odczynie słabo zasadowym zawiera enzymy trawiące węglowodany, białka i tłuszcze. Enzymy te wydzielane są głównie przez trzustkę (sok trzustkowy jest wydzielany w ilości 1 l na dobę). Do dwunastnicy przez drogi Ŝółciowe wątroba wydziela około 1,5 l Ŝółci na dobę. Emulguje tłuszcze i uczynnia enzym trawienny (lipazę trzustkową) oraz wzmaga czynność perystaltyczną jelit (czynność ruchowa jelit przesuwająca treść pokarmową). Jelito czcze i jelito kręte Mają wiele cech wspólnych i nie są od siebie wyraźnie odgraniczone. Jelito czcze rozpoczyna się zgięciem dwunastniczo-czczym a kończy zastawką krętniczo-kątniczą. Przeciętna długość całego jelita cienkiego wynosi ok. 5 m. W jelicie odbywa się dalszy proces trawienia węglowodanów, tłuszczów i białka. Powierzchnię chłonną w jelicie zwiększają fałdy okręŜne (brak ich w jelicie krętym i opuszce dwunastnicy) oraz kosmki jelitowe. Tych ostatnich jest około 10–40 na mm2 powierzchni. Wchłanianie ułatwia skomplikowana czynność ruchowa jelita (perystaltyka). Jelito grube Rozciąga się na długości około 1,5 m od ujścia jelita cienkiego do odbytu. Dzieli się na jelito ślepe (wraz z wyrostkiem robaczkowym), okręŜnicę i odbytnicę. Jelito ślepe zwane kątnicą jest „ślepym” uwypukleniem jelita. PołoŜone jest poniŜej ujścia jelita cienkiego. Jego długość i średnica wynoszą 7–8 cm. Wyrostek robaczkowy jest zwęŜoną częścią jelita ślepego o długości 8–9 cm i grubości około 0,5 cm, z duŜą ilością tkanki limfatycznej biorącej udział w procesach odpornościowych i powstawania niektórych ciałek krwi. OkręŜnica składa się z części wstępującej, przechodzącej zagięciem wątrobowym w poprzecznicę. Końcowy odcinek poprzecznicy przechodzi zagięciem śledzionowym w część zstępującą. Zstępująca część okręŜnicy przechodzi w okręŜnicę esowatą, połoŜoną na lewym talerzu kości biodrowej. Ta część okręŜnicy nazwę zawdzięcza swojemu ułoŜeniu w jamie brzusznej. Esica na poziomie II i III kręgu krzyŜowego łączy się z odbytnicą. Odbytnica ma długość 12–15 cm. Część górna odbytnicy z powodu swojej budowy nazywa się bańką odbytnicy. W dole przechodzi w kanał odbytu długości około 4 cm, otoczony zespołem mięśni zwieraczy. Błona śluzowa jelita grubego układa się w warstwy okręŜne, a jedynie w odbytnicy w warstwy podłuŜne. Komórki gruczołowe wytwarzają duŜe ilości śluzu. W jelicie grubym nie zachodzi wchłanianie składników odŜywczych ani wydzielanie enzymów trawiennych. Ma tutaj miejsce wchłanianie wody, dzięki czemu treść jelitowa jest zagęszczona w kał. Nie wchłonięte resztki pokarmowe ulegają fermentacji i gniciu. Do światła przewodu pokarmowego uchodzi wydzielina dwóch gruczołów biorących udział w procesie trawienia pokarmów: wątroba i trzustka.
  • 16. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 14 Wątroba Jest największym gruczołem ciała ludzkiego, który leŜy tuŜ pod przeponą (mięśniem oddzielającym klatkę piersiową od jamy brzusznej), po prawej stronie jamy brzusznej. U dorosłego człowieka waga tego gruczołu dochodzi do 1500 g. Jest ona zbudowana prawie wyłącznie z komórek wątrobowych, czyli hepatocytów. Jest to narząd miękki, a jednocześnie kruchy i łatwo pękający przy silnym urazie. Trzustka Jest narządem gruczołowatym o zrazikowatej budowie, leŜy na tylnej ścianie jamy brzusznej na wysokości pierwszego kręgu lędźwiowego. Jej długość wynosi 12–20 cm, średnia wysokość 4–5 cm, grubość 2–3 cm, a waga ok. 90 g. WyróŜnia się następujące części trzustki: głowę, trzon i ogon. Ma ona kształt ryby, której głowę otacza dwunastnica, a ogon sięga w okolicę lewego podŜebrza. Budowa górnych i dolnych dróg oddechowych W obrębie układu oddechowego moŜemy wyróŜnić górne i dolne drogi oddechowe. Górne drogi oddechowe tworzą: nos zewnętrzny, jama nosowa wraz z zatokami przynosowymi, jama ustna, gardło oraz część krtani (przedsionek i kieszonki krtaniowe). Rolą górnych dróg oddechowych jest ogrzanie, nawilŜenie i oczyszczenie powietrza dostającego się do organizmu. Od poziomu fałdów głosowych rozpoczynają się dolne drogi oddechowe. Zaliczamy do nich: jamę podgłośniową krtani, tchawicę i oskrzela. Właściwym narządem oddechowym są płuca. Narządami pomocniczymi biorącymi udział w ruchach oddechowych są mięśnie: głównie przepona oraz mięśnie międzyŜebrowe. Pierwszy odcinek dróg oddechowych stanowi nos i jama nosowa W nosie zewnętrznym wyróŜnia się nasadę nosa, grzbiet, koniec i skrzydła nosa. Ściany nosa zewnętrznego są utworzone przez kości nosowe, wyrostki czołowe szczęk, chrząstkę boczną nosa oraz chrząstki skrzydłowe mniejsze i większe. Wejście do jamy nosowej stanowią nozdrza przednie, które prowadzą do przedsionka nosa, a następnie do jamy nosowej. Jama nosowa to przestrzeń ograniczona powierzchnią wewnętrzną nosa zewnętrznego oraz kośćmi twarzoczaszki. Wyścielona jest unaczynioną błoną śluzową z nabłonkiem wielowarstwowym migawkowym, zawierającym liczne komórki śluzowe. WyróŜniamy jamę nosową właściwą ograniczoną od przodu nozdrzami przednimi, od tyłu łączącą się z częścią nosową gardła przez nozdrza tylne. KaŜda z obu jam nosowych ma cztery ściany: górną, dolną, przyśrodkową i boczną. Ze ściany bocznej do światła jamy nosowej wystają trzy lub cztery małŜowiny nosowe: górna, środkowa i dolna oraz ewentualnie najwyŜsza. Pod nimi znajdują się przewody (przewód nosowy górny, środkowy i dolny), które łączą się w jeden przewód nosowo-gardłowy, który z kolei łączy się z częścią nosową gardła. Do przewodów mają ujście zatoki przynosowe znajdujące się w trzonach kości czaszki. Jamę dzieli na dwie części przebiegająca strzałkowo przegroda nosowa składająca się z części kostnej i chrzęstnej. W oddychaniu jama nosowa pełni rolę filtra. Powietrze dostające się do niej jest ogrzewane, nawilŜane oraz filtrowane z drobnoustrojów oraz kurzu. Gardło Jest cewą włóknisto-mięśniową, maczugowatego kształtu rozciągającą się od podstawy czaszki do VI kręgu szyjnego. Długość gardła u dorosłego człowieka wynosi średnio 12–13 cm. KrzyŜuje się tam droga pokarmowa z oddechową. Jego najszersza część znajduje się na wysokości kości gnykowej i wynosi 5 cm. W obrębie gardła moŜemy wyróŜnić trzy części:
  • 17. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 15 − nosową, − ustną, − krtaniową. Krtań To część układu oddechowego umieszczona między IV a VII kręgiem szyjnym. Rozpoczyna się wejściem do krtani. Krtań łączy gardło z tchawicą, jest takŜe narządem słuŜącym do wydawania dźwięków. Szkielet krtani składa się z chrząstek połączonych ze sobą stawami, mięśniami i więzadłami. Wśród chrząstek wyróŜnia się chrząstki nieparzyste (pierścieniowata, tarczowata, nagłośniowa) oraz parzyste (nalewkowate, róŜowate, klinowate). Jama krtani wyścielona jest błoną śluzową pokrytą nabłonkiem wielowarstwowym płaskim i wielorzędowym migawkowym. Błona śluzowa wytwarza szereg fałdów m.in. nagłośnię, fałd przedsionkowy, fałd głosowy. Fałdy błony śluzowej dzielą jamę krtani na trzy części: − przedsionek krtani – przestrzeń od wejścia do krtani do poziomu fałdów przedsionkowych, − kieszonki krtaniowe – przestrzenie pomiędzy fałdami przedsionkowymi a fałdami głosowymi, − jamę podgłośniową – przestrzeń pomiędzy fałdami głosowymi a miejscem przejścia krtani w tchawicę. Tchawica Narząd układu oddechowego, stanowiący przedłuŜenie krtani. Rozpoczyna się na wysokości kręgu szyjnego C7, a kończy na wysokości kręgu piersiowego Th5. Na tej wysokości dzieli się pod kątem 55–65° (u dzieci 70–80°) na oskrzela główne prawe i lewe, tworząc rozdwojenie tchawicy. W miejscu podziału znajduje się ostroga tchawicy rozdzielająca powietrze do płuc. Tchawica dzieli się na: − część szyjną, − część piersiową . Długość tchawicy wynosi 10–12 cm. Tchawica zbudowana jest z 16–20 szklistych chrząstek tchawiczych o podkowiastym kształcie połączonych więzadłami pierścieniowatymi lub tchawicznymi. Jej tylna ściana – ściana błoniasta – zawiera głównie mięśnie gładkie. W klatce piersiowej, tchawica rozgałęzia się na 2 oskrzela główne. Przy skurczu światło tchawicy moŜe się skracać o 1 /4 swojego wymiaru. Przy wdechu wydłuŜa się o około 1,6 cm, a rozdwojenie tchawicy obniŜa się o jeden krąg. Od wewnątrz tchawica wyścielona jest błoną śluzową pokrytą nabłonkiem wielorzędowym migawkowym, zawiera teŜ gruczoły surowicze. Drzewo oskrzelowe To część układu oddechowego, połoŜona pomiędzy tchawicą a oskrzelikami. Jest to zespół rozgałęziających się rurek o szerokości powyŜej 1 mm doprowadzających i odprowadzających powietrze do/z płuc. Ściana oskrzeli wysłana jest błoną śluzową z nabłonkiem wielorzędowym migawkowym (umoŜliwiającym czynne przemieszczanie się śluzu do oskrzeli o większej średnicy. Umięśnienie składa się z mięśni gładkich, których skurcz jest jednym z mechanizmów prowadzących do ataku astmy oskrzelowej. W zaleŜności od wielkości oskrzela, chrząstki pomagające w utrzymaniu kształtu oskrzela występują jako pierścienie, małe płytki bądź wysepki. U człowieka na wysokości IV krąŜka międzykręgowego tchawica dzieli się na 2 oskrzela główne: − oskrzele główne prawe (grubsze i krótsze 2,5 cm i przebiega bardziej pionowo –> zwykle do niego wpada ciało obce), − oskrzele główne lewe (cieńsze, dłuŜsze, 5 cm, biegnące bardziej poziomo).
