lINGUA E LITERATURA 1º DE BAC.

1. A LITERATURA DOS SÉCULOS
ESCUROS E DA ILUSTRACIÓN
1. A literatura oral e popular
Durante os séculos XV, XVI, XVII e XVIII a literatura galega que houbo
foi case exclusivamente de carácter oral, popular e anónima. Ao se conservar
unicamente a través da memoria colectiva, a maior parte dela acabou
por desaparecer, vítima do esquecemento. Unha pequena porción foi
recompilada e salvada por ilustrados como o Padre Sarmiento ou o Padre
Sobreira e, xa no século XIX, por eruditos como Pérez Ballesteros, Manuel
Murguía, Marcial Valladares ou Xoán Antonio Saco Arce.
A literatura oral popular foi pouco apreciada. Encerra, porén, valores
moi importantes:
a) É un tesouro estético e estilístico. Existen versos populares que acadan
unha enorme calidade literaria. Ao ter como único soporte a memoria,
require unha ampla aceptación da comunidade. Isto propicia
unha selección de xeito que perduran, xeralmente, as obras de maior
mérito. O repertorio de delicadas metáforas eróticas, a ironía e o fino
humorismo (retranca) son destacados valores estéticos seus.
b) É un documento sociohistórico sobre unha forma de vida e unha
cosmovisión que permaneceron durante séculos. Atopamos a vida
retratada desde a mentalidade do pobo fronte ao discurso elaborado
polas clases dominantes na literatura culta, escrita nunha lingua que
non é a do país.
c) Constitúe un documento lingüístico importantísimo, xa que recolle
a lingua viva do pobo. Destaca o repertorio léxico, tanto o vocabulario
como a fraseoloxía.
d) Encerra a sabedoría popular dunha sociedade que construíu unha
cultura e un modo de vida propios. Atopamos un repertorio de estratexias
pedagóxicas entre as que se pode destacar a función didáctica
de trabalinguas, adiviñas, contos e refráns
e) A autoría feminina de boa parte das composicións converte a literatura
popular nun exemplo de construción dun discurso propio,
que na literatura escrita non se produciu. Son habituais as cantigas
onde as mulleres se autoafirman como colectivo polas súas calidades
morais e físicas, polas súas virtudes como artistas etc. Vallan como
exemplo estes versos: “A muller galega é moi traballadora. / Traballa
na casa e traballa fóra”.
2. As manifestacións literarias
cultas nos Séculos Escuros
2.1. Poesía
1) O Cantar do Mariscal e o Romance do Mariscal, coñecidos co nome
conxunto de Pranto da Frouseira, son dous poemas anónimos de finais
do século XV. A fortaleza así chamada, aquí personificada, maldí a traizón
ao Mariscal Pardo de Cela por parte dalgúns dos seus servidores e
chora o seu posterior axustizamento na praza de Mondoñedo.

2. 2) Varios sonetos de corte renacentista e barroco:
n O “Soneto de Monterrei”, de autor descoñecido e datábel arredor
do 1530. Aborda o motivo das “parcas”, seres mitolóxicos encargados
de tecer os fíos da vida e a morte.
n O soneto escrito en 1578 pola primeira muller galega escritora coñecida,
a Condesa de Altamira, Isabel de Castro e Andrade (Pontedeume,
ca. 1527-1582), en honra do escritor Alonso de Ercilla,
con motivo da publicación da segunda parte da súa obra La Araucana.
Algúns investigadores consideran, porén, que é portugués, e
non galego, o idioma deste soneto.
n Dous sonetos escritos con motivo da morte en 1612 da raíña Margarita
de Austria: o chamado “Soneto con falda”, de Xoán Gómez
Tonel, e o pranto “Respice finem”, de Pedro Vázquez de Neira.
