Traballo para Investigación e Tratamento da Información de 1º de ESO

1. 1
O CARBALLO
José Luís Núñez Vázquez

2. 2
Índice de contidos
Taxonomía............................................................................................................................................4
Etimoloxía............................................................................................................................................5
Hábitat.................................................................................................................................................5
Descrición ............................................................................................................................................6
Froito ...............................................................................................................................................7
Floración ..............................................................................................................................................7
Subespecies .........................................................................................................................................8
Cultivares ........................................................................................................................................... 11
Pragas.................................................................................................................................................12
Introducion
O Quercus robur L. (ás veces considerado Quercus
peduulata) coñécese normalmente como carballo común,
carballo veriño, carballo bravo ou simplemente carballo.
O carallo é unha árbore anxiosperma da familia das
fagáceas, caducifolia, que pode chegar aos 15-20 metros de
altura. O carallo esténdese tanto por zonas de clima
atlántico en calquera tipo de terreo, tanto en chairas como
en ladeiras rochosas, dende o nivel do mar ata os 1.000
metros de altitude.
É unha árbore robusta, que pode vivir varios séculos e
acadar os 40 metros de altura con pólas que comezan xa
desde a parte inferior.
Cando a formación é monoespecífica, só de carballos, o
bosque é denoninado carballeira. Se se mesturan outras
especies de clima atlántico chamámolo fraga. Foi a especie
máis abundante e dominante na Europa atlántica e segue a
ser predominante no interior de Galicia.
A madeira do carballo é de excelente calidade, foi moi
empregada na construción (embarcacións, trabes e

3. 3
estruturas das casas (cubertas, forxados), travesas do
camiño de ferro etc.), na fabricación de mobles e toneis.
Tamén foi e segue a ser o principal combustíbel das lareiras
e cociñas galegas. O carballo tamén tivo uso ornamental
nos lugares públicos de Galicia : parques, feiras, arboredas.
Algúns exemplares moi vellos (carballas)acadan
dimensions dimensións importantes.
É a árbore por excelencia de Galicia. A toponimia galega
está chea de referencias a esta árbore (fitotoponimia):
Carballal, Carballedo, O Carballiño, A Carballa etc.
Aparece tamén en moitos apelidos: Carballo, Carballedo,
Carbajal etc.
Ademais a cultura e as lendas galegas artéllanse arredor
desta árbore, chea de espiritualidade e pasado sagrado,
sempre vencellado á forza (rexo ou forte coma un carballo).
Tamén é a árbore sagrada do País Vasco, de Alemaña e en
xeral da cultura celta.[Cómpre referencia]
O termo carballo en Galicia acolle outras especies ademais
do Quercus robur L., como o carballo cerquiño (Quercus
pyrenaica), a sobreira (Quercus suber), a aciñeira (Quercus
ilex), o carballo branco ou albar (Quercus petraea) ou máis
recentemente o carballo americano (Quercus rubra).

4. 4
Taxonomía
Quercus robur (do latín quercus 'carballo' + robur 'forte, de
madeira resistente'). Comparte xénero coas sobreiras e
aciñeiras entre outras especies. A especie máis achegada é o
carballo albar (Quercus petraea),moi semellante, que tamén
atopamos no leste de Galicia. Q. robur distínguese deste por
ter un pecíolo máis curto e un porte máis torto. Ás veces
hibrídanse dando o Quercus × rosacea.
Etimoloxía
A orixe da verba carballo é incerta. O que está claro é que é
anterior ao latín. Podería ser de orixe celta pola raíz kar-
(pedra), ou máis ben dunha orixe preindoeuropea (galaico).
En asturiano denomínase carbayu, en portugués carvalho,
ambas as dúas coa mesma orixe. En castelán non ten un
nome xeneralizado, polo que se lle chama: roble común,
roble inglés, roble pedunculado, carvajo ou roble carvallo.
En inglés chámanlle E.
Hábitat
É autóctono da Europa atlántica e continental, aparecendo
tamén na Anatolia, no Cáucaso e nalgunhas partes do norte
de África. Na Península Ibérica esténdese dende o norte de
Portugal ata os Pireneos. En Galicia foi a especie principal
durante séculos. A súa extensión veuse en regresión por
mor á actividade humana e á substitución das zonas onde
había carballeiras por especies alóctonas, principalmente