  • 18. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 16 Oskrzela główne dzielą się na oskrzela płatowe (na trzy w płucu prawym i dwa w płucu lewym), te z kolei na oskrzela segmentowe. Oskrzela segmentowe dzielą się monopodialnie (tzn. na rozgałęzienia o coraz to mniejszej średnicy) oraz dychotomicznie (tzn. na dwa rozgałęzienia boczne bez pnia głównego). Najdrobniejsze oskrzela przechodzą w oskrzeliki. Sieć oskrzeli tworzy rozbudowany system – „drzewo oskrzelowe”. Od oskrzelików oddechowych odchodzą przewodziki pęcherzykowe, łączące się z woreczkami pęcherzykowymi, od których odchodzą pęcherzyki płucne. Liczba pęcherzyków płucnych w obu płucach jest oceniana na 300 do 500 milionów, a ich powierzchnia oddechowa na 70 do 120 m2 . U zdrowego człowieka występują 2 płuca – prawe i lewe. Oba połoŜone są w klatce piersiowej (thorax) i mają kształt stoŜka z podstawą na przeponie. Są pęcherzykowatymi narządami o płatowatej budowie (lewe ma 2 płaty- ze względu na umiejscowienie serca, prawe 3). Otaczają je dwie warstwy z tkanki łącznej – opłucna ścienna i opłucna płucna. Pomiędzy obiema blaszkami opłucnej występuje jama opłucnej, w której jest płyn zmniejszający tarcie między warstwami opłucnej podczas wykonywania ruchów oddechowych. UmoŜliwia to przyleganie płuca pokrytego opłucną płucną do opłucnej ściennej (która jest zrośnięta z wewnętrzną ścianą klatki piersiowej). W jamie opłucnej panuje ujemne ciśnienie. Do kaŜdego z płuc dochodzi odpowiednie rozgałęzienie oskrzeli głównych. Oskrzela główne wchodzą do płuca wraz tętnicą płucną i Ŝyłą płucną w miejscu, które nosi nazwę wnęka płuca. Prawidłowa mechanika pracy płuc polega na naprzemiennym rozpręŜaniu i zapadaniu się. ZaleŜy w znacznym stopniu od prawidłowego funkcjonowania jam opłucnych. Funkcje przepony Przepona Główny mięsień oddechowy, naleŜy do mięśni poprzecznie prąŜkowanych płaskich. Oddziela jamę brzuszną od jamy klatki piersiowej, której stanowi dolne ograniczenie. Przepona jest uwypuklona w stronę klatki piersiowej w formie dwóch kopuł – prawej i lewej, przy czym prawa jest ustawiona o jedno międzyŜebrze wyŜej. W przeponie wyróŜnia się część mięśniową połoŜoną na obwodzie i część ścięgnistą, tworzącą środek ścięgnisty przepony. Część mięśniową, w zaleŜności od miejsca przyczepu, dzieli się na część: − Ŝebrową – największą, która jest przymocowana do Ŝeber (od siódmego do dwunastego), − lędźwiową (pod kręgową) – najmocniejszą – tworzy ona dwie odnogi oraz parzyste więzadła łukowate boczne i przyśrodkowe, przyczepiające się do kręgów lędźwiowych i dwóch ostatnich Ŝeber, − mostkową – najmniejszą, która rozpoczyna się na nasadzie wyrostka mieczykowatego mostka. Wszystkie części przepony kierują swe włókna do środka, gdzie tworzą środek ścięgnisty. Na pograniczu poszczególnych części powstają szczeliny, które czasem mogą stać się miejscem powstawania przepuklin, przez które trzewia jamy brzusznej dostają się do klatki piersiowej. W przeponie znajdują się trzy otwory: rozwór aorty, rozwór przełyku, otwór Ŝyły głównej dolnej. Przepona oddziela jamę klatki piersiowej od jamy brzusznej. Praca przepony powoduje zmianę kształtu oraz objętości klatki piersiowej, co umoŜliwia wdychanie i wydychanie powietrza. Skurcz włókien mięśniowych powoduje obniŜenie przepony i zmniejszenia ciśnienia w jamie klatki piersiowej, co umoŜliwia wdech. Ponadto, skurcz przepony zwiększa ciśnienie w jamie brzusznej, co jest wykorzystywane podczas aktu defekacji. W czasie skurczu przepony ciśnienie w jamie klatki piersiowej obniŜa się, a w jamie brzusznej wzrasta. RóŜnica ciśnień umoŜliwia oddychanie i przyczynia się do wypierania krwi Ŝylnej z jamy brzusznej do jamy klatki piersiowej. Z przeponą, jako podstawowym mięśniem wdechowym,
  • 19. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 17 współpracują mięśnie miedzyŜebrowe zewnętrzne, mięśnie piersiowe większe i mniejsze oraz mięsień zębaty przedni. Przepona unerwiona jest przez gałązki nerwu przeponowego. Znaczenie narządów krwiotwórczych U dorosłego człowieka głównym narządem krwiotwórczym jest szpik. Stanowi on miękką, silnie ukrwioną, mającą gąbczastą konsystencję tkankę, która znajduje się wewnątrz jam szpikowych kości długich oraz w małych jamkach w obrębie istoty gąbczastej kości. Masa całego szpiku u osoby dorosłej wynosi około 2,5 kg. W kościach dorosłego człowieka jest nadmiar miejsca dla szpiku krwiotwórczego, zwanego czerwonym, dlatego teŜ większą część jamy szpikowej wypełnia tkanka tłuszczowa, która określana jest jako szpik Ŝółty. W okresie Ŝycia płodowego czynności krwiotwórcze podejmuje wątroba, a pod koniec tego okresu – szpik kostny. Szpik czerwony w rozwoju płodowym i w okresie dorastania znajduje się we wszystkich kościach, a u człowieka dorosłego pozostaje głównie w kościach: − biodrowych, − kręgach, − Ŝebrach, − mostku, − kościach czaszki, miednicy, łopatki. W sytuacjach przedłuŜającego się zapotrzebowania na nowe krwinki szpik Ŝółty moŜe ulec przemianie w szpik czerwony. Śledziona i wątroba mogą częściowo przejąć funkcje krwiotwórcze jedynie w czasie choroby. Podstawową jednostką budulcową szpiku kostnego jest tkanka siateczkowata pochodzenia mezenchymalnego (rodzaj tkanki łącznej) oraz naczynia włosowate o specjalnej budowie – o cienkich ściankach i zatokowych poszerzeniach. Elementy siateczki, tworzą na kształt sieci, w której oczkach są zawieszone komórki występujące w szpiku: osteoblasty, osteoklasty, erytroblasty, mielocyty, megakariocyty, komórki tłuszczowe. W szpiku kostnym czerwonym tworzą się elementy morfotyczne krwi, a więc krwinki czerwone, krwinki białe i płytki krwi. Limfocyty naleŜące do krwinek białych powstają równieŜ w grasicy, węzłach chłonnych, grudkach chłonnych i w śledzionie. Grasica To gruczoł znajdujący się w śródpiersiu przednim, tuŜ za mostkiem, zbudowany z dwóch płatów składających się ze zrazików oddzielonych przegrodami łącznotkankowymi. Jednym z jej hormonów jest tymozyna. Głównymi komórkami grasicy są limfocyty (tymocyty) i komórki nabłonkowe. Grasica powiększa się do 2 roku Ŝycia. Pozostaje duŜa do okresu dojrzewania, po czym zmniejsza się. Jest centralnym (pierwotnym) narządem limfatycznym, kontrolującym rozwój obwodowych (wtórnych) tkanek limfatycznych (węzły chłonne, śledziona) w Ŝyciu zarodkowym i w okresie dojrzewania. Komórki grasicy wędrują do obwodowych tkanek limfatycznych i zasiedlają je. Po tym procesie układ chłonny moŜe funkcjonować nawet po usunięciu grasicy. Niezbędna jest dla rozwoju odporności organizmu. We wrodzonym braku tego narządu układ chłonny jest niewykształcony i istnieje upośledzona immunologiczna odporność komórkowa wraz z całkowitym brakiem gamma- globulin lub zbyt małą ich ilością. Węzły chłonne (limfatyczne) LeŜą na przebiegu naczyń limfatycznych. Największe z nich to: węzły podŜuchwowe, przyuszne, pachowe, pachwinowe. Mogą ulegać grupowaniu w większe skupienia, gdy dochodzi do rozwoju stanu zapalnego. Budową przypominają gęstą siatkę. Dzięki tej właściwości oraz zdolności Ŝernej (fagocytozie) znajdujących się w węzłach monocytów, oczyszczają limfę z drobnoustrojów i ich toksyn. Zaś dzięki limfocytom namnaŜającym się w nich, uczestniczą w mechanizmach odpornościowych organizmu. Koncentrują się przy
