2. GERTAKARI SOZIO-POLITIKOAKGERTAKARI SOZIO-POLITIKOAK
eta Euskararen ingurukoaketa Euskararen ingurukoak
• Lehen mundu gerra: eragin handia Ipar Euskal Herrian(1915)Lehen mundu gerra: eragin handia Ipar Euskal Herrian(1915)
• Iraultza sozialistaren hasiera Errusian (1917)Iraultza sozialistaren hasiera Errusian (1917)
• Primo de Riveraren diktadura Espainian (1923-1931)Primo de Riveraren diktadura Espainian (1923-1931)
• Krisialdi ekonomikoa Hitlerrek hauteskundeak irabazi Alemanian (1922)Krisialdi ekonomikoa Hitlerrek hauteskundeak irabazi Alemanian (1922)
• Frankismoa zabaltzen Espainian: Gernikako bonbardaketa (1937)Frankismoa zabaltzen Espainian: Gernikako bonbardaketa (1937)
• Nazien eraginpean Alemania eta AustriaNazien eraginpean Alemania eta Austria
Espainiako gerra bukatu eta II. Mundu gerra hasi (1939-1945)Espainiako gerra bukatu eta II. Mundu gerra hasi (1939-1945)
• Eusko Ikaskuntza (1918)Eusko Ikaskuntza (1918)
http://www.eusko-ikaskuntza.org/eu/quienessomos/historia/http://www.eusko-ikaskuntza.org/eu/quienessomos/historia/
• Euskaltzaindia (1919)Euskaltzaindia (1919)
http://www.euskaltzaindia.net/erakundearen_berri/historiahttp://www.euskaltzaindia.net/erakundearen_berri/historia
• Euskaltzaleak mugimendua (Euskararen eguna, Olerti eta Antzerki eguna)Euskaltzaleak mugimendua (Euskararen eguna, Olerti eta Antzerki eguna)
http://www.argia.com/mendea/kronikak/30.htmhttp://www.argia.com/mendea/kronikak/30.htm
• Olekarien belaunaldiaOlekarien belaunaldia
3. Olerkarien belaunaldiaOlerkarien belaunaldia
• Aitzol, Orixe, Lizardi, LauaxetaAitzol, Orixe, Lizardi, Lauaxeta
• Euskaltzaleak mugimendua: hasieran poesia minoritarioa, hautatua,Euskaltzaleak mugimendua: hasieran poesia minoritarioa, hautatua,
zail samarra landuko dute. Geroago, ordea, herrigintza zenez helburu,zail samarra landuko dute. Geroago, ordea, herrigintza zenez helburu,
eredu errazagoak, herrikoagoak landuko dituzteeredu errazagoak, herrikoagoak landuko dituzte
• Primo de Riveraren diktadurapean euskal abertzaletasunak jazarpenaPrimo de Riveraren diktadurapean euskal abertzaletasunak jazarpena
izan zuen; ondorioz kulturgintzak berebiziko indarra hartu zuen, ideiakizan zuen; ondorioz kulturgintzak berebiziko indarra hartu zuen, ideiak
zabaltzeko asmoz.zabaltzeko asmoz.