5. 5
piñeiros, mimosas e eucaliptos; con todo, tense
incrementado a extensión das carballeiras nos últimos anos,
especialmente no interior do país a causa da perda de
poboación, recolonizando terreo agrícola. Segundo un
estudo realizado en 2003, esta especie é dominante en 195
028 hectáreas no territorio galego.
Descrición
O Quercus robur é unha árbore monoica de grande
envergadura e folla caduca (ás veces no sur de Galicia
marcescente) duns 15-20 metros de alto (excepcionalmente
acada os 40 m) A circunferencia vai dos 4 aos 12 m nas
carballas máis vellas de Galicia, Asturias ou das Illas
Británicas. O carballo de Kaive na Letonia cunha
circunferencia de 10,2 m é a árbore máis grosa de Europa.
O tronco é groso e curto, a casca cincenta ou acastañada,
crebada. A copa é ampla, ovada ou irregular. Adoitan darse
as formas tortas e bugallos.
Follas: o Q. robur ten as follas de 7-14 cm de longo,
alternas, simples, caedizas, pecíolo curto de 2-7 mm longo,
e lámina obovada, glabra, pinnatilobada, con 4-6 pares de
lóbulos desiguais, anchos, ovado-oblongos, redondeados no
ápice. Nalgúns exemplares, especialmente no sur de Galicia
onde o clima é máis temperado, a folla non chega a caer no
inverno aínda que si cambia a cor (marcescencia).
Flores: unisexuais, as masculinas en candeas penduradas e
amarelas, pequenas, con cálice 5-7 lobado e 5-10 estames.
Flores femininas subsésiles, en grupos de 2(3) penduradas

6. 6
no extremo dun longo pedúnculo, cada unha con invólucro
basal ou cúpula formada por numerosas brácteas
escuamiformes soldadas entre si, cálice moi reducido e un
xineceo tricarpelar sincárpico de ovario ínfero e 3 estilos.
Froito
de tipo noz (landra) oblongo, duns 2 cm de longo, de
pericarpo liso, verde-pardo, apiculado, con cúpula
endurecida a xeito de carapucho, pouco áspera, denominada
cascabullo.
Floración
florece na primavera, ao mesmo tempo que agroman as
follas (rebentos vermellos); as landras maduran a finais do
verán e caen a principios do outono.
É unha árbore moi lonxeva, o carballo de Stelmužė na
Lituania crese que ten uns 1.500 anos, sendo a árbore máis
vella de Europa; outro exemplar ao que lle chaman
Kongeegen ('Carballo dos Reis'), pénsase que ten 1200 anos
e fica en Jaegerspris, Dinamarca. Tamén hai bos exemplares
en Alemaña e nas Illas Británicas.
En España hai bos exemplares no País Vasco, a venerada
árbore de Gernika pertence á esta especie. En Asturias na

7. 7
Reserva Natural Integral de Muniellos, atópase o Carballo
de San Valentín de 11 m de circunferencia. Ten uns 750-850
anos.
En Galicia atopamos exemplares salientábeis en todos os
concellos. Na entrada da vila de Taboada existe o Carballo
de Ramos, que dá nome á parroquia San Tomé do Carballo.
En Silleda hai un bo exemplar a carón do Pazo de Taboada.
No Incio tamén hai bos exemplares de castiñeiros e
carballos na parroquia de San Pedro, e na parroquia de Val
de Mao hai unha vella carballa catalogada entre as de maior
porte de Galicia.
Subespecies
Fálase de cinco subespecies:
Q. robur subsp. broteroana Schwarz 1936, podería ser un
híbrido entre o carballo común Quercus robur e a carbia
Quercus petraea. É principalmente o que aparece en
Galicia, norte de Portugal e noroeste de España en xeral,
cos lóbulos das follas menos profundos, face das follas
lustrosa e cúpulas maiores (18-23 mm).
Q. robur subsp. robur, que comprendería as poboacións
orientais, chegando por occidente até a raia de Galicia.
Q. robur subsp. estremadurensis (O. Schwarz) Camus,
1950, do norte e centro de Portugal, chegando ó extremo
occidental de Serra Morena, con follas máis delgadas,
lustrosas pola face, as de primavera, de nerviación
secundaria regular, desprovista de nervios intercalares.

8. 8
Q. robur subsp. brutia (Ten.) O.Schwarz 1936 = ver
Quercus brutia.
Q. robur subsp. imeretina (Stev. ex Woronow) Menitsky
1968 = ver Quercus imeretina.
Q. robur subsp. pedunculifolia (K.Koch) Menitsky 1967 =
ver Quercus pedunculiflora.
Importancia ecolóxica
No seu hábitat é de salientar a importancia ecolóxica do
carballo pola cantidade de especies asociadas ao mesmo,
especialmente insectos. Numerosas especias moran nas
follas, gromos, bugallos e landras. O carballo comporta
máis biodiversidade de insectos herbívoros que ningunha
outra especie en Galicia, máis de 400 especies. As landras
son unha boa fonte de alimento para moitos mamíferos
pequenos e paxaros. Os mamíferos, especialmente os
esquíos, que tenden a apañar landras e outras noces e
agochalas, soterrándoas, acotío favorecen a reprodución do
carballo.
Moitas carballeiras foron substituídas, especialmente na
costa galega, por especies alóctonas (eucaliptos, piñeiros e
acacias). Isto diminuíu moito a biodiversidade, ademais de
aumentar o risco de incendios, e polo tanto a erosión e a
perda dos solos.
Nos últimos anos a perda de poboación nas zonas interiores
de Galicia, especialmente das provincias de Lugo e Ourense
fixo que as carballeiras recuperaran moito solo agrícola.
Outras veces os carballos fican relegados a un estrato
inferior, case arbustivo, en piñeirais e eucaliptais. Co tempo