  • 20. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 18 duŜych narządach (pod pachami, w pachwinach). Często powiększają się przy śwince, róŜyczce i innych chorobach. Wielkość węzłów chłonnych waha się od 2–4 do 30 mm (w stanach zapalnych i chorobach). W węzłach dojrzewają białe ciałka krwi, które produkują przeciwciała, a takŜe usuwają szkodliwe dla organizmu ciała obce. Śledziona Jest największym narządem limfatycznym. Głównym zadaniem śledziony jest wytwarzanie immunoglobulin. Śledziona jest miejscem usuwania defektywnych lub „starych” erytrocytów, krwinek białych oraz trombocytów. W Ŝyciu płodowym jest miejscem namnaŜania erytrocytów. MoŜe magazynować pewną pulę krwi. Śledziona nie jest narządem niezbędnym do Ŝycia – w przypadku usunięcia śledziony czynność jej jest przejmowana przez inne narządy (głównie przez wątrobę). Ludzie pozbawieni śledziony wykazują nieco niŜszą odporność (dotyczy zwłaszcza dzieci). Niski wpływ usunięcia śledziony na odpowiedź immunologiczną jest spowodowany głównie tym, Ŝe większość antygenów jest filtrowana w naczyniach limfatycznych. Budowa anatomiczna serca i układu naczyniowego Układ krąŜenia krwi składa się z naczyń krwionośnych (tętnic, Ŝył, naczyń włosowatych) i serca. Tętnice są naczyniami, którymi płynie krew z serca na obwód, do wszystkich części ciała, natomiast Ŝyłami krew powraca z obwodu ponownie do serca. WyróŜnia się dwa układy (krąŜenia) przepływu krwi w organizmie: duŜy i mały (płucny). W duŜym układzie krąŜenia krew utlenowana wypływa z lewej komory serca do tętnic, a następnie przechodząc przez sieć naczyń włosowatych we wszystkich narządach ciała, powraca jako krew nieutlenowana do prawego przedsionka serca. W małym układzie krąŜenia krew nieutlenowana wypompowywana jest z prawej komory do tętnic płucnych, rozgałęzia się w sieć naczyń włosowatych w płucach i powraca Ŝyłami płucnymi, jako krew utlenowana, do lewego przedsionka serca. Serce Centralny narząd układu krwionośnego połoŜony w klatce piersiowej, w śródpiersiu środkowym, wewnątrz worka osierdziowego. Jest narządem mięśniowym o działaniu pompy ssąco-tłoczącej. Wielkość serca jest porównywalna do wielkości prawej pięści, a jego masa waha się w granicach: u męŜczyzn – 280–340 g, u kobiet – 230–280 g. Serce człowieka jest narządem czterojamowym, składa się z 2 przedsionków i 2 komór. 2 /3 serca leŜy na lewo od płaszczyzny pośrodkowej ciała, a tylko 1 /3 na prawo od tej płaszczyzny. Oś serca (linia łącząca środek podstawy serca ze środkiem jego koniuszka) tworzy z osią podłuŜną kąt 45°. W stosunku do kręgosłupa leŜy na wysokości Th4 – Th8. Przedsionek prawy – zbiera krew z całego organizmu oprócz płuc. Uchodzą do niego: − Ŝyła główna górna – zasadniczo zbiera krew z nadprzeponowej części ciała, − Ŝyła główna dolna – zbiera krew z podprzeponowej części ciała, − zatoka wieńcowa – uchodzą do niej Ŝyły duŜe i średnie serca. Komora prawa – z przedsionka prawego przez zastawkę trójdzielną krew przepływa do komory prawej, a stąd przez pień płucny do obu płuc tworząc krąŜenie czynnościowe płuc. W połoŜeniu opisowym komora prawa ma kształt trójściennego ostrosłupa skierowanego podstawą ku górze. Komora ta pompuje krew pod znacznie niŜszym ciśnieniem niŜ komora lewa. Z tego powodu ściana komory prawej jest znacznie cieńsza (ok. 5 mm), co wywołuje sierpowaty kształt komory na przekroju poprzecznym. Wierzchołek komory leŜy ok. 10 mm od wierzchołka serca. Odpowiada to najniŜszym odcinkom bruzd międzykomorowych przedniej i tylnej. W połoŜeniu prawidłowym podstawa komory skierowana jest ku górze, tyłowi i w prawo. Znajdują się w niej dwa otwory zamknięte zastawkami: ujście przedsionkowo-komorowe prawe i ujście pnia płucnego. Oddziela je mięśniowy wał –
  • 21. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 19 grzebień nadkomorowy. Oddziela on drogę dopływną od odpływnej (stoŜek tętniczy prawy). Powierzchnia stoŜka tętniczego jest gładka, zaś właściwa komora wysłana jest licznymi beleczkami mięśniowymi. Ujście przedsionkowo-komorowe prawe zamyka zastawka trójdzielna. Tworzą ją trzy płatki: przedni, tylny i przyśrodkowy. Przyczep wszystkich płatków znajduje się w pierścieniu włóknistym. Pomiędzy płatkami głównymi często znajdują się dodatkowe płatki pośrednie. Do płatków zastawki przyczepiają się struny ścięgniste biegnące od mięśni brodawkowatych. Ujście pnia płucnego zamyka zastawka złoŜona z trzech płatków półksięŜycowatych przedniego, prawego i lewego. Przedsionek lewy – z płuc krew zbierają cztery Ŝyły uchodzące do przedsionka lewego: − Ŝyła płucna górna lewa i prawa, − Ŝyła płucna dolna lewa i prawa. Komora lewa – z przedsionka lewego przez zastawkę dwudzielną (mitralną) krew przepływa do komory lewej, a stąd do tętnicy głównej. Krew z aorty zaopatruje odŜywczo cały organizm człowieka. Grubość ściany wynosi średnio 15 mm. Ma kształt stoŜka i jest bardziej wysmukła i dłuŜsza niŜ prawa. Jej wierzchołek jest toŜsamy z koniuszkiem serca. Ujście przedsionkowo-komorowe lewe zamyka zastawka dwudzielna (mitralna) utworzona przez płatki przedni i tylny, które za pomocą strun ścięgnistych łączą się z mięśniami brodawkowatymi przednim i tylnym. Między głównymi płatkami zastawki często występują drobne płatki pośrednie. Płatki przyczepiają się do obwodu pierścienia ścięgnistego. Ujście aorty zamykają podobnie jak ujście pnia płucnego trzy płatki półksięŜycowate: prawy, tylny i lewy. Na przekroju ściany serca moŜemy wyróŜnić trzy warstwy: wsierdzie, mięsień sercowy i osierdzie. Wsierdzie Jest to jednowarstwowy nabłonek płaski spoczywający na łącznotkankowej blaszce właściwej wsierdzia. Pod nią znajduje się zawierająca naczynia i nerwy (których brak w blaszce właściwej) tkanka podwsierdziowa. Nabłonek wyściełający wszystkie struktury wewnątrz serca, przechodzi bez wyraźnej granicy w śródbłonek naczyń. Mięsień sercowy (myocardium) W jego obrębie moŜemy wyróŜnić: szkielet serca, układ przewodzący serca i właściwy mięsień sercowy. Szkielet serca – znajduje się w podstawie serca na granicy między przedsionkami i komorami. Zbudowany jest z tkanki włóknistej zbitej i składa się z: czterech pierścieni włóknistych otaczających ujścia Ŝylne i tętnicze serca, dwóch trójkątów włóknistych – prawy i lewy, leŜą pomiędzy pierścieniami włóknistymi otaczającymi ujścia przedsionkowo-komorowe a pierścieniem ujścia aorty, części błoniastej przegrody międzykomorowej. Układ przewodzący serca reguluje rytmikę pracy serca oraz prawidłową kolejność skurczów poszczególnych części serca. Jest on zbudowany ze zmodyfikowanych miocytów. Składają się na niego: węzeł zatokowo-przedsionkowy, który generuje wskutek powolnej samoistnej depolaryzacji prawidłowy rytm zatokowy skurczów serca; węzeł przedsionkowo- komorowy; pęczek przedsionkowo-komorowy, na który składa się pień, jedyne połączenie między mięśniówką przedsionków i komór) oraz odnogi prawa i lewa. Wszystkie odnogi biegną w przegrodzie międzykomorowej; rozgałęzienia końcowe (włókna Purkiniego) wstępują ku górze w mięśniówce właściwej podstawy serca (zarówno komory prawej jak i lewej). Na mięsień sercowy, czyli właściwe myocardium składa się mięśniówka przedsionków i komór. W przedsionkach nie rozróŜniamy ściśle oddzielnych warstw, a jedynie pasma