3) Poesías de circunstancias, como as “Coplas no saqueo de Cangas polos
turcos”, en que se describen con vivo trazo a angustia e o pánico
dos habitantes desa vila mariñeira do Morrazo cando foi atacada, o 9
de Nadal de 1617, por unha escuadra berberisca, que causou moita
destrución e morte. A versión que hoxe coñecemos é considerada por
algúns investigadores unha falsificación e por outros unha versión
ampliada dun orixinal perdido. Foi presuntamente transcrita no século
XVIII, con retoques e engadidos, por un frade de Celanova. Publicouna
por vez primeira Murguía en 1881.
4) As seis “Décimas ao Apóstolo Santiago”, escritas en 1617 polo crego
santiagués Martín Torrado de Figueira, para criticar con humor o
intento de nomear a Teresa de Ávila co-patroa de España, ao mesmo
nivel que o Apóstolo.
5) As denominadas “Composicións das Festas Minervais”. Trátase de 9
romances duns 80 versos cada un, de estilo barroco e idéntico tema
(loa da figura do arcebispo Alonso III de Fonseca, 1474-1534), presentados
ao concurso universitario das Festas Minervais da Universidade
compostelá en 1697 e recollidos nun libro xunto con outras
composicións en latín e español.
6) Os “vilancicos” cultos de Nadal, compostos e interpretados por músicos
de capela tanto en Galiza (Mondoñedo, Tui...) como en boa
parte da Península Ibérica (Coímbra, Toledo, Valladolid, Zaragoza,
Lisboa...). Escritos nunha mestura de galego e castelán ou de galego
e portugués, segundo os casos, presentan unha galeguización da
escena do Nadal, baseándose en certos paralelismos léxicos máis ou
menos “forzados” (galego/galileo, Ourense/Oriente...) e identificando
a pobreza en que naceu Xesús coa pobreza en que vivían os labregos
galegos
2.2. Teatro
Consérvase na Biblioteca Nacional de Madrid o manuscrito dunha breve
peza teatral, de 433 versos repartidos en nove escenas, coñecida habitualmente
como Entremés famoso sobre a pesca no río Miño ou Contenda
dos labradores de Caldelas. O seu autor foi Gabriel Feixó de Araúxo,
probabelmente ourensán. Este texto, datado en 1671, foi dado a coñecer

3. por primeira vez en 1953 polo estudioso Fermín Bouza Brei. A obra
aborda os conflitos entre pescadores galegos e portugueses no río Miño,
concluíndo coa súa reconciliación.
Prosa
De comezos do século XVI é a Relazón da carta xecutoria e copias de os
q u e v e n d e r o n a Fr o u s e y r a ... na que se narra a traizón e morte do mariscal
Pardo de Cela por orde dos Reis Católicos en 1483, facendo relación do
nome e procedencia dos vinte e dous traidores.
Consérvanse tamén algunhas cartas en galego de ou para o conde de Gondomar,
Diego Sarmiento de Acuña, que foi embaixador de Filipe III en Inglaterra.
Nunha desas cartas, datada en Baiona en abril de 1605, apréciase
ademais a estima en que o conde tiña o seu idioma, pois o seu comunicante
declara escribir “en esta lingoaje pois é de vm. tan estimada”.
3. A literatura ilustrada e
pre-renacentista
3.1. Os ilustrados, literatos en galego
Os ilustrados galegos redactaron a maior parte das súas cartas, ensaios, informes
etc. en español. Non obstante, lanzáronse nalgúns casos ao cultivo lírico
do noso idioma, abrindo o camiño que conduciría ao Rexurdimento.
A principal obra literaria culta en galego da Ilustración é o C o l o q u i o d e 2 4
gallegos rústicos, escrito polo Padre Martiño Sarmiento en 1746. Trátase
dun conxunto de 1.201 coplas ao estilo popular, de versos hexasílabos
ensartados en cuartetas, con rima asonante nos pares. Sarmiento non compuxo
esta obra, que ficou incompleta, en realidade, por un afán estritamente
literario, senón por recompilar de xeito máis ameno e creativo voces do
galego que escoitou, leu e anotou durante a súa viaxe a Galiza en 1745.
