1. 1
Åðºíõèé õèìèéí ëåêö¿¿ä
ÀÒÎÌÛÍ ÝËÅÊÒÐÎÍÒ Á¯ÒÝÖ. ÕÈÌÈÉÍ ÒÎÃÒÎËÖÎÎÍÛ ØÈÍÆ ×ÀÍÀÐ
¯ÅËÝÕ ÄÀÂÒÀÃÄÀÕ Ç¯É ÒÎÃÒÎË
Ëåêö ¹5
1. Атомын орбиталын энерги ба химийн элементийн
атомын электронт бүтэц
2Õèìèéí ýëåìåíòèéí ýëåêòðîíò бүтэц ба ¿åëýõ ñèñòåì. Үåëýí
äàâòàãäàõ ç¿é òîãòîë
3. Õèìèéí ýëåìåíò¿¿äèéã àíãèëàõ îðîëäëîãóóä, ¿åëýõ ñèñòåì,
¿åëýõ õóóëü

2. 2
Àòîì áîëîí àëèâàà òîãòîëöîîíû ýíåðãèéã ñºðºã (õàñàõ), ò¿¿íèéã ýâäýõ ýíåðãè
(ãàäààä õ¿÷) -èéã íýìýõ óòãàòàéгаар àâäàã òóë èë¿¿ òîãòâîðòîé îðøèõ
îðáèòàëûí ýíåðãè èë¿¿ ñºðºã óòãàòàé (áàãà ýíåðãèòýé) áàéíà.
Аòîìûí òîãòîëöîîí äàõü цөм ба электроны èë¿¿ õ¿÷òýé òàòàëöàë îðáèòàëûí
ýíåðãèéã áàãàсган òîãòâîðòîé áîëãîíî
Àòîìûí îðáèòàëûí ýíåðãè òîãòîëöîîíä áîëîõ äàðààõ õàðèëöàí
¿éë÷ëýëýýñ õàìààðíà
1. Öºìèéí öýíýã èõ áîë öºì-ýëåêòðîíû òàòàëöàëûí íºëººãººð îðáèòàëûí ýíåðãè áàãà
болсон áàéíà.
E (He+, 1s) = -5250 êÆ/ìîëü, E (H, 1s) = -1311 êÆ/ìîëü
2. Íýã îðáèòàë äàõü ýëåêòðîíû òîî íýìýãäýõýä ýëåêòðîí-ýëåêòðîíû ò¿ëõýëöëèéí
íºëººãººð îðáèòàëûí ýíåðãè ºñíº.
E (He+, 1s) = -5250 êÆ/ìîëü, E (Hå, 1s) = -2372 êÆ/ìîëü
3. Ýëåêòðîíû õàëõëàõ ¿éë÷ëýëèéí íºëººãººð îðáèòàëûí ýíåðãè ºñíº E (H,
1s) = -1311 êÆ/ìîëü, E (Li, 2s) = -520 êÆ/ìîëü
.

3. 4. Îðáòàëûí ýíåðãèä ¿ç¿¿ëýõ îðáèòàëûí õýëáýð (l - ûí óòãà) áà íýâòðýëèéí íºëºº:
Ýíåðãèéí үндсэн ò¿âøèí (гол квантын тоо) èæèë 2s îðáèòàë áºìáºðöºã, 2p îðáèòàë ãàíòèë
õýëáýðòýé áàéäãààñ 2s ýëåêòðîíû öºìººñ àëñëàãäàõ äóíäà÷ õýìæýý 2p îðáèòàëààñ èõ
áàéäàã.
Ãýâ÷ 2s îðáèòàëûí ìàãàäëàëûí ðàäèàë тархалтын áàãàõàí õýñýã öºì人 èë¿¿ îéðõîí îðøäîã
ªºðººð õýëáýë 2s ýëåêòðîí òîäîðõîé õóãàöààíä öºì人 èë¿¿ îéðòîõ áîëîìæòîé áàéíà. ¯¿íèéã
îðáèòàëûí íýâ÷èëò ãýíý
3
Дотоод электорны àëõëàõ ¿éë÷ëýëийн нөлөөгөөр
öºìèéí áîäèò öýíýãýýñ áàãà öýíýã ãàäààä äàâõðààíû
ýëåêòðîíä ¿éë÷èëäýã. Ãàäààä äàâõðààíû îðáèòàëä
èëðýõ цөмийн öýíýãèéã èëðýõ¿é öýíýã ãýíý. 1s
îðáèòàëûí ýíåðãè 2s îðáèòàëààñ ýðñ ÿëãààòàé
áàéäàã íü ãîë êâàíòûí òîîгоор илэрхийлэгдэх
энергийн ÿëãàà áîëîí ýëêòðîíû õàëõëàõ ¿éë÷ëýëээс
хамаардаг байна.
Ýíåðãèéí äýä ò¿âøèíèé ìàãàäëàëûí
ðàäèàë òàðõàëò
Îðáèòàëûí õýëáýð ä¿ðñ áà орбиталын íýâчилтèéí õàìòàðñàí
¿éë÷ëýëýýð ýíåðãèéí үндсэн ò¿âøèí ýíåðãèéí äýä ò¿âøèíä
çàäàðíà
n = 2 гэсэн эергийн үндсэн түвшин 2s ба 2p гэсэн энергийн
дэд түвшинд задарсан байна.