  • 22. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 20 mięśniowe głębokie – krótsze, biegnące w obrębie jednego przedsionka, i długie, leŜące bardziej powierzchowne, łączące oba przedsionki. W komorach zazwyczaj wyróŜnia się: − zewnętrzną warstwę skośną – wspólną dla obu komór, na wierzchołku serca tworzącą wir serca, − środkową warstwę okręŜną – jej powierzchowna część jest wspólna, a głębsza osobna dla komór. To ona wytwarza główną siłę skurczu serca, − wewnętrzną warstwę podłuŜną – osobna dla kaŜdej komory. Osierdzie Zbudowane jest z jednowarstwowego nabłonka płaskiego spoczywającego na blaszce właściwej nasierdzia i leŜącej pod nią tkance podnasierdziowej, zawierającej liczne adipocyty (naczynia i nerwy biegną analogicznie do wsierdzia). Ściany tętnic i Ŝył są zbudowane z takich samych warstw (tkanka łączna, mięśnie gładkie, śródbłonek). Ściany Ŝył są cienkie i wiotkie gdyŜ posiadają mało włókien mięśniowych i spręŜystych. Zawierają natomiast zastawki, które zapobiegają cofaniu się krwi. W Ŝyłach krew płynie do serca. Tętnice posiadają grube ściany, elastyczne. Płynie w nich krew pod duŜym ciśnieniem. Tętnice wyprowadzają krew z serca na obieg duŜy i mały. Typowym ukrwieniem dla narządów jest sieć naczyń włosowatych, które oplatają narząd, przechodzą w naczynia Ŝylna włosowate, a te z kolei łączą się w Ŝyły. Wpływ hormonów na organizm Hormon to związek chemiczny, który jest wydzielany przez gruczoły lub tkanki układu hormonalnego. Funkcją hormonu jest regulacja czynności i modyfikacja cech strukturalnych tkanek leŜących w pobliŜu miejsca jego wydzielania lub oddalonych, do których dociera poprzez krew. Istnieją takŜe takie hormony, które wywierają wpływ na funkcjonowanie wszystkich tkanek organizmu. Działanie hormonów polega na aktywacji lub dezaktywacji pewnych mechanizmów komórkowych w tkankach docelowych. Aktywacja lub dezaktywacja odbywa się przez łączenie ze specyficznymi błonowymi lub wewnątrzkomórkowymi receptorami. Wiele hormonów ma działanie wzajemnie antagonistyczne – np.: insulina i glukagon. Insulina powoduje spadek stęŜenia glukozy we krwi, a glukagon wzrost jej stęŜenia. Wśród hormonów moŜna wyróŜnić grupę, której zadaniem jest regulacja czynności innych hormonów. Na przykład hormon tyreotropowy (TSH) wydzielany przez przedni płat przysadki mózgowej wpływa na zwiększenie wydzielania hormonów tarczycowych – tyroksyny, a takŜe trójjodotyroniny. Poza tym TSH wpływa na zwiększenie ukrwienia gruczołu tarczowego, a takŜe taką przebudowę strukturalną pęcherzyków tarczycowych, która pozwala sprostać wymogom zwiększonej czynności hormonalnej. Grupę nadrzędnych hormonów kontrolująych wydzielanie innych hormonów nazywamy hormonami tropowymi. Nad hormonami tropowymi kontrolę sprawuje wyŜsze piętro nadzoru. Znajduje się ono w podwzgórzu. Podwzgórze produkuje hormony uwalniające i hamujące, które wpływają na wzrost lub spadek wydzielania hormonów tropowych produkowanych przez przysadkę – tyreoliberyna powodująca uwalnianie (zwiększenie wydzielania) hormonu tropowego-TSH (hormon tyreotropowy) oraz somatostatyna, która zmniejsza wydzielanie hormonu wzrostu przez komórki przysadki mózgowej. Ogólnym mechanizmem działającym w obrębie układu hormonalnego jest ujemne sprzęŜenie zwrotne. Produkt wydzielany przez dany gruczoł dokrewny, np.: tarczycę – czyli tyroksyna (T4) (a takŜe bezpośrednio trójjodotyronina), wpływa hamująco na gruczoł dokrewny nadzorczy czyli przysadkę mózgową. Powoduje to spadek wydzielania TSH przez przysadkę a to z kolei spadek wydzielania hormonów tarczycy. Spadek nie moŜe przekroczyć pewnej określonej granicy, gdyŜ wówczas ujemny wpływ maleje, co pozwala na ponowne
  • 23. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 21 produkowanie większych ilości TSH. Jest to element homeostazy i system ten działając we wzajemnym sprzęŜeniu, utrzymuje równowagę hormonalną organizmu. Tyreoliberyna – TRH – hormon peptydowy pobudzający przysadkę mózgową do wydzielania hormonu tyreotropowego. Jest wytwarzany i uwalniany przez podwzgórze i działa na przedni płat przysadki mózgowej. Gonadoliberyna – hormon peptydowy wydzielany przez podwzgórze, stymulujący wydzielanie gonadotropin. Somatoliberyna – jeden z hormonów wydzielanych przez podwzgórze. Pobudza przysadkę mózgową do wydzielania hormonu wzrostu. Kortykoliberyna – hormon uwalniający kortykotropinę, CRH – hormon związany z odpowiedzią organizmu na stres, który pobudza przysadkę do wydzielania hormonu adrenokortykotropowego. Syntetyzowany jest w podwzgórzu. Somatostatyna – hormon będący antagonistą hormonu wzrostu. Somatostatyna blokuje wydzielanie hormonu wzrostu przez przysadkę mózgową oraz hamuje wydzielanie insuliny. Dopamina – katecholaminowy neuroprzekaźnik syntezowany i uwalniany przez dopaminergiczne neurony ośrodkowego układu nerwowego.Działa przez swoiste receptory zlokalizowane w błonie pre- jak i postsynaptycznej. Odgrywa odmienną rolę w zaleŜności od miejsca swego działania: − w układzie pozapiramidowym jest odpowiedzialna za napęd ruchowy, koordynację oraz napięcie mięśni; w chorobie Parkinsona występuje niedobór dopaminy, − w układzie limbicznym jest odpowiedzialna za procesy emocjonalne, wyŜsze czynności psychiczne oraz w znacznie mniejszym stopniu procesy ruchowe, − w podwzgórzu jest związana głównie z regulacją wydzielania hormonów, a szczególnie prolaktyny i gonadotropin. Hormon wzrostu – GH Polipeptydowy hormon produkowany przez komórki kwasochłonne przedniego płata przysadki mózgowej. W ciągu doby wydzielane jest do krwioobiegu około 0,5 mg tego hormonu. Wydzielanie hormonu wzrostu odbywa się pulsacyjnie, a jego częstość i intensywność zaleŜna jest od wieku i płci. Wydzielanie GH jest pobudzane przez specyficzny hormon uwalniający (GHRH) i hamowane przez somatostatynę. GH wywiera część swoich działań poprzez stymulację wytwarzania peptydów pośredniczących – somatomedyn IGF-1 i IGF-2. Głównym działaniem hormonu wzrostu, w którym pośredniczą somatomedyny jest pobudzanie wzrostu masy ciała i wzrost, będące wynikiem pobudzenia chondrogenezy i osteogenezy w chrząstkach wzrostowych kości. GH (bez udziału somatomedyn) wpływa na gospodarkę węglowodanową powodując pobudzenie glikogenolizy i zwiększone uwalnianie glukozy z wątroby. PrzedłuŜone stosowanie GH powoduje zwiększone wydzielanie insuliny przez wyspy trzustki. Hormon wzrostu działając na tkankę tłuszczową zwiększa lipolizę i zmniejsza lipogenezę, prowadząc do zwiększenia stęŜenia wolnych kwasów tłuszczowych w osoczu. Nieprawidłowo wysokie wydzielanie hormonu wzrostu prowadzi do wystąpienia schorzeń: − w wypadku gdy ma ono miejsce przed zakończeniem wzrostu kośćca prowadzi do gigantyzmu, który charakteryzuje się nadmiernym wzrostem, − u osób dorosłych prowadzi do akromegalii, − brak lub niedobór wydzielania hormonu wzrostu u dzieci prowadzi do karłowatości przysadkowej.
