1. Superdiversiteit als uitdaging
voor de samenleving
en voor jeugdwerk
Dirk Geldof
Socioloog & Lector
Faculteit Ontwerpwetenschappen UA
Sociaal Werk Karel de Grote-Hogeschool
& Hoger Instituut voor
Gezinswetenschappen
Vereniging Vlaamse Jeugddiensten
13 maart 2014
1

2. Waarom spreken we vandaag
van superdiversiteit
• Op amper een halve eeuw van
een samenleving met beperkte
etnisch-culturele diversiteit naar
een migratiesamenleving
• Superdiversiteit als nieuwe fase
– Term Steven Vertovec (2007)
– Zie ook Jan Blommaert, Maurice Crul
• Om vandaag te begrijpen,
moeten we de geschiedenis van
deze migraties kennen
2

3. Onze migratiegeschiedenis
in een notedop
• 1945: aantrekken
contingenten Polen en
Italianen voor de heropbouw
• 1956-1969: golden sixties,
tekort aan arbeidskrachten
– Actief aantrekken gastarbeiders
• Italië, Spanje & Griekenland in
jaren ‘50
• Marokko & Turkije in jaren ’60
3

4. De eerste economische crisis in
de jaren ’70 & de migratiestop
• 1973: olie- & economische crisis
• 1974: ‘immigratiestop’
– poort voor arbeidsmigratie van
buiten EU (deels) gesloten
– Verschuiving naar
• Gezinshereniging
• asiel
• Jaren ’70-80: ondanks de
‘tijdelijkheidsgedachte’ worden
vele gastarbeiders migranten
– Maar geen écht beleid…
4

5. De jaren 1990: Scharnier-
moment naar superdiversiteit
• Sterke stijging instroom in jaren ’90
• én groeiende diversiteit van landen
van oorsprong:
– Verdere gezinshereniging
– Globalisering
– asielaanvragen
• Crisissen Bosnië en Kosovo,
• eerste Golfoorlog (Irak/Koeweit)
– En vooral 1989: Val IJzeren Gordijn
• migratie uit Oost-Europa
• Uitbreiding EU met nieuwe lidstaten
5

6. Na-oorlogse migratiegeschiedenis:
immigratie én emigratie
6

7. De superdiversiteit
van de 21ste eeuw
• resultaat van deze opeen-
volgende migratiegolven is
een veel complexere sociale
realiteit, zeker in onze steden.
• Superdiversiteit wijst op
kwantitatieve en kwalitatieve
verschillen tegenover de
migratie in de 20ste eeuw
7

8. Superdiversiteit vooral – maar
niet alleen – in de grote steden
8

9. Een kwantitieve breuk:
majority-minority cities
• ‘majority-minority cities’:
– steden waar de meerderheid van
de bewoners uit een brede waaier
van minderheden bestaat.
• Wereldsteden als New York, Sao
Paolo, Toronto of Sydney
• Vandaag ook Brussel,
Rotterdam & Amsterdam
• morgen ook Antwerpen
• Overmorgen in Gent, Leuven, …
9

10. Kinderen kleuren de steden
Antwerpen, aandeel allochtonen
per leeftijdsgroep 2013
• 42% bewoners
van allochtone
origine
> 50% bij -40-ers
> 60% bij kinderen
• herkomst ouders
inbegrepen
=> Ook zonder
nieuwe migratie
wordt Antwerpen een
majority-minority-
city
10

11. Personen van vreemde herkomst in het
Vlaamse Gewest (links), per urbanisatiegraad
(midden) en per centrumstad (rechts), in %
van de bevolking, 2011.
Bron: Lodewijckx, 2013, p. 21, op basis van Rijksregister 2011, SVR-bewerking.
- p.11
0
10
20
30
40
50
VG GS SB CS KP SS OG GR PL RS An Gt Gk M L T S H O K Aa B R
%personenvanvreemdeherkomst
niet-westerse herkomst westerse herkomst

12. Superdiversiteit:
een kwalitatieve breuk
• basispatroon van migratie
veranderde
– van mensen uit een klein
aantal landen van herkomst
naar een klein aantal
gastlanden
– naar mensen uit een zeer groot
aantal landen van herkomst
naar zeer groot aantal
gastlanden
=> diversiteit in de diversiteit
12

13. Diversiteit in de diversiteit:
wat betekent dat?
• een enorme hybriditeit in de
achtergronden van migranten
Meer nationaliteiten
Meertaligheid
Religieuze diversiteit groeit
Diversiteit in migratiemotieven
Diversiteit in verblijfsstatuten
Diversiteit in sociaal-
economische posities
Diversiteit in & tussen
gemeenschappen
Meer transnationalisme
13