4. Íýãýí ижил гол квантын тоо болон îðáèòàë êâàíòûí òîîãîîð òîäîðõîéëîãäîõ, çºâõºí
ñîðоíçîí êâàíòûí òîîãîîð ÿëãààòàé îðáèòàëóóäûã ижил энергитэй буюу ìºõººãäñºí
îðáèòàë ãýíý.
n=2 ¿åä, 2px (n+l=2+1 = 3) = 2py (n+l=2+1 = 3) = 2pz (n+l=2+1 = 3),
n=3 ¿åä, 3px (n+l=3+1= 4) = 3py (n+l=3+1 = 4) = 3pz (n+l=3+1 = 4)
Àòîìûí îðáèòàëä ýëåêòðîí õýðõýí дүүргэгдсэнийг õàðóóëñàí òýìäýãëýýã àòîìûí
ýëåêòðîíò á¿òöèéí òîìü¸î ãýíý.
Ãîë êâàíòûí òîîã àðàá òîîãîîð, îðáèòàë êâàíòûí òîîã ëàòèí ¿ñãýýð, соронзон
квантын тоог îðáèòàë êâàíòûí òîîíû áàðóóí доод òàëä координатыг
тэмдэглэсэн үсгээр, ýëåêòðîíû òîîã îðáèòàë êâàíòûí òîîíû áàðóóí äýýä òàëä àðàá
òîîãîîð тус тус òýìäýãëýíý.
4
2 22 22 22 2x y z s p p p

5. Энергийн өсөх дараалал, Паулийн хоригийн зарчим, Хундын
ä¿ðìèéí äàãóó áºãëºãäñºí àòîìûí ýëåêòðîíò á¿òöèéã атомын ¿íäñýí
òºëºâ ãýíý. Тухайн атомын үндсэн төлөвөөс бóñàä боломжит
ýëåêòðîíò á¿òöèéã атомын ºäººãäñºí òºëºâ ãýíý.
5
1 2 2 1 2 12 0x z s p p p 1 2 2 1 2 12 1x z s p p p
E
2p
2s
1s
¿íäñýí òºëºâ ºäººãäñºí òºëºâ
n ä¿ãýýð ýíåðãèéí ò¿âøèí äýõ
орбиталын тоо n2 -тай тэнцүү,
ýëåêòðîíû òîî 2n2 -ààñ õýòðýõã¿é áàéíà.
ýíåðãèéí нэг äýä түвшин дэх
орбиталын тоо (2l+1) –тай тэнцүү,
ýëåêòðîíû òîî 2(2l+1) -ýýñ õýòðýõã¿é
áàéíà

6. Õèìèéí ýëåìåíòèéí ýëåêòðîíò бүтэц áà ¿åëýõ ñèñòåì
· Ýëåìåíòèéí äýñ äóãààð öºìèéí öýíýã, ýëåêòðîíû òîîòîé òýíö¿¿.
· ¯åèéí äóãààð ýëåêòðîíò äàâõðààíû òîîòîé òýíö¿¿.
· Á¿ëãèéí äóãààð íü s, p ýëåìåíòèéí õóâüä ãàäààä äàâõðààíû s áîëîí p
îðáèòàë äýýðõ ýëåêòðîíû òîîíû íèéëáýðтэй , d ýëåìåíòèéí õóâüä
ãàäààä äàâõðààíû s, ãàäíààñàà õî¸ð äàõ äàâõðààíû d îðáèòàë äýýðõ
ýëåêòðîíû òîîíû íèéëáýðòýé òýíö¿¿.
· Íýã äýä á¿ëýãò îðøèæ áàéãàà ýëåìåíòèéí ýëåêòðîíò áàéãóóëàìæ
òºñººòýé áàéíà.