  • 24. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 22 Prolaktyna (PRL) To hormon peptydowy, który ma zbliŜone efekty metaboliczne, budowę chemiczną i centrum aktywne do somatotropiny. Pobudza wzrost piersi podczas ciąŜy i wywołuje laktację. Działa takŜe na gonady, komórki limfoidalne i wątrobę – narządy te mają swoiste receptory. U kobiet karmiących piersią prolaktyna hamuje wydzielanie hormonu folikulotropowego (FSH) i luteinizującego (LH), blokując owulację i menstruację, szczególnie w pierwszych miesiącach po porodzie, lecz karmienie piersią nie daje pewności, Ŝe kobieta nie zajdzie w ciąŜę. Wydzielanie prolaktyny hamuje podwzgórze wydzielając prolaktostatynę (dopaminę), której receptory typu D2 są na laktotrofach. Wydzielanie jest zwiększane przez prolaktoliberynę i estrogeny. Innymi źródłami syntezy prolaktyny mogą być komórki niektórych nowotworów oraz błona śluzowa macicy. Nadmiar prolaktyny (hiperprolaktynemia) moŜe być odpowiedzialny za bezpłodność oraz zespół amenorrhea-galactorhoea. Prawidłowe stęŜenie tego hormonu to mniej niŜ 20 ng/ml – oprócz cięŜarnych i karmiących. Hormon adrenokortykotropowy – ACTH To hormon przysadki mózgowej, który pobudza korę nadnerczy do wydzielania kortyzolu i wielu słabo działających androgenów. ACTH syntetyzowany jest przez komórki przedniego płata przysadki mózgowej w odpowiedzi na wzrost poziomu CRH we krwi – jest to najwaŜniejszy czynnik pobudzający uwalnianie ACTH. Hamowanie wydzielania ACTH i CRH następuje pod wpływem wzrostu we krwi stęŜenia ACTH, kortyzolu i innych kortykosteroidów, włączając w to steroidy egzogenne, na zasadzie sprzęŜenia zwrotnego. Oś CRH-ACTH kortyzol Odgrywa podstawową rolę w odpowiedzi ustroju na stres – kortyzol, m.in. podnosząc stęŜenie glukozy we krwi, pozwala ustrojowi przetrwać sytuację zagroŜenia homeostazy. Wydzielanie ACTH odbywa się w rytmie dobowym. Skutkiem tego rytmu jest uzyskanie najwyŜszego stęŜenia kortyzolu we krwi wczesnym rankiem, kiedy organizm jest przygotowywany do stresu jakim jest dla niego pobudka. Przy braku ACTH kora nadnerczy zanika i wydzielanie kortyzolu ustaje. W odpowiedzi na niewydolność kory nadnerczy lub w efekcie nadczynności przysadki następuje nadmierna synteza ACTH, która pośrednio powoduje ciemniejsze zabarwienie skóry. Jest to spowodowane tym, Ŝe ACTH syntetyzowane jest razem z MSH – hormonem tropowym pobudzającym brązowienie skóry. Jest to patogeneza jednego z objawów choroby Addisona (cisawicy). Tyreotropina hormon tyreotropowy – TSH – to hormon glikoproteinowy, który u człowieka powoduje zwiększenie masy tarczycy, zwiększenie przepływu krwi przez ten narząd oraz nasilenie produkcji i wydzielania hormonów tarczycy – tyroksyny i trójjodotyroniny. Hormon folikulotropowy – FSH – hormon peptydowy wydzielany przez przedni płat przysadki mózgowej. Wydzielanie jest kontrolowane przez podwzgórzowy czynnik uwalniający – folikuloliberynę (FSH RH). Wydzielanie hormonu u kobiet zaleŜne jest od faz cyklu miesiączkowego. FSH pobudza dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych i wydzielanie estrogenów u kobiet, powiększenie cewek nasiennych i wytwarzanie plemników u męŜczyzn. W okresie menopauzy z powodu wygasania czynności hormonalnej gonad obserwuje się zarówno u kobiet jak i u męŜczyzn podwyŜszony poziom FSH we krwi. Hormon luteinizujący, lutropina – LH – glikoproteinowy hormon gonadotropowy wydzielany przez gonadotropy przedniego płata przysadki mózgowej. U męŜczyzn odpowiedzialna jest za funkcjonowanie komórek śródmiąŜszowych jąder, które z kolei produkują testosteron. U kobiet szczytowe stęŜenie tego hormonu we krwi podczas ostatnich dni fazy pęcherzykowej cyklu miesiączkowego doprowadza do rozpoczęcia owulacji.
  • 25. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 23 Po uwolnieniu się komórki jajowej do jajowodu, hormon luteinizujący odpowiada za luteinizację ciałka Ŝółtego, a następnie za podtrzymanie jego zdolności sekrecyjnych. Hormon lipotropowy (LPH) – wzmaga trawienie tłuszczów i uwalnianie wolnych kwasów tłuszczowych do krwi. Oksytocyna Hormon peptydowy, uwalnia się okresowo, dobrze rozpuszczalny w wodzie. Wytwarzany jest w jądrze przykomorowym i nadwzrokowym podwzgórza i poprzez układ wrotny przysadki przekazywany i magazynowany w tylnym płacie przysadki. Oksytocyna powoduje skurcze mięśni macicy, co ma znaczenie podczas akcji porodowej. Uczestniczy takŜe w akcie płciowym i zapłodnieniu (powoduje skurcze macicy podczas orgazmu, które ułatwiają transport nasienia do jajowodów). Uwalniana jest po podraŜnieniu mechanoreceptorów brodawek sutkowych, np.: podczas ssania piersi, co ułatwia wydzielanie mleka oraz po podraŜnieniu receptorów szyjki macicy i pochwy. Estrogeny wzmagają wydzielanie oksytocyny, a progesteron je hamuje. Bezpośrednio po porodzie, oksytocyna powoduje obkurczanie macicy oraz połoŜonych w ścianie macicy naczyń krwionośnych, tamując w ten sposób krwawienie po urodzeniu łoŜyska. W okresie połogu ma bezpośredni wpływ na zwijanie macicy, tak więc karmienie piersią przyspiesza ten proces. Hormon antydiuretyczny, wazopresyna – ADH Hormon ten wytwarzany jest przez podwzgórze i wydzielany w ostatecznej postaci przez tylny płat przysadki mózgowej. Powoduje zagęszczanie moczu poprzez resorpcję wody i jonów sodu w kanalikach nerkowych poprzez pobudzanie receptorów V2. Oddziałuje równieŜ na naczynia krwionośne powodując ich skurcz dzięki obecnym w ścianie naczyń receptorom V1. Wydzielanie wazopresyny jest pobudzane przez wzrost ciśnienia osmotycznego osocza krwi i płynu mózgowo-rdzeniowego, hipowolemię lub angiotensynę II, a spadek osmolarności osocza lub hiperwolemia hamują jej wydzielanie. Niedobór hormonu antydiuretycznego lub brak jego działania powoduje moczówkę prostą. Jeśli dotyczy ona zaburzenia wydzielania na poziomie podwzgórza lub przysadki jest to moczówka prosta ośrodkowa. JeŜeli występuje niewraŜliwość cewek nerkowych na działanie hormonu antydiuretycznego – jest to moczówka prosta nerkowa. Nadmiar wazopresyny wywołuje zespół Schwartza-Barttera. Melatonina Hormon produkowany w międzymózgowiu przez szyszynkę, oraz w mniejszych ilościach przez siatkówkę oka oraz układ pokarmowy. Melatonina reguluje zasypianie, odgrywa rolę w wewnętrznej synchronizacji cyklu dobowego i zegara biologicznego. Wydzielanie melatoniny stymulowane jest przez ciemność i blokowane przez światło. Tyroksyna Tetrajodotyronina,T4, jest obok trójjodotyroniny, podstawowym hormonem tarczycy. Wyjściowym substratem do produkcji tyroksyny jest aminokwas – tyrozyna. Produkowany i magazynowany przez komórki pęcherzykowe tarczycy. Tyroksyna pobudza procesy utleniania w tkankach, pobudza rozpad tłuszczów do kwasów tłuszczowych i glicerolu, wzmaga wchłanianie glukozy z przewodu pokarmowego i jej zuŜycie przez komórki. Zwiększa takŜe wydzielanie i efekty działania somatotropiny i glikokortykoidów, wpływa na czynność gruczołów płciowych. Hormon ten jest bardzo waŜny dla rozwoju fizycznego i psychicznego młodych organizmów, wpływa równieŜ regulująco na laktację i rozród. Niedobór tyroksyny wywołuje u dzieci kretynizm, u dorosłych ogólne osłabienie organizmu, m.in. gromadzenie śluzowatego płynu w tkance podskórnej, spowolnienie czynności.