Hai que salientar, no conxunto da literatura ilustrada, os vinte e catro poemas
en galego coñecidos do “cura de Fruíme”, Diego Antonio Cernadas e Castro
(1702-1777). Expresa neles unha constante loanza de Galiza e da aldea,
combatendo a mala imaxe e os insultos de que era obxecto a nosa terra.
Polo que ten de precursora, cabe citar tamén a Francisca de Isla e Losada
(1734-1808), autora, cando menos, dun romance en galego escrito
en 1775 e dedicado a Diego Antonio Cernadas. Esta escritora –como fixo
máis tarde Rosalía de Castro– ordenou infelizmente queimar case toda a
súa obra pouco antes de morrer.
Outros autores que empregaron o galego nalgunha composición foron
Xosé Cornide Saavedra, Xosé Noguerol Camba, e os irmáns Plácido
e Anselmo Feixóo Montenegro.
Tamén se conserva un texto teatral do s. XVIII, anónimo, intitulado Entremés
do portugués, descuberto e publicado en 1985. Esta peza cómica,
reacciona contra a visión deformada e negativa que existía dos galegos
nesa época, afirmando a súa superior intelixencia a respecto de españois,
franceses e portugueses.
3.2. A literatura política antifrancesa e
antiabsolutista
No período 1808-1836, a guerra contra o invasor francés e a posterior
loita entre absolutistas e liberais vai producir un uso escrito do galego

4. que pon fin, aínda que precariamente, aos chamados Séculos Escuros.
Redáctanse na nosa lingua pretendendo imitar con fidelidade a fala popular.
Nalgúns textos está testemuñada a diglosia social xa que, a carón do
galego dos personaxes populares, aparece o castelán falado por cregos,
avogados e persoas de alto rango.
Este cultivo ten un marcado carácter utilitario: trátase de comentarios
sobre a actualidade política, chamamentos á guerra contra o invasor francés,
denuncias contra a Inquisición etc. De entre eles podemos sinalar:
1) Proezas de Galiza (1810) do coruñés Xosé Fernández Neira (1790-?).
Este oficial da Xunta Suprema do Reino de Galiza escribiu un relato
novelado das súas aventuras como soldado na guerra contra as tropas
napoleónicas. Empregou como técnica o diálogo entre dous personaxes,
Mingos e Chinto, que se contan un ao outro as súas respectivas
peripecias bélicas e describen os atropelos cometidos polos invasores.
2) U n l a b r a d o r q u e f o i s a r x e nt o a o s s o l d a d o s d o n o v o a l i st a m e n t o
(1808), texto anónimo posto en boca dun labrego que fai un chamamento
aos novos soldados para que combatan con ardor os invasores
franceses en nome da Relixión, da Patria e do Rei.
3)Os rogos de un gallego (1813). Trátase dun longo poema escrito por
un crego liberal, Manuel Pardo de Andrade (Oleiros, 1762-París,
1832). Foi editado na Coruña como texto anónimo. Os rogos son
unha durísima denuncia literaria contra a Inquisición.
4) Varios diálogos e faladoiros, escritos doutrinais en forma de diálogo,
case sempre anónimos. Estes textos reproducían presuntas conversas
sobre a actualidade entre personaxes de orixe labrega. Escritos
con fins proselitistas, case sempre a favor do bando liberal, teñen un
carácter máis xornalístico ou propagandístico ca literario. Os máis
importantes son:
n A “Tertulia en la Quintana”, de 1820, atribuída ao crego Manuel
Acuña Malvar. Comenta un conflito entre autoridades civís e relixiosas
pola procesión do Corpus.
n Os “Diálogos en la Alameda de Santiago”, texto datado en setembro
de 1836, que se ocupa das relacións Igrexa/Estado.
n A “Tertulia de Picaños”, de 1836. Cinco interlocutores denuncian
a corrupción dos empregados públicos e combaten as pretensións
coruñesas de arrebatarlle a capitalidade e a Universidade a Santiago
de Compostela.