7. Àòîìûí ðàäèóñ
· ¯íýìëýõ¿é ðàäèóñ ãýñýí îéëãîëò áàéäàãã¿é - ýëåêòðîíû
äîëèîëîã òºðõ, ýëåêòðîíû îðøèõ ìàãàäëàëòàé õîëáîîòîé
· Атомын ðàäèóñ (орбиталын илрэхүй радиус ) -
ãàäààä äàâõðààíû ýëåêòðîíû îðøèí áàéõ ìàãàäëàëûí
õàìãèéí èõ ðàäèóñûí õîëáîãäîë
· Ковалент радиус- äàí áîäèñûí ìîëåêóë äàõ öºì¿¿äèéí
õîîðîíäîõ çàéíû õàãàñ
· Èîíû ðàäèóñ - àíèîí, êàòèîíû ðàäèóñ

8. Àòîìûí ðàäèóñûã õýìæèõ íýãæ
· Àíãåñòðóì 1À0 =10-8 ì
· Íàíîìåòð 1íì=10-9 ì
· Ïèêîìåòð 1ïì=10-12 ì
Атомын ðàäèóñ Ионы ðàäèóñ Ковалент ðàäèóñ

9. 9
Íýã áà õî¸ðäóãààð ¿åèéí ýëåìåíòèéí àòîìûí ¿íäñýí òºëºâ äýõ ýëåêòðîíò á¿òýö
1
¿ å
2
¿ å
1 A ( 1 ) 8 A ( 1 8 )
2 A ( 2 ) 3 A ( 1 3 ) 4 A ( 1 4 ) 5 A ( 1 5 ) 6 A ( 1 6 ) 7 A ( 1 7 )
1
1
H
s
3
1
L i
s 1
4
1
B e
s s 2 2 2
5
1
B
s s p 2 2 1 2 2
6
1
C
s s p 2 2 2 2 2
7
1
N
s s p 2 2 3 2 2
8
1
O
s s p 2 2 4 2 2
9
1
F
s s p 2 2 5 2 2
2
1
H e
s 2
1 0
1
N e
s s p 2 2 6 2 2

10. Ãóðàâäóãààð ¿åèéí ýëåìåíòèéí атомын ¿íäñýí òºëºâ äýõ ýëåêòðîíò
10
á¿òýö

11. 11
ĺðºâä¿ãýýð ¿åèéí ýëåìåíòèéí атомын үндсэн төлөв дэх ýëåêòðîíò á¿òýö

12. Õèìèéí ýëåìåíòèéí ýëåêòðîíò áàéãóóëàìæ
1H 1s1
2He 1s2
3Li ...2s1
4Be ...2s2
11Na ...3s1
12Mg ...3s2
19K …4s1
20Ca …4s2
37Rb …5s1
38Sr …5s2
Cs …6s1
s ýëåìåíò
Òóõàéí ýëåìåíòèéí àòîìûí ãàäààä
ýëåêòðîí äàâõðààíû s -îðáèòàëä
õàìãèé ñ¿¿ë÷èéí ýëåêòðîí ä¿¿ðãýãäýæ
áàéâàë s ýëåìåíò ãýõ бөгөөд ns1 - 2 ãýñýí
åðºíõèé ýëåêòðîíò á¿òýöòýé áàéíà.

13. 13
• 5B ...2s22p1, 6C ... 2s22p2
• 7N ...2s22p3, 8O ...2s22p4
• 9F ...2s22p5, 10Ne ...2s22p6
• 13Al …3s23p1, 14Si …3s23p2
• 15P …3s23p3, 16S …3s23p4
• 17Cl …3s23p5, 18Ar ...3s23p6
• 31Ga ... 4s24p1, 32Ge ...4s24p2
• 33As …3d104p3, 34Se … 4s24p4
• 35Br …4s24p5, 36Kr ... 4s24p6
• 49In . . .5s25p1, 50Sn .. 5s25p2
• 51Sb …5s25p3, 52Te …5s25p4
P - ýë åìåíò
Àòîìûí ãàäààä ýëåêòðîí
äàâõðààíû nð îðáèòàëä
õàìãèé ñ¿¿ë÷èéí
эëåêòðîí ä¿¿ðãýãääýã,
ns2 np1 - 6 ãýñýí
еðºíõèé ýëåêòðîíò
á¿òýцòýé элементийг
р – элемент гэнэ.