  • 26. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 24 Nadmiar tyroksyny wywołuje nadczynność tarczycy, której jedną z odmian jest choroba Basedowa – powiększenie tarczycy, wytrzeszcz oczu, przyspieszenie akcji serca, nadmierną pobudliwość nerwowa, podwyŜszona temperatura ciała. Trójjodotyronina (T3) Hormon wytwarzany przez komórki pęcherzyków tarczycy, magazynowany w postaci tyreoglobuliny i wydzielany do krwioobiegu. Trójjodotyronina jest u człowieka głównym hormonem tarczycy, który powstaje głównie przez odjodowanie tyroksyny (T4) na poziomie tkankowym. Działanie hormonów tarczycy jest niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu, ich działanie ujawnia się we wszystkich komórkach organizmu i jest szczególnie waŜne w okresie rozwoju ośrodkowego układu nerwowego oraz dla wzrostu. Niedobór hormonów tarczycy w okresie niemowlęcym prowadzi do nieodwracalnych zmian w mózgu i niedorozwoju umysłowego. Dawniej to zaburzenie było nazywane kretynizmem tarczycowym. W chwili obecnej bada się noworodki badaniem przesiewowym na występowanie wrodzonej niedoczynności tarczycy. Wczesne rozpoznanie i leczenie tego schorzenia zapewnia prawidłowy rozwój dziecka. Kalcytonina Jest wytwarzana przez komórki przypęcherzykowe C tarczycy. Obecność komórek neuroendokrynnych produkujących kalcytoninę wykrywa się w wielu narządach, głównie w ośrodkowym układzie nerwowym, w przysadce, płucach, w przewodzie pokarmowym, wątrobie i innych. Wraz z innymi hormonami parathormonem i kalcytriolem, odgrywa istotną rolę w regulacji gospodarki wapniowo-fosforanowej ustroju. WraŜliwe na stęŜenie jonów wapnia w osoczu krwi receptory rozmieszczone są na komórkach C. Wzrost stęŜenia jonów wapnia Ca2+ powoduje zwiększenie wydzielania kalcytoniny. Z kolei spadek stęŜenia jonów wapnia powoduje zmniejszenie wydzielania tego hormonu. Kalcytonina obniŜa stęŜenie wapnia i fosforanów w osoczu hamując działanie osteoklastów w kościach oraz hamując reabsorpcję wapnia i fosforanów przez komórki cewek nerkowych powoduje zwiększone ich wydalanie. Oba typy komórek wyposaŜone są w receptory dla kalcytoniny, które naleŜą do grupy receptorów związanych z białkami G. Wydzielanie kalcytoniny jest pobudzane przez glukagon oraz wysokie stęŜenie jonów wapnia we krwi. Parathormon – (PTH) Hormon polipeptydowy, który odpowiada za regulację hormonalną gospodarki wapniowo-fosforanowej w organizmie. Wytwarzany jest w przytarczycach z produkowanego konstytucyjnie pre-pro-parathormonu. Degradacja i uwalnianie PTH uwarunkowane jest stęŜeniem jonów wapnia w surowicy krwi, którego obniŜenie powoduje zwiększony wyrzut PTH. Czynnikiem warunkującym wraŜliwość przytarczyc na wahania stęŜenia wolnego wapnia jest aktywna postać witaminy D – 1,25(OH)2D3. Narządami docelowymi dla PTH są kości i nerki. W kościach pod wpływem 1,25-dihydroksycholekalcyferolu, PTH zwiększa uwalnianie wapnia. W przypadku niedoboru aktywnej formy witaminy D, występuje oporność kości na jego działanie. W nerkach natomiast zwiększa wchłanianie zwrotne jonów wapnia, hamując zwrotną resorbcję fosforanów, zwiększa teŜ wytwarzanie aktywnej postaci witaminy D – kalcytriolu. W wyniku niedoczynności przytarczyc następuje zmniejszona synteza i wydzielanie PTH co wywołuje hipokalcemię. Hipokalcemia moŜe takŜe nastąpić na skutek zaburzeń w transdukcji sygnału do wnętrza komórki (niedoczynność przytarczyc rzekoma). Mogą się wtedy pojawić objawy tęŜyczki. Nadczynność przytarczyc skutkuje większym wydzielaniem PTH. Wzrasta poziom wapnia we krwi, kosztem tego, który jest zgromadzony w kościach. MoŜe to wywołać groźne zaburzenia funkcji mózgu i kości.
  • 27. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 25 Insulina To anaboliczny hormon peptydowy o działaniu ogólnoustrojowym, odgrywający zasadniczą rolę przede wszystkim w metabolizmie węglowodanów, lecz takŜe białek i tłuszczów. Insulina produkowana jest przez komórki β wysp trzustki. NajwaŜniejszym bodźcem do produkcji insuliny jest poposiłkowe zwiększenie stęŜenia glukozy we krwi. Dzięki zwiększeniu wytwarzania insuliny i jej wpływowi na komórki efektorowe (miocyty, adipocyty, hepatocyty) zwiększa transport glukozy do wnętrza komórek, co obniŜa poziom glukozy we krwi. Działanie insuliny podlega homeostatycznej kontroli licznych mechanizmów, głównie hormonalnych. Niedobór (względny lub bezwzględny) leŜy u podłoŜa wystąpienia zaburzeń gospodarki węglowodanowej, przede wszystkim cukrzycy. Glukagon Jest polipeptydowym hormonem wytwarzanym przez komórki α wysp trzustkowych. Hormon ten ma znaczenie w gospodarce węglowodanowej; wykazuje działanie antagonistycznie w stosunku do insuliny, które przede wszystkim objawia się zwiększeniem stęŜenia glukozy we krwi. Wzmaga on procesy glukoneogenezy i glikogenolizy oraz utleniania kwasów tłuszczowych. Glukagon wydzielony przez wysepki trzustkowe dostaje się do wątroby przez Ŝyłę wrotną i tam prawie całkowicie jest pochłaniany, a do krwi krąŜenia ogólnego przedostaje się tylko jego niewielka ilość. W stanie głodu zwiększa się wydzielanie glukagonu, co powoduje zachowanie prawidłowego stęŜenia glukozy we krwi, co jest niezwykle waŜne dla zachowania właściwego funkcjonowania mózgu. Glukagon i insulina naleŜą do podstawowych regulatorów przemian węglowodanowych w organizmie, wpływają na aktywny transport przez błonę komórkową i biosyntezę białek i tłuszczów w komórkach. Somatostatyna Hormon będący antagonistą hormonu wzrostu. Somatostatyna blokuje wydzielanie hormonu wzrostu przez przysadkę mózgową oraz hamuje wydzielanie insuliny. Kortykosterydy, glikokortykoidy, glikokortykosterydy To hormony kory nadnerczy, które regulują przemiany białek, węglowodanów i tłuszczów: Zalicza się do nich: kortyzol, kortykosteron, kortyzon. To takŜe grupa leków o działaniu przeciwzapalnym, przeciwalergicznym i immunosupresyjnym, mają silny wpływ na gospodarkę węglowodanową, białkową, lipidową, wodno-elektrolitową organizmu. Zmieniają czynności wielu narządów i wzmacniają działanie adrenaliny. Wywołują one zanik tkanki limfatycznej, osłabiają działanie węzłów chłonnych. Z tego powodu glikokortykoidy stosuje się dla zmniejszenia nadwraŜliwości. Mineralokortykosteroidy (mineralokortykoidy) To hormony wytwarzane w organizmie człowieka przez warstwę kłębkowatą kory nadnerczy. Wpływają na nieorganiczną przemianę materii.Głównym przedstawicielem mineralokortykosteroidów jest aldosteron. Jego najwaŜniejsze działanie to zatrzymywanie jonów sodowych (Na+ ) w ustroju i dokomórkowy napływ jonów potasu (K+ ) oraz wtórne zatrzymanie wody w ustroju. Hormon ten wchodzi w skład układu hormonalnego RAA tzn. renina-angiotensyna-aldosteron).
