123

1. «Радиациялық қауіпсіздік негіздері» пәні
Дәріс № 10
Тақырыбы: Ядролық реакторлар. АЭС-тегі авария жағдайында қоршаған
ортаның (ҚО) ластануы
«Экология және геология» кафедрасы
аға оқытушы: Баймукашева Ш.Х.

2. Ядролық реакторлар – ЯОЦ-дағы
радиоактивті изотоптар мен
радиоактивті затардың басты көздері.
 Әрбір бөліну акті екі радиоактивті
изотоп – сынық береді, олардың
әрқайсысы радиоактивті ыдырауға
ұшырайды, сосын тұрақты изотопқа
айналады. Бұл кезде жүздеген
радиоактивті изотоптар құрылады.
Сонымен қатар, реактор ішіндегі
қарқынды нейтронды ағындар
нейтрон ұстауы кезінде
элементтердің радиоактивті
айналуларды өндіреді, ол қосымша
радиоактивті изотоп береді
(нейтрондық активациясы
құбылысы).

3. Реактордың белсенді зонасының ішіндегі
радиоактивті заттардың жалпы саны уақыттың
әрбір кезеңінде реактордың типіне және оның
жұмысының режиміне байланысты болады.
1986 жылы ЧАЭС-те әлемдік атомдық
энергетиканың тарихындағы
реактордың белсенді зонасының бұзылуымен ең
ірі авария болды.
Атмосфераға 50 МКu (1,85 ∙1018Бк)
радионуклидтер таралды, оның ішінде 131І
, 137Cs, 134Cs, 90Sr, 239Pu және т.б. едәуір көбірек
әсер етті. Бұл авария өзінің жаһандық салдарына
байланысты адамзаттың ең ірі экологиялық
апаттарының бірі болды.
Мамандардың зерттеуі бойынша реактордағы
бөліну өнімінің 3,5% (63 кг) атмосфераға таралды.
Салыстыру үшін: Хиросимаға тасталған атомдық
бомба жарылысы кезінде 0,74кг радиоактивті
қалдықтар түзілді. Ал оңғы деректер бойынша
ЧАЭС-те 74кг радионуклид түзілді.

4.  Америкалық мамандар мәліметі
бойынша жарылыс кезіндегі
радиойодтың белсенділігі 100
млмн.Ки (1968 жылға дейін
атмосферада жасалған «типтік»
ядролық жарылыстар 159 мың Ки-ге
дейін берді).
 Жарылыс моментінде радиоактивтілігі
ондаған млн. кюри болатын биіктігі
2км алып бұлт пайда болды.
 Ол аэрозольдерден – радиоактивті
газдармен араласқан ядролық
отынның диспергирленген ыстық
бөлшектерінен тұрады.
Барлығы радиоактивті тұнбаның құрамына
жартылай ыдырау периоды 11 сағаттан 24100
жыл болатын 30-ға жуық радионуклид кірді,
олардың көп бөлігі станциядан 300-400км
радиуста байқалды.

5.  Жарылыстық радиоактивті бұлттың орын ауыстыру осі бойынша
бірнеше күннен кейін-ақ 5 км-лік орман қатары өле бастады. Ол «сары
орман» деп аталды, себебі шырша инелері өзінің түсін жасылдан
қызыл- сарыға ауыстырды.
 Бұл жердегі ағаштар 10000-11700 рад.доза алды.
 Ресми мәліметтер бойынша, радионуклидпен ластанған көрсеткіші
0,2мР/сағ (фондық рұқсат мән 0,01мР/сағ) аумақ апаттан кейінгі
алғашқы күндері 200 мың км кв құрады, ал ластану деңгейі цезий
бойынша 15Кu/км2(елдегі орташа мәннен 100 есе көп) болатын аумақ
зонасы – 10 мың км кв құрады. Соңғысының территориясында
шамамен 25 млн. адам тұрған.
 АЭС-те жарылыс кезінде 200 адам жұмыс істеп, 900 адам (түнгі ауысым)
АЭС-тің 5 және 6-блоктарының құрылысында авариялық реактор
зонасынан 5км қашықтықта болған. Жарылыста екі адам қаза болды.
 Алғашқы үш күнде 399 адам қатты сәулелік ауруы бар деген күмәнмен
Мәскеу мен Киевке жіберілді.