14. • Sc ..4s23d1, Ti ..4s23d2
2122• V ..4s23d3, Cr ..4s13d5
Àòîìûí îðáèòàë ýëåêòðîíîîð
2324• Mn..4s23d5, Fe ..4s23d6
áºãëºãäºõ ä¿ðìèéí äàãóó
2526d –ýëåìåíòèéí ýëåêòðîíóóä
• Co ..4s23d7, Ni ..4s23d8
2728ãàäààä áîëîí ãàäíààñàà
• Cu ..4s13d10, Zn ..4s23d10
2930õî¸ðäîõ ýëåêòðîí äàâõðààíû
• Y ..5s24d1, Zr ..5s24d2
ns áà (n-1)d îðáèòàëûã ä¿¿ðãýí
3940• Nb ..5s24d3, Mo ..5s14d5
(n-1)d1-10 ns2 np0 ãýñýí åðºíõèé
4142ýëåêòðîíò
• Tc ..5s24d5, Ru ..5s24d6
4344á¿òöèéã ¿¿ñãýíý.
• Rh ..5s24d7, Pd ..5s24d8
4546• Ag ..5s14d10, Cd ..5s24d10 474814
d - ýë åìåíò

15. Õèìèéí ýëåìåíòèéí ýëåêòðîíò áàéãóóëàìæ
59Pr .. 6s24f3
60Nd .. 6s24f4
61Pm .. 6s24f5
62Sm .. 6s24f6
63Eu .. 6s24f7
65Tb .. 6s24f9
70Yb .. 6s24f14
94Pu .. 7s25f6
95Am .. 7s25f7
98Cf .. 7s25f10
102No .. 7s25f14
f - ýë åìåíò
Àòîìûí îðáèòàë ýëåêòðîíîîð
áºãëºãäºõ ä¿ðìèéí äàãóó ãàäààä
ýëåêòðîí äàâõðààíû ns ãàäíààñàà
õî¸ðäîõ äàâõðààíû (n-1)d áîëîí
ãàäíààñàà ãóðàâäàõ ýëåêòðîí äàâõðààíû
(n-2)f îðáèòàë ýëåêòðîíîîð ä¿¿ðãýãäýí
(n-1)d1-10(n-2)f1-14 ns2 np0
ãýñýí åðºíõèé ýëåêòðîíò á¿òýö
¿¿ñãýæ áàéâàë f –ýëåìåíò ãýíý.

16. Ñîðîíçîí ÷àíàð
Äèàñîðîíçîí øèíæ ÷àíàðòàé áîäèñ:
• Ñîðîíçîí îðíû õ¿÷íèé øóãàìûã áàãàñãàíà. ª.õ.
Ñîðîíçîíä òàòàãäàõã¿é.
• Á¿õ ýëåêòðîí íü õîñîëñîí áàéíà.
Ïàðàñîðîíçîí øèíæ ÷àíàðòàé áîäèñ:
• Ñîðîíçîí îðíû õ¿÷íèé øóãàìûã èõýñãýíý.
ª.õ. Ñîðîíçîíä òàòàãäàíà.
• Õîñëîîã¿é ýëåêòðîíòîé áàéíà.

17. Эëåìåò¿¿äèéí òºñò øèíæ ÷àíàð òýäãýýðèéí àòîìûí òºñò ýëåêòðîíò
17
á¿òýöòýé õîëáîîòîé áàéíà.
Ýíý ç¿é òîãòîë íü химийн элементийн шинж чанар ¿åëýõ
өөрчлөгдөх тухай Д.И.Менделеевын дэвшүүлсэн “Äàí áîäèñ áîëîí
õèìèéí ýëåìåíòèéí ¿¿ñãýõ íýãäë¿¿äèéí бүтэц, øèíæ ÷àíàð ýëåìåíòèéí
àòîìûí öºìèéí öýíýãèéí ºñºõ äàðààëëûí äàãóó ¿åëýí äàâòàãäàíà”
гэсэн õóóëèéн áîäèò èëðýë áîëæ áàéäàã.
Ä.È.Ìåíäåëååâûí óðüä÷èëàí õýëñýí “¯åëýõ õóóëü çàäðàí
óíàõ àþóë èðýýä¿éä òóëãàðàõã¿é, õàðèí äàâõàðëàí
ñ¿íäýðëýæ, óëàì õºãæèí áàÿæèõ áîëíî” ãýñýí ç¿é òîãòëûí
äàãóó õèìèéí ýëåìåíò, òýäãýýðèéí íýãäëèéí øèíæ ÷àíàðûí
òóõàé ìýäëýã óëàì á¿ð áàÿæèí, òîäîðõîé ç¿é òîãòëûí õ¿ðýýíä
öýãöýðñýýð áàéíà