14. Superdiversiteit instroom 2009
naar landen van herkomst
14

15. De superdiverse realiteit
als uitdaging
• Onze samenleving
verandert sneller dan onze
manier van kijken & denken
• Zoeken naar actuele denk-
en beleidskaders
• Boek vertrekt vanuit
realiteit en nuance
• Nu als prikkel 9 uitdagingen
hyperkort in beeld
15

16. 1. Geraken we eindelijk
voorbij het wij-zij-denken?
• We blijven met zijn allen
denken in wij-en-zij termen
• ‘wij’ zowel als ‘zij’…
• daardoor (h)erkennen we de
complexe realiteit onvoldoende
• nood aan een andere manier
van kijken om superdiversiteit
te begrijpen
– voorbij dominante nationale blik
– Met een kosmopolitische blik
16

17. 17
Een kosmopolitische blik:
van of/of naar en/en-denken
• Voorbij het wij-zij-denken:
– Naar een ‘wij zowel als zij’
• Van of/of-denken
– Of Belg of migrant
• naar en/en-denken
– Oog voor meer mengvormen
en meervoudige identiteiten
– Afnemende bruikbaarheid van
nationaliteit
– aandacht voor ambivalentie

18. 18
De kosmopolitische realiteit:
meervoudige & gelaagde identiteiten
• Tussen wij-en-zij groeit de
werkelijkheid
• Steeds meer landgenoten zijn Belg én
hebben een migratie-achtergrond
– Zoals Fatima, Meyrem, Imade,
Mohammed, Karim, Pjotr, …
– Zoals Vincent Kompany, Stromae, …
– Ze combineren posities & identiteiten
• Klassieke assimilatietheorie verwerpt
dubbele etnische identiteit
• Nochtans zien we toename van
meervoudige en gelaagde identiteiten

19. 2. Erken toenemend belang
van transnationale realiteiten
• Migratie vandaag is fundamenteel
veranderd door de ontwikkeling van
– Communicatietechnologie
• Gsm, internet, skype, satelliettelevisie
– Snelle en relatief goedkope
mobiliteitsmogelijkheden
• Van (bijna) definitief afscheid naar
blijvend contact
• Van enkele reis naar pendelmigratie
– Fysiek en/of mentaal
• transnationaliteit als basiskenmerk van
superdiversiteit in tijden van
globalisering
19

20. 2. Erken toenemend belang
van transnationale realiteiten
• steeds meer mensen leven over grenzen
• Transnationaliteit is
– leven in één land én tegelijk ook elders
– Waarbij mensen
• intense contacten over grenzen heen onderhouden
• Verschillende leefwerelden & culturen combineren
• Indien mogelijk heen en weer reizen
– Fysiek en/of mentaal.
• Groei van wereldfamilies en transmigratie
– Wat betekent het om in verschillende werelden
over grenzen heen te leven?
– Jongeren in en uit verschillende werelden
20

21. 3. Durf de gekleurde armoede
(eindelijk) benoemen
• Pas het laatste decennium harde cijfers
– 12% autochtone Belgen onder
armoedegrens
– 52% bij Marokkaanse gezinnen
– > 1/3 bij Turkse & Oost-Europese gezinnen
– Ongekwalificeerde uitstroom en
jeugdwerkloosheid
• Amper maatschappelijke reactie.
• nood aan diversiteitspact
– Armoede-, onderwijs-, arbeidsmarktbeleid, …
– interculturalisering van armenorganisaties
– Dit vereist een sterker stedenbeleid
21

22. 4. Maak van integratie opnieuw
een positief burgerschap-verhaal
• Integratie in majority-minority-cities
krijgt een ander karakter
– Is er nog een meerderheidscultuur?
– Diversiteit als basiskenmerk van
stedelijkheid
• Stop het open/verdoken assimilatie-
beleid
– Kan je integratie van bovenaf opleggen?
– Is het niet vruchtbaarder positief te
appeleren aan de dynamiek bij vele
migranten?
– Vertrek van en erken de pluriformiteit
22

23. 5. Stimuleer Nederlands vanuit
erkenning van meertaligheid
• We leven de facto in meertalige
steden
• Brussel: Van 72 talen in 2000 naar
104 in 2011
– Frans best gekend (89%)
– Dan Engels (30%), Nederlands (23%)
en Arabisch (18%)
• Toename taalgemengde gezinnen
– Ééntalig Franstalig of Nederlandstalig al
minder dan 40% van de Brusselaars
– Één op drie groeide op in gezin waar
géén Nederlands of Frans werd
gesproken
– Een meertalig en-en-verhaal
23