• Berritzaileen eta klasikoen arteko eztabaida, euskara herrikoia edoBerritzaileen eta klasikoen arteko eztabaida, euskara herrikoia edo
euskara berria, jasoa lantzen zutenen artean. Lizardik guztien beharraeuskara berria, jasoa lantzen zutenen artean. Lizardik guztien beharra
defendatzen zuen (bertsolariak, olerkariak, kazetariak…)defendatzen zuen (bertsolariak, olerkariak, kazetariak…)
4. Joxe Ariztimuño “Aitzol”Joxe Ariztimuño “Aitzol”
• Euskaltzaleak mugimenduaren eragileaEuskaltzaleak mugimenduaren eragilea
• Jai lehiaketen antolatzailea:Jai lehiaketen antolatzailea:
abertzaletasuna eta euskaltzaletasunaabertzaletasuna eta euskaltzaletasuna
bultzatzekobultzatzeko
• Euskal Herria eraberritu eta berpiztu nahiEuskal Herria eraberritu eta berpiztu nahi
zuenzuen
• Horren gidari, poetakHorren gidari, poetak
• Begiratu ondoko esteketako informazioaBegiratu ondoko esteketako informazioa
http://www.euskaltzaindia.net/dok/euskera/49688.pdfhttp://www.euskaltzaindia.net/dok/euskera/49688.pdf
http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/bidegileak/48_aitzol.pdfhttp://www.euskomedia.org/PDFAnlt/bidegileak/48_aitzol.pdf
5. Nikolas Ormaetxea-Orixe (1888-1961)Nikolas Ormaetxea-Orixe (1888-1961)
• Jesuitekin ikasi zuen, hasieran Nafarroan, geroago Burgosen (Teologia etaJesuitekin ikasi zuen, hasieran Nafarroan, geroago Burgosen (Teologia eta
Filosofia) Orrialde honetan begiratu:Filosofia) Orrialde honetan begiratu:
http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/bidegileak/05_nicolas-orixe.pdfhttp://www.euskomedia.org/PDFAnlt/bidegileak/05_nicolas-orixe.pdf
• Greziako eta Erromako klasikoak ondo ezagutzen zituen.Greziako eta Erromako klasikoak ondo ezagutzen zituen.
• Gerra aurretik Euskaltzaindian (Azkueri laguntzen) eta Euzkadi egunkarianGerra aurretik Euskaltzaindian (Azkueri laguntzen) eta Euzkadi egunkarian
(euskarazko atalaren arduraduna.(euskarazko atalaren arduraduna.
• Jesusen konpainiako nagusiekin izan zituen arazoak dela eta utzi egin zuenJesusen konpainiako nagusiekin izan zituen arazoak dela eta utzi egin zuen
• Euskaltzaleak elkarteak poema epiko nazional bat idazteko eskatu zion:Euskaltzaleak elkarteak poema epiko nazional bat idazteko eskatu zion:
EuskaldunakEuskaldunak
• Barne-muinetan: poema mistikoaBarne-muinetan: poema mistikoa
• Gerran atxilotu, Ipar Euskal Herrira ihes egin eta ondoren Ameriketara:Gerran atxilotu, Ipar Euskal Herrira ihes egin eta ondoren Ameriketara:
bertan Euzko Gogoa aldizkarian lan egin zuenbertan Euzko Gogoa aldizkarian lan egin zuen
• 1954an Euskal Herrira itzuli zen: Euskal Herria aldatuta ikusi zuen eta arrotz1954an Euskal Herrira itzuli zen: Euskal Herria aldatuta ikusi zuen eta arrotz
• EuskaldunaEuskalduna: armiarma.com (klasikoen gordailua): armiarma.com (klasikoen gordailua)
6. Jose Maria Agirre-LIZARDIJose Maria Agirre-LIZARDI
(1896-1933)(1896-1933)
http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/bidegileak/23_lizardi.pdfhttp://www.euskomedia.org/PDFAnlt/bidegileak/23_lizardi.pdf
◌◌Legedi ikasketak egin eta gerente lanetan aritu zenLegedi ikasketak egin eta gerente lanetan aritu zen
• Kulturgilea eta politikaria (EAJ-PNV)Kulturgilea eta politikaria (EAJ-PNV)
