College 3: Ben de Jong: KGB-spionage in de Koude Oorlog en Russische spionage na 1991 De KGB – de Russischtalige afkorting voor ‘Comité van Staatsveiligheid’ – was de belangrijkste inlichtingen- en veiligheidsdienst van de Sovjet-Unie in de periode na Stalins dood en daarmee een belangrijk onderdeel van het interne repressieve apparaat van de communistische dictatuur in de SU. De KGB had ook een qua aantallen personeel relatief kleine inlichtingentak die als taak had het vergaren van inlichtingen (spionage) in de hele wereld waaronder ook het Westen. De KGB maakte bij spionageoperaties veelvuldig gebruik van personen die bereid waren voor de SU te werken vanwege hun communistische sympathieën. Ook werkte men vaak met eigen personeel dat in het diepste geheim onder een valse, niet-Sovjet identiteit vaak voor vele jaren in het Westen of elders in de wereld werd gestationeerd. Dr. Ben de Jong was tot aan zijn pensionering in 2012 als universitair docent verbonden aan de Universiteit van Amsterdam en vanaf dat jaar als gastonderzoeker. Hij gaf aan de UvA vooral college over de politiek en geschiedenis van de Sovjet-Unie en het Rusland van na 1991. Daarnaast verdiepte hij zich ook in het functioneren van inlichtingen- en veiligheidsdiensten, in het bijzonder de KGB en zijn voorgangers in de Sovjet-Unie. Over genoemde onderwerpen heeft hij ook regelmatig gepubliceerd.

1. Russische spionage:
de Koude Oorlog en erna

2. Thema’s
• Structuur KGB
• Inlichtingenofficier (IO) vs. agent
• Motieven agent
• Legale en illegale IO’s
•Few cases stand alone!
• Resultaten inlichtingenwerk KGB
2

3. Structuur van de KGB omstreeks 1985
3
Gebaseerd op Andrew &
Mitrokhin, The Mitrokhin
Archive

4. 4
KGB
Ben de Jong
Schema Eerste
Hoofddirectoraat
Bron: Andrew & Mitrokhin,
The Mitrokhin Archive

5. Humint: IO vs. agent
Onderscheid agent-inlichtingenofficier/
medewerker (in vaste
dienst)
Agent: individual, usually of foreign
nationality, who acts under the direction
of an intelligence service to obtain or
assist in obtaining information for
intelligence or counterintelligence
purposes, or who performs other
intelligence functions.
Vrij naar: Polmar & Allen, Spybook:
The Encyclopedia of Espionage
5
V. Poetin als KGB-officier

6. Humint: motieven agent
•Money
•Ideology
•Compromise
•Ego
6
Kim Philby, MI6
KGB-agent 1934-1963
Gespleten loyaliteit/etnische achtergrond
John Walker (1937-2014)
Walker-netwerk, actief in
1967-1985: zaak met
‘war winning potential’

7. 7
Legale IO
• Opereert vanuit Sovjet
ambassade, is openlijk
Sovjet burger
• Diplomatiek cover, dipl
onschendbaar
• Rekruteert en runt
agenten
• Voor locale
veiligheidsdienst
gemakkelijker te
traceren dan illegaal
Russische ambassade, Den Haag

8. 8
Illegaal
• Illegaal: meestal Sovjet burger,
met aangenomen niet-Sovjet
identiteit, ‘legende’
• Niet verbonden aan ambassade
• Belang documentatie, burgerlijke
stand, kerkhoven, identiteit jong
gestorven personen (‘dead
double’)
• VS, Canada: scheiding geboorte-,
overlijdensadministratie

9. 9
Illegaal
• Opleiding langdurig & intensief
• 4-6 jaar, nadruk op talen
• 1 op 1 (geheimhouding)
• Illegaal komt niet naar
Sovjet ambassade
• Wel verbinding met Sovjet
ambassade
• Waarom? Aard verbinding?
• Verbinding met Moskou (bv
radio)

10. Illegaal
• Belang andere taal en cultuur
•‘mother language’ (z.g. moedertaal)
•‘support language’ (werktaal)
•Illegaal meestal actief in gebied support
language
• Illegaal ‘reist aan’ van ver naar
operatiegebied
•B.v. Anschlags: vanuit Latijns Amerika naar
West-Duitsland met Oostenrijkse paspoorten
10

11. 11
Illegaal: Grigoelevitsj
J.R. Grigoelevitsj (1913-1988): als
Teodor Castro 1951-1953 ambassadeur
Costa Rica bij Vaticaan en Joegoslavië.
Kreeg in 1952 opdracht de liquidatie
van Tito voor te bereiden.
Grigoelevitsj was in de Spaanse Burgeroorlog
actief betrokken bij liquidaties, nam deel aan
mislukte aanslag op Trotski in Mexico in
1940. Na 1953 als wetenschapper in de USSR.

12. Gebruik illegalen
• Bij geen diplomatieke betrekkingen
• In oorlogstijd (b.v. Rote Kapelle!)
• Contact met ‘waardevolle agenten’
• Illegaal rekruteert meestal niet zelf
• N.B. Illegalen soms jarenlang in
Westen
• Echtpaar ‘Anschlag’ sinds 1988,
arrestatie 2011
12
Het echtpaar ‘Anschlag’ in de boeien
Woning echtpaar ‘Anschlag’ in Marburg

13. Illegalen na 1991
• Legende: niet-
Russisch niet per se
meer nodig
•Waarom niet meer?
• Voorb.: illegalen in VS,
zomer 2010
• O.a. Anna Chapman
•Openlijk Russin Anna Chapman 1982-
13

14. Een reeks gevallen van ernstig verraad bij Directoraat S
van de SVR in Moskou vanaf ongeveer 2000
Lt kol Sjtsjerbakov (Avenger),
leidende functie Directoraat S
Verraadt Robert Hanssen (FBI)
Robert Hanssen 1944-
14
Robert Hanssen:
- agent GROe 1979-1981
- KGB 1985-1991
- SVR 1999-2001

15. Sjtsjerbakov wrschl behulpzaam bij rekrutering kol A. Potejev (Dir S SVR)
Foto: Afghanistan, wrschl begin jaren ’80
Potejev, plv hoofd Amerikaanse afd Dir S,
verraadt tien illegalen, zomer 2010
15
Potejev vlucht juni 2010
naar VS  daarna arrestatie
tien illegalen, P. bij verstek
in Moskou veroordeeld
FBI observeerde tien
illegalen ruim zeven jaar!

16. Few cases stand alone!
Tien illegalen in VS, zomer 2010 Echtpaar ‘Anschlag’
Duitsland, okt 2011
Raymond P., april 2012
Herman Simm
Estland, 2008
Sjtsjerbakov en
A. Potejev
Robert Hanssen, VS 2001

17. 17
Balans inlichtingenwerk KGB
• Spectaculaire successen met agenten,
vooral 1e helft 20e eeuw
• Inlichtingen wrschl vaak niet serieus genomen
• Paranoia tov Westen te groot
• Voorbeeld: juni 1941
• Vooral successen science & technology
• Verwerking S&T geen probleem