9. 9
o carballo remata por dominar a piñeiros e eucaliptos, xa
que está máis adaptado.
Industria forestal
O Quercus robur plántase tamén cun fin forestal pola súa
madeira resistente e de alta calidade, especialmente o cerne,
moi demandado para a industria do moble e da fabricación
de bocois. Cando se fala de carballo francés trátase da
mesma especie. As quendas son moi longas (uns 80 anos),
polo que en Galicia o aproveitamento industrial da madeira
de carballo é mínimo e foi totalmente substituído polo de
eucalipto e piñeiro. A silvicultura require de podas para
enderezar o tronco e evitar árbores tortas, deformidades,
forquillas etc. A madeira de Quercus robur identifícase
grazas a un exame detallado da sección transversal,
perpendicular ás fibras. A madeira caracterízase polos aneis
de crecemento, anchos e marróns escuros e claros. A
madeira de primavera amosa un gran número de vasos(~
0,5 mm de diámetro). Tamén son moi visíbeis os raios
leñosos (~ 0,1 mm) que atravesan os aneis de crecemento.
Ten unha densidade arredor de 720 kg por metro cúbico.
Cultivo
O Quercus robur tamén aparece como árbore ornamental
nas rexións temperadas de todos os continentes. Un gran
número de cultivares e híbridos medran en xardíns,
parques, arboredos e xardíns botánicos. Hai subespecies de
follas douradas ou encarnadas, porte columnar etc. O uso
ornamental do carballo en Galicia tampouco é novo. Os
campos de feira adoitaban sombrearse con carballos.
Atopamos bos exemplos en Caldas de Reis ou Lugo.

10. 10
Cultivares
Quercus robur 'Fastigiata' (carballo cipreste), o máis
común, árbore alta e estreita con porte columnar.
Quercus robur 'Concordia' (carballo dourado), carballo
pequeno de lento crecemento coas follas douradas e
brillantes durante a primavera e o verán. Conseguiuse por
vez primeira no viveiro de Van Geert (Ghent) en 1843.
Quercus robur 'Pendula' (carballo chorón), un carballo de
talle medio coas pólas penduradas. Quercus robur
'Purpurea' outro cultivar duns 10 m de altura mais coas
follas encarnadas.
Quercus robur 'Filicifolia' (carballo de follas cortadas),
cultivar coas follas máis lobuladas.
Doenzas
Oídio, especificamente o oídio do carballo, moi común en
Galicia. A superficie das follas cúbrese cunha peluxe de cor
cincenta (mofo ou balor) que torna amarelas ou grises as
follas e provoca que caian antes do outono. Vén producida
por un fungo hóspede nas follas chamado Microsphaera
alphitoides (ou Erysiphe alphitoides) na súa fase teleomorfa
e coma Oidium quercinum na súa fase anamorfa.
Phytophthora ramorum. É un protista da clase dos
oomicetos que produce unha infección denominada morte
repentina do carballo.
Antracnose.
Cancro.

11. 11
Outras enfermidades causadas por bacterias e fungos.
Pragas
Lepidópteros. Moitas larvas de bolboretas aliméntanse dos
gromos ou xemas desta árbore.
Avespa de bugallos. Os bugallos dos carballos, tamén
chamados carrabouxos, cocas ou, tecnicamente, cecidios,
son unha reacción de defensa da árbore fronte a
determinados insectos véspidos que depositan os seus ovos
baixo a casca nos gromos novos dos carballos.
Exemplares senlleiros en Galiza
Coma árbore de Galiza, atopamos por toda a xeografía
árbores monumentais, moitas delas incluídas no Catálogo
de Árbores Senlleiras de Galicia, elaborado pola Xunta de
Galiza:
Carballo do Pazo de Vilardefrancos, Carballo (A Coruña);
Carballo de Ramos, Taboada (Lugo);
Carballo do Viño ou Carballo do Pelete , A Lama
(Pontevedra);
Carballo da Capela de Santa Margarida, Pontevedra
(Pontevedra);
Carballa da Rocha, Rairiz de Veiga (Ourense);
Carballo do Pazo de Cartelos, Carballedo (Lugo);
Carballo Grande de Bustelo de Abaixo, Carballedo (Lugo);
Carballo da Casa do Herdeiro, Carballedo (Lugo);Carballos
do Campo de Golf, Lugo (Lugo);
Carballo de Mede, Xermade (Lugo);