6. Қоршаған ортаға таралып, оны бұзған негізгі радионуклидтердің белсенділігі 1-кестеде көрсетілген.
1-кесте – ЧАЭС атмосферасына таралған кейбір радионуклидтердің сомалық белсенділігі
(әдебиеттер мәліметтері бойынша)
Нуклид Жартылай
ыдырау
периоды
Тасталындының
сомалық
белсенділігі,Ки
Үлес%
Реактордағы
мөлшерден
1993жылға
түскен
сомалық
белсенділіктің
127Cs
134Сs
131І
90Sr
30жыл
2жыл
8тәулік
29жыл
2,3
1,4
1798
0,46
31
31
55
4
89,4
4,4
-
1,9

7. Қысқа мерзімді изотоптар есебінен радиациялық фонның 5-10 есеге өсуі
радиоактивті таралулар себебінен болды, бұл таралуға Польша, Германия,
Италия, Швейцария, Франция, Бельгия, Нидерланд территориялары
ұшырады. Мамыр айының бастында бұндай таралулар Ұлыбритания, Греция,
Израиль, Кувейт, Турцияда байқалды. Алайда ең қатты ластанған Ресей,
Беларуссия мен Украинаның 13 облысы: Минск, Брестс, Ровнен, Могилев,
Гомель, Житомир, Киев, Черкасс, Чернигов, Брянск, Калуж, Орлов, Тульск
болды. Ластануы > 40 Ки /км2 және 130мыңнан астам адамды жылдам
эвакуациялау қажет болған аудандардың сомалық аумағы 7000 км2 (Ресейдің
2000 км2 ) құрады. Территорияны дезактивациялау үшін 200 мың м3-қа жуық
топырақ алынды, 2500 км жол асфальтталды, бірнеше ауылдар
ауыстырылып, көмілді.

8. Қайтадан қонысқа оралу (әсіресе Беларуссияда)
аз ғана тұрғын орындарға рұқсат етілді.
Радиоактивті ластанудың таралуы аса шатысты
болды. Ресейдегі қысқа жылжымалы йодты
радиоактивті және цезий – стронций –
плутонийлі ластанудың аумағы 147мың км кв
құрады. Оның құрамына 3млн-ға жуық халқы бар
4270 тұрғын пункттер кіреді, бұлардың үштен бір
бөлігі (738мың
адам) балалар еді.
Ресейдегі қатты зардап шеккен облыстар –
Брянск, Тульск, сондай-ақ, Воронеж бен Липецк
аудандарының бірақатар аумақтары.
Ластанудың сындарлы радионуклидтеріне
цезий (ортаның сомалық радиоактивтілігінің
79,3%); стронций 19,8% және плутонийдің
майдалары (0,9 %).

9.  Белоруссияда радиоактивтілігі 1Кu
/км2 асатын территория (Чернобыль
апатының салдары бойынша
Халықаралық бағдарлама мәліметтері
бойынша) үлесі 22% (халықтың 20%)
құрады. Ластанған аумақтың жалпы
көлемі - 80%.
 Көшіру зоналарынан 24,7 мың адам
жылдам эвакуацияланды, 33 емдеу-
профилактикалық орындары адамдарға
қызмет етті.
Украинада территорияның 30% жуығы ластанды. Ең қатты
ластанып, зардап шеккен Полесье болды. Овручинск,
Ивановск, Полесск аудандарының радиоактивтілігі бұл
жерде 40 Ки / км2 жетті, ал жинақталатын жылдық
эквивалентті доза – 4,86 бэр/жыл құрады. Жоғары
сәулелік жүктеме алған халықтың жалпы саны (1991
жылғы мәліметтер бойынша) 1,53 млн. адамды құрады.

10. Ф.Содди (1979) ядролық реакциялардың теоретиктерінің бірі,
сәулелердің жаңа түрлерінің мүмкін болатын биокаталитикалық
әсерлері туралы жазған: «жоғары аймақтарда өсімдіктердің
алуантүрлілігі теңіз деңгейіндегі жермен салыстырғанда көбірек.
Хиросимадағы атомдық жарылыстан кейін гүлдейтін өсімдіктер барлық
өртенген жерді басып алды». Оның әріптесі, Грепб, атомдық
энергетиканың қаупі бойынша эксперт, бұған Безнау АЭС-ның
жанындағы (Нью-Йорк маңы) ормандар құруын қарсы қойып, келесі
сұрақты қояды: «Осындай әртүрлі реакциялардың себебі неде?
Бұл жерде ортаның радиоактивтілігінің ролі қандай?». Жауаптың кілті
ұзақ мерзімді радионуклидтердің экожүйелердегі әрекетінде жатқан
болар.

11. Бақылау сұрақтары:
1. Ортаның радиоактивті ластануында ядролық жарылыстардың үлесі.
2. Қалыпты және апаттық режимдегі атомдыө электростанциялардың
жұмыстарының радиациялық-экологиялық салдарын атаңыз.
3. Чернобыль АЭС-дегі апатынан ортаның радиоактивті ластануын
айтыңыз.
4. Украина, Беларуссия, Ресейдегі радиоактивті ластанудың таралуы
жайлы айтыңыз.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Сахаров В.К. Радиоэкология. Учебное пособие.–СПб.: “Лань”, 2006.
–320 с.
2. Клековкин Г.В. Радиоэкология. Учебное пособие.–Ижевск:
“Удмуртский университет”, 2004. – 256 с.