18. Бодисын шинж чанарын үелэн давтагдах зүй тогтол
нь элементийн атом, цөмийн түвшинд илрэх шинж
чанарын үелэн давтагдах зүй тогтолтой салшгүй
холбоотой, өвөрмөц, шавхагдашгүй судалгааны
обьект байдаг.
18
• Õèìèéí ýëåìåíòèéí ôèçèê, õèìèéí øèíæ ÷àíàð òýäãýýðèéí àòîìûí
ýëåêòðîíò á¿òöýýñ õàìààðíà.
• Эëåìåíòèéí ¿íäñýí øèíæ áîëîõ àòîìûí õýìæýýс (ðàçìåð),
èîíæèëòûí ýíåðãè, ýëåêòðîí íýãä¿¿ëýí ÷àäâàð нь àòîìûí
ýëåêòðîíò á¿òöýýñ õàìààðàí ¿åëýõ õ¿ñíýãòèéí ¿å áà á¿ëãèéí
äàãóó òîäîðõîé ç¿é òîãòëîî𠺺ð÷ëºãäºíº.

19. Íýã ¿åèéí ýëåìåíòèéí
õóâüä, àòîìûí îðáèòàëûí
ðàäèóñ ø¿ëòèéí ìåòàëлä
õàìãèéí èõ áàéñàíàà
èíåðòèéí õèéä õàìãèéí
áàãà áîëох áóóðàëòûí
ерөнхий ç¿é òîãòîë ¿åëýí
äàâòàãäàíà
Дөрөвдүгээр үеийн
элементүүдээс эхлэн аòîìûí
ðàäèóñûí áóóðàëò á¿ðèéí
òºãñãºëä, øèëæèòòèéí
металлын àòîìûí ðàäèóñûí
àâ÷èëòòàé õîлáîîòîé ¿åëэсэн
ººð÷ëºлтүүд èëýðдэг
19

20. Àòîìûí ðàäèóñ, ïì
300
250
200
150
100
50
0
Li
Na
K
Rb
Cs
Fr
H F
Cl
Br
I
1 11 21 31 41 51 61 71 81 91

21. Àòîìûí ðàäèóñûí ººð÷ëºãäºõ ç¿é òîãòîë
· ¯åèéí õîéíîîñ óðàãøëàõàä èõýñíý.
· Á¿ëãèéí äàãóó äýýðýýñ äîîøëîõîä èõýñíý.

22. Èîí÷ëîëûí ýíåðãè, ýëåêòðîíä òºðºëñëèéí àæèë,
öàõèëãààí ñºðºã ÷àíàð
Èîí÷ëîëûí ýíåðãè
A0 -1e- = A+, I1
A+ -1e- = A++, I2
A++ -1e- = A+++ I3
I1< I2 < I3. . . <In
Ýëåêòðîíä òºðºëñºëèéí àæèë
Õýìæèõ íýãæ: · êÆ/ìîëü
A0 + 1e- = A-, F1
A- + 1e- = A--, F2
A-- + 1e- = A---, F3
F1 < F2 < F3 . . . <Fn
Öàõèëãààí ñºðºã ÷àíàð:
c=1/2×(I+F)
Õàðüöàíãóé öàõèëãààí
ñºðºã ÷àíàð:
c=cýëå/cLi
Ýëåìåíòèéí èîíæèëòûí ýíåðãè áà ýëåêòðîí
íýãä¿¿ëýõ ÷àäâàðûí íèéëáýðèéí
õàãàñыг Ìèëëèêåíû õóâààðèéí öàõèëãààí ñºðºã
÷àíàð (ö.ñ.÷.) гэнэ. êÆ/ìîëü íýãæòýé
Литийн öàõèëãààí ñºðºã ÷àíàðûã 1 ãýæ ¿çýí
ò¿¿íòýé õàðüöóóëñàí õýìæèãäýõ¿¿íийг
Ïîëëèíãûí õóâààðèéí öàõèëãààí ñºðºã ÷àíàð
(ö.ñ.÷.) гэнэ. Нýãæã¿é

23. 23

24. Õàðüöàíãóé öàõèëãààí ñºðºã ÷àíàð
4.5
4
3.5
3
2.5
2
1.5
1
0.5
0
H
F
Li Na
Cl Br
I
At
K Rb Cs Fr
1 11 21 31 41 51 61 71 81 91

25. Öàõèëãààí ñºðºã ÷àíàðûí ººð÷ëºãäºõ ç¿é òîãòîë
· ¯åèéí äàãóó ºìíººñ õîéøëîõîä èõýñíý.
· Á¿ëãèéí äàãóó äîîðîîñ äýýøëýõýä èõýñíý.