  • 28. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 26 Androgeny To hormony płciowe o budowie sterydowej o działaniu maskulinizującym fizjologicznie występujące u męŜczyzn oraz w małych stęŜeniach u kobiet. U męŜczyzn androgeny produkowane są przez: − komórki Leydiga (śródmiąŜszowe) znajdujące się w męskich gonadach czyli jądrach, − część siatkowatą kory nadnerczy. U kobiet androgeny wytwarzane są przez: − jajniki, − część siatkowatą kory nadnerczy. Produkcja androgenów pozostaje pod kontrolą hormonu tropowego wytwarzanego przez przedni płat przysadki mózgowej lutropiny (LH – hormon luteizujący). Między wydzielaniem lutropiny a androgenów zachodzi ujemne sprzęŜenie zwrotne. Z kolei wydzielanie lutropiny zaleŜy od wydzielanego przez podwzgórze hormonu uwalniającego GnRH, czyli gonadoliberyny. Do androgenów wytwarzanych w jądrach naleŜą: testosteron, dihydrotestosteron (DHT), androstendion. Do androgenów wytwarzanych w jajnikach naleŜą: dihydrotestosteron, androstendion. Do androgenów wytwarzanych w korze nadnerczy naleŜą: testosteron, dehydroepiandrosteron (DHEA). Fizjologiczne działanie androgenów: − kształtowanie się męskich narządów płciowych w Ŝyciu płodowym, − wykształcanie się wtórnych cech płciowych (budowa ciała, głos, typ owłosienia, itp.), − wpływ na spermatogenezę, − wpływ anaboliczny (zwiększenie masy mięśniowej, itp.). Adrenalina Hormon walki – hormon i neuroprzekaźnik katecholaminowy wytwarzany przez gruczoły dokrewne pochodzące z grzebienia nerwowego (rdzeń nadnerczy, ciałka przyzwojowe, komórki C tarczycy) i wydzielany na zakończeniach włókien współczulnego układu nerwowego. Adrenalina odgrywa decydującą rolę w mechanizmie stresu, czyli błyskawicznej reakcji organizmu człowieka i zwierząt kręgowych na zagroŜenie, objawiających się przyspieszonym biciem serca, wzrostem ciśnienia krwi, rozszerzeniem oskrzeli, rozszerzeniem źrenic, itp. Oprócz tego adrenalina reguluje poziom glukozy (cukru) we krwi, gdyŜ jest koenzymem uruchamiającym przemianę glikogenu w glukozę. Działanie adrenaliny polega na bezpośrednim pobudzeniu zarówno receptorów α-, jak i β-adrenergicznych, przez co wykazuje działanie sympatykomimetyczne. Wyraźny wpływ na receptory α widoczny jest wobec naczyń krwionośnych, poniewaŜ w wyniku ich skurczu następuje wzrost ciśnienia tętniczego. Adrenalina przyspiesza czynność serca jednocześnie zwiększając jego pojemność minutową, w nieznaczny sposób wpływając na rozszerzenie naczyń wieńcowych; rozszerza teŜ źrenice i oskrzela ułatwiając i przyśpieszając oddychanie. Ponadto hamuje perystaltykę jelit, wydzielanie soków trawiennych i śliny oraz obniŜa napięcie mięśni gładkich. Adrenalina jako hormon działa antagonistycznie w stosunku do insuliny – przyspiesza glikogenolizę, zwiększając stęŜenie glukozy w krwi. Wyrzut adrenaliny do krwi jest jednym z mechanizmów uruchamianych przy hipoglikemii. Zwiększa ciśnienie rozkurczowe w aorcie oraz zwiększa przepływ mózgowy i wieńcowy. Poprawia przewodnictwo i automatykę w układzie bodźcowo- przewodzącym. Zwiększa amplitudę migotania komór, przez co wspomaga defibrylację. Noradrenalina Hormon, neuroprzekaźnik wydzielany w części rdzeniowej nadnerczy, zwykle razem z adrenaliną w sytuacjach powodujących stres. Wyrzut noradrenaliny do krwi powoduje, Ŝe szybko dociera ona do mózgu, który na jej obecność reaguje przyspieszeniem rytmu serca, przemianą glikogenu w glukozę, napięciem mięśni oraz poszerzeniem źrenic (co jest skutkiem
  • 29. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 27 ubocznym). Noradrenalina wpływa dwojako na układ krąŜenia: zwęŜa naczynia obwodowe, natomiast rozszerza naczynia wieńcowe w sercu. Działa trochę słabiej niŜ adrenalina. Testosteron Podstawowy męski steroidowy hormon płciowy naleŜący do androgenów. Jest produkowany przez komórki śródmiąŜszowe Leydiga w jądrach, a takŜe w niewielkich ilościach przez korę nadnerczy, jajniki i łoŜysko. We krwi tylko niewielka część testosteronu występuje w postaci wolnej, reszta jest związana z białkiem transportowym. Testosteron spełnia szereg istotnych funkcji: − kształtowanie płci i cech płciowych w Ŝyciu płodowym, − wpływa na spermatogenezę, − wykształcanie się wtórnych cech płciowych (budowa ciała, głos, typ owłosienia, itp.), − wpływ anaboliczny (zwiększenie masy mięśniowej, itp.), − zwiększa libido, − przyspiesza zakończenie wzrostu kości długich, − pobudza rozwój gruczołu krokowego, − zwiększa poziom cholesterolu we krwi (zwiększa ryzyko miaŜdŜycy tętnic) – w przeciwieństwie do estrogenów, które zmniejszają poziom cholesterolu we krwi, − wpływa hamująco na działanie ośrodka mowy w ludzkim mózgu. Estrogeny NaleŜą do hormonów płciowych. Jest to grupa związków chemicznych o budowie sterydowej, wydzielanych przede wszystkim przez jajniki (cykl miesiączkowy), ale równieŜ w niewielkich ilościach przez jądra i korę nadnerczy. Estrogeny są uznawane za hormony Ŝeńskie, ale są teŜ niezbędne dla męŜczyzny – ich niedobór w jądrach moŜe powodować bezpłodność. Estrogeny są odpowiedzialne za: − rozwój drugorzędnych cech płciowych kobiecych, − przyrost i zwiększenie pobudliwości mięśni gładkich (macicy i jajowodów), − stymulują rozrost błony śluzowej macicy i odbudowują w niej naczynia krwionośne macicy, − przeciwdziałają przedwczesnym skurczom macicy, a tym samym poronieniom, − nie mają wpływu na syntezę składników mleka, − gospodarkę lipidową – zwiększają poziom cholesterolu HDL, a obniŜają poziom cholesterolu LDL. Zwiększają teŜ wydalanie cholesterolu z Ŝółcią, − gospodarkę wapniową – zwiększają odkładanie wapnia w kościach, zapobiegając osteoporozie. Progesteron (luteina) Steroidowy Ŝeński hormon płciowy wytwarzany przez ciałko Ŝółte i łoŜysko (w czasie ciąŜy). NajwaŜniejszy hormon wydzielany przez gonady (jajniki i jądra). Wydzielanie progesteronu wzrasta po owulacji, co: − przygotowuje błonę śluzową macicy na przyjęcie zapłodnionego jaja, − hamuje skurcze macicy, − wstrzymuje dojrzewanie pęcherzyków Graafa. Hormon ten umoŜliwia implantację zapłodnionego jaja w błonie śluzowej macicy i utrzymanie ciąŜy. Jeśli do ciąŜy nie dojdzie, wydzielanie progesteronu zmniejsza się i dochodzi do menstruacji. W przeciwnym wypadku progesteron zaczyna być wytwarzany takŜe przez łoŜysko i do piątego miesiąca ciąŜy jego produkcja jest na tyle duŜa, Ŝe ciałko Ŝółte nie jest niezbędne do dalszego utrzymania ciąŜy.
  • 30. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 28 Estradiol śeński, sterydowy hormon płciowy, odpowiednik męskiego testosteronu. Jest podstawowym, naturalnym estrogenem. Odpowiedzialny za rozwój Ŝeńskich narządów rozrodczych, reguluje cykl płciowy i ma wpływ na zachowanie seksualne, rozrost błony śluzowej macicy. Działania estradiolu w układzie rozrodczym: − srom – rozwój warg sromowych większych i mniejszych, duŜe stęŜenia tego hormonu powodują brunatne zabarwienie warg sromowych, − pochwa – dojrzewanie komórek nabłonka pochwy, pobudzenie w nich podziałów komórkowych, zwiększenie złuszczania komórek kwasochłonnych, zmiana kwasowości środowiska pochwy (niŜsze pH), − szyjka macicy – relaksacja włókien mięśniowych i rozszerzenie kanału szyjki macicy, śluz szyjkowy staje się przejrzysty i rozciągliwy (krystalizuje się na kształt paproci), wzrasta zawartość soli nieorganicznych w śluzie, − endometrium – rozrost błony śluzowej, − myometrium – przerost (hipertrofia) istniejących włókien mięśniowych i tworzenie nowych (hiperplazja), przekrwienie warstwy mięśniowej, zwiększenie pobudliwości skurczowej macicy, − jajowody – pobudzenie nabłonka migawkowego do wzrostu, zwiększenie perystaltyki jajowodów, − jajnik – rozwój i dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych, synteza receptorów dla LH i FSH w komórkach pęcherzyków, − gruczoły sutkowe – rozrost podścieliska (tkanki łącznej włóknistej i tkanki tłuszczowej), pobudzenie rozrostu komórek pęcherzyków i przewodów wyprowadzających. Działania estradiolu poza układem rozrodczym: − układ nerwowy – zwiększenie libido, wpływ na ośrodek termoregulacji – podwyŜszenie jego punktu nastawczego (obniŜenie temperatury ciała), − wątroba – zwiększenie produkcji białek, wpływ na gospodarkę lipidową i węglowodanową, − tkanka kostna – przyśpieszenie kostnienia chrząstek nasadowych kości długich, − układ krwionośny – wpływ na obniŜenie ciśnienia tętniczego krwi, ochrona integralności ściany naczyń krwionośnych, poprawa ukrwienia mięśnia sercowego, − układ wydalniczy – efekt antydiuretyczny w nerkach (zatrzymanie wody i sodu w organizmie), − skóra i tkanki podskórne – zwiększenie turgoru skóry, hamowanie wydzielania łoju. Budowa i czynność narządów zmysłów Zmysły – to systemy postrzegania, za pomocą których organizm odbiera z otoczenia informacje w postaci rozmaitych bodźców: mechanicznych, świetlnych, akustycznych albo chemicznych. Narządy zmysłów są wyposaŜone w wyspecjalizowane fizjologiczne jednostki, zwane receptorami. Narządy zmysłów są anatomicznie i fizjologicznie ściśle powiązane z układem nerwowym. Istota postrzegania zmysłowego to nie tylko odbiór bodźca na poziomie receptora, ale takŜe jego przetworzenie w ośrodkowym układzie nerwowym z wielokierunkową analizą w korze mózgowej włącznie. Do narządów zmysłów naleŜą narządy: − powonienia, − smaku – zaliczany do czucia eksteroceptywnego, − wzroku, − przedsionkowo-ślimakowy.
