Universe

1. Olamnipaydobo'lishivaevolutsiyasi. Katta
portlashvainfliyatsiyanazariyasi

2. Reja:
1.Olamningumumiytuzilishi.
2.Koinotmodellari.
3.Koinotdagi ob’yektlar.

3. Hayotpaydobo’lgandanberitungiosmondagison—
sanoqsizyulduzlar,oyvaquyosh tutilishlari,nur
sochuvchivaboshqakichikosmonjisimlaribilan
bog’liqholatlarinsoniyatnio’ylantiribkelgan.
Astronomiyama’lumotlarigako’rabu. Hozirgakelib
koinotdagibarchamoddayulduzlar,yulduzsimon
tuzilmalar,planetalar,planetalararogazlarvakoinot
nurlariko’rinishdamajudligima’lumobyektlarning
yoshibirnecha o’nmilliardyilgateng.
Agarbuvaqtniuzunlikbirligida
ifodalasak1010йил=1028см=псgateng
bo’ladi.Bukattaliksignalibizgacha
yetibkelishimumkinbo’lgan osmon
jismlarigachabo’lganmasofadir.
Koinotningbunday
ko’rinadiganqismigaMetagalaktikade
yiladi.Yulduzlarto’planibgalaktikalar
hosilqiladi.Koinotning1026 SMradiusli
qismida104 tagalaktigadajoylashgan
vaularorasidagio’rtachamasofaga
teng.

4. Galaktikalarturliformagaega.BizninggalaktikamizSomonyo’lidebataladivauqo’shni
andromedatumanligi,KattavaKichikmagellanbulutlari,hamdayana20 tachagalaktikabilan
birgalikdagalaktikalarningmahalliygruppasinitashkilqiladi.Koinotningdastlabkimodeli
statsionarmodelbo’lib, ungako’rakoinotningbizgama’lumqismicheksizdavriytakrorlanibdavom
etadi.Lekin1922 yiliA.FridmanEynshteynningnisbiyliknazariyasiasosidaMetagalaktikaning
kengayishiniasosladi.1929 yiliesaXabbldopler—effektiyordamidagalaktikalariningbir—
biridanuzoqlashayotganliginiko’rsatdi.Ungako’rabundadoimiysibo’lib,ufaqatvaqtgabogliq.
Bungako’rametagalaktikaninigYoshi yilgateng.

5. Koinotnurlarimetagalaktikadahaotikmagnitmaydonita’siridasochilib,o’zigaxostrayektoriya
bilanharakatlanali.Buharakatdiffusionharakatgao’xshaydi.
Diffuziyakoeffitsiyentigatengbo’lib,usonjihatidanzarrachaningvaqtbirligidagisiljishining
o’rtachakvadratiyarmigateng,ya’nigakelamiz.Agaryugurishyo’livayildesak,yilga
tengbo’ladi.Demak,metagalaktikamizmavjudbo’lgandanberiYergayorug’likyiligateng
masofalardagisignallaryetibkelishimumkin.Metagalaktikadagijarayonlargigant
portlashnatijasidebqaraladi.Dastlabjudayuqorizichlikvatyemperaturagaegabo’lganmatyeriya
portlashisababliolamyaralgandebtaxminqilinadi.Dastabenergiyalardaleptokvarklarva
universalo’zarota’sirtashuvchilarimavjudbo’lgan. Keyinchaliktemperaturaningsovushisababli
universalo’zarota’sirkuchsiz,elektromagnitvakuchli ta’sirlargaajralgan.

6. Bunda mavjudmatyeriyakvarklar,glyuonlar,leptonlarvafotonlardaniboratbo’lgan. Ularbarchasi
termodinamikmuvozanatdabo’lishgan.Temperaturaningkeyingipasayishinatijasidakvark—
glyuonplazmaadronlargaaylanganvayadrohamdayulduzlarhosilbo’lgan. Hozirdamavjudkoinot
reliktnurlanishnidastlabkidavrdamoddabilanmuvozanatdabo’lganelektromagnitnurlanishning
«qoldig’i»debqarashmumkin.Bu koinotningnostatsionarmodeliniasoslovchifakthisoblanadi.
EndiGalaktikamizhaqidagapiradiganbo’lsak,
u100milliardgayaqinyulduzlardantashkiltopgan.Uspiralko’rinishgaegabo’lib, radiusi30Kpsga
teng.Spiralaylanmaharakatdabo’lib,Quyosh yaqinida,ya’nimarkazdan10 Kps
masofada, uningaylanmatezligi200km/steng. Galaktikaningaylanishdavri275mln.yilgateng.