26. 26
Íýãä¿ãýýð èîí÷ëîëûí ýíåðãè

27. Íýãä¿ãýýð èîí÷ëîëûí ýíåðãè, êÆ/ìîë
2500
2000
1500
1000
500
0
He
Ne
Ar
Kr
Xe
Rn
Li Na K Rb Cs Fr
1 11 21 31 41 51 61 71 81 91 101

28. Èîí÷ëîëûí ýíåðãèéí ººð÷ëºãäºõ ç¿é òîãòîë
· ¯åèéí äàãóó ºìíººñ õîéøëîõîä èõýñíý.
· Á¿ëãèéí äàãóó äîîðîîñ äýýøëýõýä èõýñíý.

29. s, p ýëåìåíòèéí 1-ð èîí÷ëîëûí ýíåðãè ýëåêòðîíò áàéãóóëàìæààñ
õàìààðàõ íü
2500
2000
1500
1000
500
0
He
1s2 Ne 1s2 2s2
2p6
Ar . . .3s2
3p6
Kr . . . 4s2
4p6 Xe . . . 5s2
5p6 Rn . . . 6s2
6p6
N 2p3
P3p3
As 4p3
2p4
Be 2s2 Sb. 5p3
Mg . . .
3s2 Ca . . .
4s2
Sr . . .
5s2
Ba . . .
6s2 Ra . . .
2p1
Li Na K Rb Cs Fr
7s2
1 11 31 51 81

30. 30
• Үеийн дагуу элементийн шинж чанар үелэн
давтагдахыг дотоод үелэх шинж чанар гэнэ.
• Бүлгийн дагуу элементийн шинж чанар үелэн
давтагдахыг давтан үелэх шинж чанар гэнэ.

31. d, f ýëåìåíòèéí 1-ð èîí÷ëîëûí ýíåðãè ýëåêòðîíò áàéãóóëàìæààñ
õàìààðàõ íü
1100
1000
900
800
700
600
500
400
Zn . . 4s2 3d10
Cd . . 5s2 4d10
Hg . . 6s2 4f145d10
21 26 39 44 57 62 67 72 77

32. ¯íäñýí áà õàæóóãèéí äýä á¿ëãèéí äàãóó 1-ð èîí÷ëîëûí ýíåðãè
ººð÷ëºãäºõ ç¿é òîãòîë
2500
2000
1500
1000
500
0
He
Ar
Ne
Kr
Xe
Rn
N
Li Na
P As
Zn Cd
Hg
Au
Sb Bi
Cu Ag
K Rb Cs Fr
1 11 21 31 41 51 61 71 81 91 101

33. 33
Химийн элементийн урт үет үелэх хүснэгт
A.Үедэх хүснэгт дэх элементийн байрлах дараалал
B.Â. Ýëåêòðîíîîð ä¿¿ðãýãäýõ õàìãèéí ºíäºð ýíåðãèòýé äýä
ò¿âøí¿¿äèéí øèëæèëò
ìåòàëë áèø ýëåìåíò Àòîìûí ðàäèóñ õàðüöàíãóé бага, èîíæèëòûí ýíåðãè áîëîí ýëåêòðîí íýãä¿¿ëýõ чàäâàð
их, âàëåíòûí ýëåêòðîíû òîî олон áîëîâч âаëåíòûí îðáèòàëûí òîî цөөн байх шинж бүхий атомаас тогтсон
ýëåìåíòүүд.
ìåòàëë ýëåìåíò Àòîìûí ðàäèóñ õàðüöàíãóé èõ, èîíæèëòûí ýíåðãè áîëîí ýëåêòðîí íýãä¿¿ëýõ чàäâàð áàãà,
âàëåíòûí ýëåêòðîíû òîî öººí áîëîâч âаëåíòûí îðáèòàëûí òîî îëîí байх шинж бүхий атомаас тогтсон
ýëåìåíòүүд.
металл төст элемент металл ба металл биш элементийн аль алины шинж чанарыг хадгалсан
элементүүд