24. Overgang naar meertalige
steden: Antwerpen
• Geen taalbarometer
• 37% van de kinderen in
het lager onderwijs in
Antwerpen sprak in 2011
thuis een andere taal dan
het Nederlands
• Meertaligheid noodzakelijk
in sociaal werk, OCMW, …
• Politiek zeer gevoelig…
www.dirkgeldof.be

25. Stimuleer Nederlands vanuit
erkenning van meertaligheid
• In plaats van meertaligheid te
koesteren & vanuit de erkenning
ervan Nederlands aan te leren,
kiezen we te vaak voor een
scenario dat mensen wil dwingen
– Wachtlijsten, te schoolse
settings, verschuiving naar
resultaatsverbintenissen
– Taal steeds vaker een excuus
voor uitsluiting i.p.v. een
hefboom voor emancipatie
25

26. 6. Werk aan
herverdeling én erkenning
• Te vaak plaatsen we herverdeling en
erkenning tegenover elkaar
– Herverdeling = versterking sociaal-
economische positie, vanuit een
benadering van de andere als (potentieel)
gelijk
– Erkenning = waardering van verschil in
(etnisch-) culturele posities, erkenning van
fundamentele verschillen
• Vb. holebirechten, hoofddoek, …
• Omgaan met superdiversiteit is een
en/en-verhaal
26

27. 27
7. Zet in op
structuur én cultuur
• Werken aan structuur
– bestrijden van structurele achterstelling
• armoede, arbeidsmarkt, onderwijs, racisme
• én werken aan cultuur
– Zonder te culturaliseren
• Geen cultureel schuldmodel
• Niet alles vanuit cultuur te ‘verklaren’
• Maar ook geen taboe rond cultuur
– erken etnisch-culturele elementen
• Als kracht, maar ook als drempel
• Krachtgericht werken aan structurele
achterstelling, met aandacht voor
cultuur en leefwereld van mensen van
andere etnisch-culturele origine
– Van cultuur-sensitief naar divers-
sensitief

28. 8. Interculturaliseer
jeugdwerk
• Sociaal werk in de 21ste eeuw is meer
dan ooit werken in en met diversiteit
• Nood aan (verdere)
interculturalisering
– Van interculturele communicatie tot
intercultureel maatwerk &
interculturalisering van opleidingen
– Empowerend & divers-sensitief werken
• Niet alleen jeugdwerk of sociaal werk,
maar alle maatschappelijke sectoren
– onderwijs, gezondheidszorg,
arbeidsmarkt, beleid, …
28

29. 9. Superdiversiteit.
Welke toekomstscenario’s?
• Superdiversiteit is
– een feitelijke ontwikkeling
– Op zichzelf niet goed of slecht
– hangt er van af hoe we er mee
omgaan
– Wel een scharniermoment
• wat nieuwe vragen oproept
• Of oude vragen over migratie en
integratie in een nieuw context plaatst
• Maurice Crul e.a. schetsen twee
toekomstscenarios
29

30. Een scenario van
angst en vernedering?
• Waarin wij-zij-denken
wederzijds dominant blijft
• Met groeiende gekleurde
armoede, werkloosheid en
ongelijkheid
– sociaal kapitaal van 2de en 3de
generatie gaat deels verloren
• Met wederzijdse polarisering
– Rond symbooldossiers als het
hoofddoekenverbod
– Waarbij men racisme ‘relatief’ noemt
– Van eigen volk tot eigen
fundamentalisme eerst
• Superdiversiteit als sociale
tijdbom
30

31. Of een scenario van
hoop en empowerment
• Waar superdiversiteit uitgroeit tot een
evidente realiteit
• Met ruimte voor en erkenning van
meervoudige identiteiten
• Met ruimte voor emancipatie &
sociale stijging
– Een beleid dat hierop inzet
– Dat emancipatie binnen gemeen-
schappen ondersteunt & stimuleert
– vanuit een beleid van herverdeling én
erkenning
– En vanuit een actief pluralisme
31

32. Besluit: Naar een scenario van
hoop & empowerment…
Want de toekomst
van onze steden
ligt niet in
(verdere)
polarisatie,
maar in de
mobilisatie van de
superdiversiteit van
alle bewoners.
32

33. Tijd voor vragen & debat
Boek verkrijgbaar
na de lezing aan 15 euro
(i.p.v. 22 euro)
Reacties ook welkom op
dirk.geldof@kdg.be
Zie ook www.dirkgeldof.be
33