• Natura, bizitza, eta heriotzari buruzko poema liriko sinbolistaNatura, bizitza, eta heriotzari buruzko poema liriko sinbolista
• Gai nagusia: natura, euskal paisaia,aberria eta euskara sentikortasunezGai nagusia: natura, euskal paisaia,aberria eta euskara sentikortasunez
azalduta (barruko sentimenduak metaforen bidez, denboraren iragana,azalduta (barruko sentimenduak metaforen bidez, denboraren iragana,
bizitza eta heriotza, berpizteko itxaropena)bizitza eta heriotza, berpizteko itxaropena)
• ““Bihotz begietan”Bihotz begietan”
• Gaiak eta jarrerak Europan garaiko idazleengan ere ikus daitezke:Gaiak eta jarrerak Europan garaiko idazleengan ere ikus daitezke:
izadira begiratzea, herri-poesiaren funtzioa…izadira begiratzea, herri-poesiaren funtzioa…
Ikus armiarma-klasikoen gordailuaIkus armiarma-klasikoen gordailua
http://klasikoak.armiarma.com/idazlanak/L/LizardiBiotz009.htmhttp://klasikoak.armiarma.com/idazlanak/L/LizardiBiotz009.htm
7. ESTEBAN URKIAGA-ESTEBAN URKIAGA-
LAUAXETA (1905-1937)LAUAXETA (1905-1937)
http://www.euskara.euskadi.net/appcont/sustapena/datos/lauax.pdfhttp://www.euskara.euskadi.net/appcont/sustapena/datos/lauax.pdf
• Latina eta erretorika ikasi ondoren abadetza ikasketak egin zituen; geroago utzi zuenLatina eta erretorika ikasi ondoren abadetza ikasketak egin zituen; geroago utzi zuen
• Loiolako fraideekin euskaltzaletu eta literatur zaletu zenLoiolako fraideekin euskaltzaletu eta literatur zaletu zen
• Euzkadi egunkarian kazetari-lanetanEuzkadi egunkarian kazetari-lanetan
• Europako literatur joerak ondo ezagutzen zituenEuropako literatur joerak ondo ezagutzen zituen
• Europako modernitatea euskaraz eman nahi zuen, gaia eta hizkuntza berrituz:Europako modernitatea euskaraz eman nahi zuen, gaia eta hizkuntza berrituz:
maitasuna, existentzialismoa, heriotza…Bere iturri nagusia erromantizismoa izan zenmaitasuna, existentzialismoa, heriotza…Bere iturri nagusia erromantizismoa izan zen
• Lehen poesia liburua (Bide barrijak)nahiko garbizalekeriaz josita (arkaismoak, herri-Lehen poesia liburua (Bide barrijak)nahiko garbizalekeriaz josita (arkaismoak, herri-
txokoetako esamoldeak): kultua, zaila eta minoritarioatxokoetako esamoldeak): kultua, zaila eta minoritarioa
• Bigarrena (Arrats beran) olerkigintza herrikoiagoa landu zuen: herri poesia etaBigarrena (Arrats beran) olerkigintza herrikoiagoa landu zuen: herri poesia eta
sinbolismoa uztartu zituen: musika, metaforak, koloreak, sinbolismoa…sinbolismoa uztartu zituen: musika, metaforak, koloreak, sinbolismoa…
• Espainian Frankoren altxamendua izan zenean, dena alde batera utzi eta EuskoEspainian Frankoren altxamendua izan zenean, dena alde batera utzi eta Eusko
Gudarostean sartu zen, milizien antolaketan eta propaganda arduradun.Gudarostean sartu zen, milizien antolaketan eta propaganda arduradun.
• Gernikako bonbardaketaren ostean atxilotu eta Gasteizen fusilatu zutenGernikako bonbardaketaren ostean atxilotu eta Gasteizen fusilatu zuten
ARMIARMAN BEGIRATU OLERKARI HONEN POESIAK:ARMIARMAN BEGIRATU OLERKARI HONEN POESIAK:
http://klasikoak.armiarma.com/idazlanak/L/LauaxetaArrats005.htmhttp://klasikoak.armiarma.com/idazlanak/L/LauaxetaArrats005.htm
http://klasikoak.armiarma.com/idazlanak/L/LauaxetaBarrijak008.htmhttp://klasikoak.armiarma.com/idazlanak/L/LauaxetaBarrijak008.htm