34. Äîòîîä õ¿ðýýíèé ýëåêòðîí. Ýíåðãèéí áàãà ò¿âøèíä áàéðëàñàí ýëåêòðîíóóä áóþó ãîë êâàíòûí
òîî (n) -íû áàãà óòãàíä õàðãàëçàõ îðáèòàëä áàéðëàñàí ýëåêòðîíûã õýëíý.
Ãàäààä õ¿ðýýíèé ýëåêòðîí. Ýíåðãèéí ºíäºð ò¿âøèí áóþó ãîë êâàíòûí òîî (n) -íû õàìãèéí èõ
óðтàíä õàðãàëзàõ îðáèòàëä áàéðëàñàí ýëåêòðîíûã õýëíý.
34
1s22s22p63s23p6 4s24p5
Äîòîîä õ¿ðýýíèé ýëåêòðîí Ãàäààä õ¿ðýýíèé ýëåêòðîí
Âàëåíòûí ýëåêòðîí. Õèìèéí õîëáîî ¿¿ñãýõýä îðîëöîæ áàéãàà орбитал дахь ýëåêòîðíûã
âàëåíòûí ýëåêòðîí ãýíý.
• ¯íäñýí á¿ëãèéí ýëåìåíòèéí õóâüä энергийн ãàäààä äàâõðààíû ns ба np орбиталууд
õèìèéí õîëáîîíä îðîëöдог òóë ns1-2 áîëîí ns1-2np1-6 электронууд âàëåíòèéí ýëåêòðîí áîëíî.
• d ýëåìåíèéí ãàäààä ýëåêòðîí äàâõðààíû ns ба nd îðáèòàë, ãàäíààñàà õî¸ðäîõ ýëåêòðîí
äàâõðààíû (n-1)d îðáèòàë õèìèéí õîëáîî үүсгэхэд îðîëöдîг боловч ns1-2(n-1)d1-10
электронууд âàëåíòûí ýëåêòðîí áîëäîã.
• f -ýëåìåíòèéí ãàäààä ýëåêòðîí äàâõðààíû ns, ãàäíàààñàà õî¸ðäîõ ýëåêòðîí äàâõðààíû (n-
1)d, ãàäíààñàà ãóðàâäàõ ýëåêòðîí äàâõðààíû (n--2)f îðáèòàë õèìèéí õîëáîî үүсгэхэд
îðîëöîх үед ns1-2(n-1)d1-10(n--2)f1-10 электронууд âàëåíòûí ýëåêòðîí áîëох боломжтой
байна.

35. Химийн нэгдлийн томьёо бичих
 Химийн нэгдэл үүсгэж байгаа элементүүдийн Ц.С.Ч ихтэй элеменийг
баруун гар талд бичнэ
NaCl, H2SO4 IF3
 Органик нэгдлийн хувьд нүүрстөрөгчийн атомыг зүүн талд нь эхлэн
бичнэ
CH4 C2H6 CH3СООН
 Ионы цэнэгийг араб тооны ард тэмдэглэнэ
Na+ , S2-, Ca2+, Al3+
 Исэлдэхүйн хэмийг араб тооны өмнө тэмдэглэнэ
H+
2S+6O-2
4 (H2SO4), N-3H+1
4Cl-1 (NH4Cl )
 Валент чанарыг ром тоогоор бага хаалтан дотор тэмдэглэнэ
H2SO4 : H(I), S(VI), O(II), NH4Cl: N(IV), H(I), Cl(I)
35

36. 36
XIX çóóí õ¿ðòýë нээгдсэн õèìèéí ýëåìåíò¿¿д
Хугацаа
Нээгдсэн
Элемен-
тийн тоо
Элементүүд
Химийн шинжлэх ухаанд
гарсан нээлтүүд
1694 14
Au, Ag, Cu, C, Sn, Fe, Hg, S,
Sb Zn, P, As, Pb, Bi
Ð.Áîéëü Õèìèéí ýëåìåíò ãýñýí
îéëãîëòûã îðóóëæ èðñýí
18-р зууны
сүүл 11
H, O, N, Cl, Pt, Co, Ni, Mn,
W, Cr, Tl
Ëîìîíîñîâ, Ëàâóàçüå Òîîíû
øèíæèëãýýíèé àðãà
19-р зууны
эхний хагас 31
Ce, Rh, Pd, Os, Ir, K, Na, Ca,
Sr, Ba, Mg, B, I, Cd, Se, Li,
Si, Br, Th, Al, Zr, La, Be, Ru,
F, Ti, Y, Ta, V, U, Mo
Äàëüòîí, Àâîãàäðî, Áåðöåëèóñ,
Êàííèööàðî Àòîì ìàññ, ìîëåêóë
ãýñýí îéëãîëò, àòîìûí áîëîí
ìîëåêóë ìàññ òîäîðõîéëîõ àðãóóä
ã. ì.