12. 12
Carballo da Casa Grande, Carballedo (Lugo);
Carballo Grande do Mestre, Carballedo (Lugo);
Carballo grande de Reboreda, Porqueira (Ourense);
Carballo da Portela, Mondariz (Pontevedra);
Carballo de Portacal, Sobrado (A Coruña);
Carballo de Freán, Xermade (Lugo);
Carballo de Vilatuxe, Lalín (Pontevedra);
Carballo de Soutolongo, Lalín (Pontevedra);
Pai dos Rebolos, Viana do Bolo, (Ourense);
Carballo de Luxís, Castro de Rei (Lugo);
Carballo de Cabanavella-I, Cervantes (Lugo);
Carballo de Cabanavella-II, Cervantes (Lugo);
Carballo fastixiado do Pazo de Santa Cruz (Quercus robur
var. Fastigiata) , Vedra (A Coruña);Carballo fastixiado do
Xardín botánico de Padrón (Quercus robur var. Fastigiata),
Padrón (A Coruña).
Simbolismo e cultura popular
çO carballo vén rodeado de lendas e considérase unha
árbore sagrada en moitas zonas de Europa asociada aos
mitos celtas. Acostuma ser a árbore por excelencia, a
principal, a raíña e asociada á horizontalidade e á forza. O
freixo simbolizaría a delicadeza e a verticalidade. Para
Alemaña é todo un símbolo do romanticismo. Ademais é o
símbolo da forza e a estabilidade do país. As follas e as
landras do carballo aparecen na moeda de 5 céntimos de
euro alemá. En Inglaterra o carballo é un dos emblemas do
país. En Irlanda o carballo aparece como claro símbolo
celta. No castelo de Birr Castle, un exemplar duns 400 anos
acada 6,5m de circunferencia. Coñécese como o carballo de
Carroll, referíndose ao alcalde ou xefe da vila Ely O'Carroll

13. 13
quen gobernou antes da ocupación normanda. No País
Vasco a árbore de Gernika, coñecida en éuscaro como
Gernikako Arbola é un carballo situado ante diante da Casa
de Xuntas, na localidade biscaíña de Gernika. Simboliza as
liberdades tradicionais de Biscaia e os biscaíños, e por
extensión as dos vascos. O Señor de Biscaia e
posteriormente os reis de Castela, xuraban respectar as
liberdades biscaíñas baixo este carballo, e o lugar no cal se
localiza é o lugar onde o Lehendakari do País Vasco
promete cumprir co seu cargo ao comezo de cada novo
mandato.
En Galicia existen numerosas lendas e carballos sagrados,
moitas veces ritos pagáns e outras cristianizados. Xa para
os celtas era unha árbore sagrada, polo que as súas follas
non faltaban nas súas cerimonias. As follas de carballo
empréganse acotío como herbas de San Xoán. Os romanos
outorgábanlle tamén un valor sagrado pola súa fortaleza, e
aqueles lugares onde existían grandes carballeiras eran
nomeados como Lucus, o nome latino da cidade de Lugo,
polo que se supón que Lugo era antes un bosque sagrado. O
último representante do bosque sagrado lugués foi o
chamado Carballo de San Vicente, talado en 1680 para
facer as obras do claustro do convento de Santo Domingo.
Algúns carballos están consagrados a santos como é o caso
do carballo de Santa Mariña de Augas Santas, Allariz ou o
carballo de Santo Antonio no Pazo de Vilar de Francos en
Carballo. Os dous teñen unha lenda en común que di que
cando se lle produce unha ferida no tronco botan sangue.
Nos dous casos atribúen este feito aos milagres dos

14. 14
respectivos santos. A Carballa da Rocha é un carballo
situado no concello de Rairiz de Veiga (provincia de
Ourense), Monumento Natural dende o ano 2007. Estímase
que ten uns 500 anos; ten 8,2 m de perímetro e 33 m de
altura. Na carballeira do pazo de Cartelos no concello de
Carballedo (Lugo), subsiste un exemplar, pouco coñecido,
que pode ser o máis vello do mundo desta especie. A súa
idade non se coñece con exactitude, pero o feito de que
unha das pólas derrubadas polo ciclón Hortensia en 1984
tivera 800 anos, danos unha estima da súa idade, que
podería rondar os 1500. Todo nel é espectacular: 11,5 m de
perímetro, 34 m de altura e 614 m2 de copa. O seu
competidor inmediato é un carballo na Suíza de 930 anos.
Todo isto fai que sexa o ser vivo máis vello de Galicia
xunto co castiñeiro de Pumariños en Manzaneda (Ourense).
Texto tomado
de https://gl.wikipedia.org/wiki/Carballo_com%C3%BAn