7. Yulduzlararomuhitgaz(asosan,vodorodvageliy)vachangliklardaniborat.Gazningzichligi
1atom/sm3 vaundankamroqbo’lib, uning3%ionlashgan.Gazbulutlarizichligiesagateng,
elektronlarnikivaulartemperaturasi100Kgateng.QuyoshGalaktikamizdagi100milliard
yulduzlardanbiribo’lib, massasiradiusi,o’zuqiatrofidaaylanishdavri27sutkagateng.Uningnur
sochishigateng.Quyoshning sirtifotosferadeyiladi,undankeyingiqalinlikdagiqismixromosfera
deyilib,keyinQuyoshtoji—Quyoshatmosferasiningyanadasiyraklashganvaionlashganqismi
boshlanadi.Quyoshda judakuchliportlashlarbo’lib,bunda atmosferagaajralibchiqqanmoddalar
energiyasi1033erggachayetadi.Quyoshaktivligi11yillikdavrgaega,Quyoshmagnitmaydonigaega
bo’lib,uningta’siriQuyoshsistemasichegarasigachaseziladi,vabusohagageliosferadeyiladi.

8. Quyoshenergiyasivodorodninggaaylanish
termoyadroreaksiyasihisobidandeb
qaraladi.Bundayreaksiyatemperaturadan
yuqori haroratdasodirbo’ladi.Vodorodning
harbirgaaylanishida2ta e hosilbo’ladi.
Devistajribasinatijasigako’ra, e oqimi
nazariyagaqaraganda3martakamligi
aniqlandi.Hozirchabumuammohal
qilinganyo’q. Nazariyjihatdanbunga
neytrinoossilyatsiyasisababbo’lishi
mumkindeganfikrlarham mavjud.
Bir necha o’n yillardagalaktikada
o’zigaxos hodisa sodir bo’ladi. Bu
o’ta yangi yulduzlarning
tug’ilishidir.Ular gazbulutlarining
zichlashishibilan sodir bo’ladi deb
qaraladi.Bu yulduzlar bir necha
oydan keyin so’nadilar.Lekin bir
necha yuz yillar davomida ularning
qoldiq yorugliginikuzatish mumkin.
Bundan tashqari koinotda qora
tuynuklar deb ataluvchi ob’yektlar
ham mavjudligiaytilmoqda.

9. Odatdayulduzlaro’zfaoliyati
oxiridasunib, o’zgravitatsion
kuchlarita’siridasiqilib,juda
yuqorizichlikkavakichikrazmerga
egabo’lishadi.Buob’yektlarning
gravitatsiyamaydonijudayuqori
bo’lganidanulardanhechnarsa,
hattoyorug’likhamuchibchiqa
olmaydi.Shu sababliular«qora
tuynuklar»debnomlanadi.Ularga
tengradiusgaegabo’lishadi.
Bunga Shvarsshildradiusi
deyiladi.BuyerdaG—
gravitatsiyadoimiysi,M—
ob’yektmassasivas—
yorug’liktezligi.Quyosh
energiyasiningmanbaiham
uningmarkazidaqorateshik
borligidandegangipotyezalar
hammavjud.
Chunkibunday ob’yektga
tushganjismlarvazarralar
tezlanishliharakatqiladilar
vabundao’zlaridannur
chiqaradilar.Lekinhaligacha
ularkuzatilmagan.

10. Koinotdagiob’yektlarningo’zigaxosxususiyatga
egabo’lganlaridanbiripulsarlardir,ya’nineytron
yulduzlar.Ularjudakattamagnitmomentgaega
bo’lib,kattatezlikdaaylanadilar.Shusababli
ma’lumchastotaliradionurlanishtarqatadilar.
Ularchastotasi2dan200Gs gachabo’lib,massasi
quyoshmassasigateng,radiusiesa10 —30km
bo’ladi.Pulsarlarsirtidamagnitmaydon
kuchlanganligi10Gs gateng,hozirdaularkoinot
nurlarinitezlatuvchimanbalardanbirisifatida
qaralmoqda.

11. Endikoinotnurlariniyaxshiroqtushunishuchun metagalaktikadaginurlanishspektriniqaraymiz.
Energiyasigaqarabbunurlarniquydagitartibdajoylashtirishmumkin.
1. Nurlanish
2. Rentgennurlanish
1ekv <Ye<1Mev3. Optikdiapazondaginurlanish
4.Mikroto’lqinlinurlanish
5.Radionurlanish>1m,

12. Koinotdashunday obyektlarborkiularradiodiapazondaoptikdiapazongaqaragandako’proq nur
sochadilar.Oddiyobyektlar(galaktikalar)optiqdiapazondaradiodipazongaqaragandamillion
martako’proq nursochadi.Lekinbunday nurlanishelektronlarningobyektlarmagnitmaydonidagi
harakatinatijasidayuzagakeladidebqaraladi.Lekinulartabiatihozirgachanoaniq.Bunday
yulduzsimonobyektlarkvazarlardebataladi.Ularjudakamtarqalganvajudauzoqmasofalarda
joylashgan.Hozirdakvazarlarkoinotnurlarigeneratorisifatidaqaralmoqda.