37. Ìåíäåëååâèéí ¿åä ìýäýãäýæ áàéñàí øèíæ ÷àíàð, õýìæèãäýõ¿¿í
· àòîì жин (ìàññ), âàëåíò ÷àíàð, àòîìûí ýçýëõ¿¿í
· äàí áà íèéëìýë áîäèñ, õ¿÷èëòºðºã÷èò нэгдэл,
óñòºðºã÷èò íýãäýë
· химийн цэвэр бодисын õàéëàõ, áóöëàõ òåìïåðàòóð,
íÿãò
¯åëýõ ñèñòåìèéã 8 óäàà áîëîâñðîíãóé áîëãîсон
· 1869 ¯åëýõ ñèñòåìèéí àíõíû õóâèëáàð, ¿åëýõ
õóóëèéí àíõíû ñàíàà дэвшигдсэн
· 1871 ¯åëýõ õóóëèéã íàðèéâ÷ëàí òîìü¸îëñîí
· 1906 Áîãèíî ¿åò ¿åëýõ ñèñòåì (îäîîãèéí õýðýãëýæ
áóé)

38. 38

39. 39

40. ¯åëýõ õóóëü
Õèìèéí ýëåìåíòèéí øèíæ, ò¿¿íèé ¿¿ñãýõ äàí áà íèéëìýë áîäèñûí õýëáýð, øèíæ ÷àíàð
íü òýäãýýðèéí àòîì ìàññ -ын өсөлийн дагуу ¿åëýí äàâòàãäàõ õàìààðàëòàé
áàéíà.
Ä.È.Ìåíäåë ååâè é í ò îäîðõ îé ë ñíîîð 1 8 7 1 . .
Õèìèéí ýëåìåíòèéí øèíæ, ò¿¿íèé ¿¿ñãýõ äàí áà íèéëìýë áîäèñûí õýëáýð, øèíæ ÷àíàð
íü òýäãýýðèéí äýñ äóãààð –ын ихсэлтийн дагуу ¿åëýí äàâòàãäàõ
õàìààðàëòàé áàéíà.
Ìîçë è é í õ ó ó ë è é ã íýýñíýýð 1 9 1 3.
Õèìèéí ýëåìåíòèéí øèíæ, ò¿¿íèé ¿¿ñãýõ äàí áà íèéëìýë áîäèñûí бүтэц, øèíæ ÷àíàð
¿åëýõ äàâòàãäàõ ç¿é òîãòîë íü элементийн ãàäààä äàâõðààíû ýëåêòðîíò
áàéãóóëàìæ –ийн òºñººòýé á¿òýö үелэн äàâòàãäàæ áóéòàé холбоотой.
Îð÷ è í ¿ åä

41. Äàí áîäèñûí íÿãò, ã/ìë
25
20
15
10
5
0
õèéí íÿãòûã õэвийн íөхцөлд õýìæñýí áîëíî.
1 11 21 31 41 51 61 71 81 91
He
Ne
Ar Kr Xe
Rn
B Al
Ga
In
Tl

42. ¯åëýõ ñèñòåì
· Îð÷èí ¿åä ¿åëýõ ñèñòåìèéí 400 ãàðóé õóâèëáàðûã
øèíæëýõ óõààíû òºðºë á¿ðèéí ñàëáàðò õýðýãëýæ áàéíà.
· Õèìèä õàìãèéí ºðãºí õýðýãëýãääýã ¿åëýõ ñèñòåìèéí
õóâèëáàðóóä:
· Áîãèíî ¿åò ¿åëýõ ñèñòåì
· 18 í¿äýò óðò ¿åò ¿åëýõ ñèñòåì
· 32 í¿äýò óðò ¿åò ¿åëýõ ñèñòåì

43. 43

44. 44

45. 45

46. 46

47. 47

48. 48

49. 49