  • 31. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 29 Narząd powonienia Stanowią komórki nerwowo – zmysłowo – węchowe występujące w okolicy węchowej błony śluzowej nosa, która obejmuje przyśrodkową powierzchnię małŜowiny nosowej górnej i odpowiadającą jej powierzchnię przegrody nosa. Droga nerwowa odpowiadająca za zmysł powonienia składa się z trzech neuronów. Pierwszy neuron stanowią wypustki dośrodkowe komórek nerwowo-zmysłowych, które łączą się w nici węchowe. Nici węchowe przenikają do jamy czaszki – do tzw. opuszek węchowych (drugi neuron). Z opuszek węchowych prowadzą włókna do ośrodkowej części węchomózgowia – trzeci neuron. Ośrodki powonienia mieszczą się w zakręcie hipokampa i w zakręcie obręczy. Komórki nerwowo-zmysłowo-węchowe stanowią wrota wnikania wirusów do ośrodkowego układu nerwowego. Narząd smaku Człowiek rozpoznaje cztery podstawowe smaki: słodki, kwaśny, gorzki i słony, za pomocą receptorów, znajdujących się w specjalnych strukturach błony śluzowej – kubkach smakowych, zgromadzonych w jamie ustnej – na powierzchni języka, na podniebieniu miękkim, na nagłośni i tylnej ścianie gardła. Komórki receptorowe są chemoreceptorami reagującymi jedynie wówczas, gdy substancja smakowa jest rozpuszczona w śluzie otaczającym kubek. Impulsy elektryczne powstałe w kubkach smakowych są przewodzone przez włókna nerwów czaszkowych: VII, IX i X do ośrodków analizujących, znajdujących się w pniu mózgu, wzgórzu i w korze mózgu, w której kształtują się ostatecznie wraŜenia smakowe. Korowe ośrodki smaku zlokalizowane są w najniŜszej części zakrętu zaśrodkowego. Narząd wzroku W skład narządu wzroku wchodzi oko składające się z gałki ocznej, związanej z nerwem wzrokowym, oraz narządy dodatkowe (aparat ochronny), obejmujące mięśnie gałki ocznej, brwi, powieki, spojówki i narząd łzowy. Gałka oczna znajduje się w oczodole wraz z nerwem wzrokowym, ciałem tłuszczowym, mięśniami i gruczołem łzowym. Ściany gałki ocznej stanowią trzy błony: włóknista, naczyniowa i wewnętrzna. Najbardziej zewnętrznie znajduje się błona włóknista. Jest ona najmocniejsza ze wszystkich błon gałki. WyróŜnia się w niej część tylną, większą – twardówkę i przednią, mniejszą – rogówkę. Twardówka obejmuje 4 /5 powierzchni całej błony włóknistej. Ma ona barwę białawą, stąd teŜ jej druga nazwa – białkówka. W ścianie twardówki znajduje się otwór dla przejścia nerwu wzrokowego i kilka mniejszych otworków, przez które przechodzą naczynia i nerwy. Od zewnątrz twardówkę pokrywa wiotka tkanka łączna, nazwana błoną nadtwardówkową, a powierzchnię przylegającą do naczyniówki pokrywają liczne komórki barwnikowe, które stanowią tzw. blaszkę brunatną twardówki. Część przednią błony włóknistej stanowi rogówka, która jest przezroczysta i obejmuje 1 /5 powierzchni gałki. Przezroczystość swą rogówka zawdzięcza temu, Ŝe nie ma w niej naczyń krwionośnych, a włókna nerwowe nie mają osłonek. Rogówka od zewnątrz jest pokryta nabłonkiem płaskim bogato unerwionym, bardzo wraŜliwym na urazy, podraŜnienia chemiczne i wysychanie, dlatego musi stale pozostawać w środowisku wodnym, co zapewnia jej ciecz wydzielana przez gruczoł łzowy. Środkową błonę gałki ocznej stanowi błona naczyniowa, w której wyróŜnia się trzy części: naczyniówkę, ciało rzęskowe i tęczówkę. Naczyniówka to tylna część błony naczyniowej, która pokrywa od zewnątrz siatkówkę. Jest ona utworzona z bardzo gęstej sieci naczyń włosowatych o duŜej średnicy, zapewniających dobre ukrwienie siatkówki. Ciało rzęskowe stanowi środkową część błony naczyniowej, ma kształt pierścienia, leŜy między tęczówką a rąbkiem zębatym siatkówki. Zewnętrzna powierzchnia ciała rzęskowego
  • 32. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 30 przylega do twardówki, a wewnętrzna do ciała szklistego wypełniającego gałkę oczną. Do wewnętrznego pierścienia ciała rzęskowego umocowana jest soczewka za pomocą cienkich włókien łącznotkankowych, tworzących obwódkę rzęskową soczewki. W obrębie ciała rzęskowego są rozmieszczone włókna mięśniowe gładkie, ułoŜone okręŜnie i promieniście – tworzą one mięsień rzęskowy. Mięsień ten kurcząc się zwalnia obwódkę rzęskową, co umoŜliwia zmniejszenie promienia krzywizny soczewki, czyli akomodację oka. Tęczówka jest najbardziej ku przodowi wysuniętą częścią błony naczyniowej, dobrze widoczną przez rogówkę. Tęczówka ma średnicę ok. 12 mm, w jej środku znajduje się okrągły otwór o zmiennej wielkości – źrenica. Dzięki jej zdolnościom zwęŜania i rozszerzania się moŜe ona regulować ilość światła wnikającego do wnętrza gałki ocznej. Gdyby porównać gałkę oczną do aparatu fotograficznego, to źrenica pełni w nim rolę przesłony. Barwa tęczówki zaleŜna jest od ilości barwnika i od budowy powierzchni przedniej tęczówki. Błona wewnętrzna gałki to siatkówka. Jest ona błoną światłoczułą, ale jedynie w części tylnej gałki – wzrokowej. Ta część siatkówki (wzrokowa) jest cienką (0,2–0,4 mm) przezroczystą błoną barwy róŜowej. Pomiędzy błoną naczyniową a siatkówką, znajduje się cienka warstwa barwnikowa, która pochłania światło i nadaje czarne zabarwienie źrenicom. Siatkówka jest przymocowana jedynie w miejscu przejścia w część rzęskową i wejścia nerwu wzrokowego, poza tym jest luźno związana z podłoŜem i moŜe się przesuwać względem niego. Przyleganie siatkówki do naczyniówki jest związane z utrzymywaniem się właściwego ciśnienia cieczy wodnistej i ciała szklistego. Budowa siatkówki jest bardzo złoŜona, występuje w niej 10 warstw, w których znajdują się komórki wraŜliwe na światło i barwy. Istnieją dwa rodzaje komórek światłoczułych: pręciki i czopki. Pręciki są komórkami wydłuŜonymi, wraŜliwymi na stopień natęŜenia światła. Mają większy udział w widzeniu o zmroku. Czopki to komórki o kształcie buteleczek, wraŜliwe na barwy. Mają większy udział w widzeniu przy pełnym oświetleniu. Czopki zawierają trzy rodzaje barwników wraŜliwych na światło: czerwone, zielone i niebieskie, co umoŜliwia widzenie kolorów. Brak lub uszkodzenie róŜnego rodzaju czopków powoduje kłopoty z rozróŜnianiem kolorów. Najbardziej czułą częścią siatkówki jest plamka Ŝółta, ze względu na zagęszczenie w niej komórek światłoczułych. Całkowicie niewraŜliwe na światło jest miejsce wyjścia nerwu wzrokowego, gdzie nie ma komórek światłoczułych. Miejsce to określa się tarczą nerwu wzrokowego. Wnętrze gałki ocznej wypełnione jest cieczą wodnistą i ciałem szklistym, jest tam równieŜ soczewka. We wnętrzu gałki ocznej moŜna wyróŜnić trzy przestrzenie: połoŜoną z przodu między rogówką a tęczówką i soczewką komorę przednią oka, z tyłu za tęczówką znajduje się komora tylna oka. Wypełnione są one płynem zwanym cieczą wodnistą. Pozostała, większa część gałki wypełniona jest ciałem szklistym. Wszystkie te przestrzenie są ze sobą połączone, co powoduje, Ŝe w gałce ocznej panuje jednolite ciśnienie. Aparat ruchowy gałki ocznej stanowią mięśnie poprzecznie prąŜkowane, w pełni zaleŜne od naszej woli. Są to cztery mięśnie proste i dwa skośne. Mięśnie proste rozpoczynają się w okolicy ujścia kanału nerwu wzrokowego, a kończą na gałce ocznej ku przodowi od jej równika. Noszą one nazwy zaleŜnie od połoŜenia: mięsień prosty górny oka, dolny, boczny, przyśrodkowy – kaŜdy z nich obraca gałkę w inna stronę. Mięśnie skośne rozpoczynają się w tym samym miejscu co mięśnie proste, lecz kończą w gałce ocznej ku tyłowi od jej równika (obracają one biegun gałki ku bokowi). Poza mięśniami związanymi bezpośrednio z gałką oczną w oczodole jest jeszcze mięsień dźwigacz powieki górnej. Początek jego jest na pierścieniu ścięgnistym razem z mięśniami prostymi, a zakończenie w skórze powieki górnej. Skurcz tego mięśnia powoduje uniesienie powieki i rozszerzenie szpary ocznej. Mięśnie okoruchowe unerwione są przez nerwy czaszkowe: III, IV i VI oraz część współczulną układu autonomicznego.