Przewodnik-spacerownik po dziedzictwie żydowskim na warszawskiej Pradze

1. p r z e w o d n i k
po żydowskiej
p r a d z e
Projekt współfinansuje
Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków
Opracowanie tekstów
Krzysztof Michalski
Dagmara Mańka-Wizor
Zdjęcia
Krzysztof Michalski, NAC, Polona, Ghetto Fighters’
House Museum Archive, Adrian Grycuk, Fotopolska,
wikipedia.org
Redakcja i korekta
Dagmara Mańka-Wizor
Opracowanie graficzne
Piotr Berezowski
Opieka merytoryczna
Pracownicy Wojewódzkiego Urzędu Ochrony
Zabytków w Warszawie
Wydawca
Stowarzyszenie „Porozumienie dla Pragi”
Druk
Multiprint
ISBN 978-83-956407-5-9
Wszelkie prawa zastrzeżone.
Całość ani żadna część niniejszej publikacji nie może
być reprodukowana bez pisemnej zgody wydawcy.
Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons.
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych
warunkach 4.0 Międzynarodowe (CC BY-NC-SA 4.0)
AL. SOLIDARNOŚCI
J
A
G
I
E
L
L
O
Ń
S
K
A
S
Z
W
E
D
Z
K
A
N
I
E
P
O
R
Ę
C
K
A
T
A
R
C
H
O
M
I
Ń
S
K
A
STALOWA
K
O
N
O
P
A
C
K
A
S
Z
W
E
D
Z
K
A
RATUSZOWA
TARGOWA
WI
AT
RA
CZ
NA
KOBIELSKA
SIENN
ICKA
PODS
KARBI
ŃSKA
GROCHOWSKA
ZĄBKOWSKA
BRÓDNOWSKA
B
R
Z
E
S
K
A
FOLWARCZNA
OKRZEI
KŁOPOTOW
SKIEGO
R
A
D
Z
Y
M
I
Ń
S
K
A
KAWĘCZYŃSKA
K
R
O
W
I
A
S
I
E
R
A
K
O
W
S
K
I
E
G
O
T
A
R
G
O
W
A
1
1
L
I
S
T
O
P
A
D
A
Zarys historii żydowskiej Pragi
„Ulica Targowa, również Wołowa, po większej części zabu-
dowana domami drewnianymi, przypomina miasteczko…
kręci się tu ludność żydowska w długich chałatach”
(Ilustrowany przewodnik po Warszawie, 1893).
Praga prawa miejskie otrzymała w 1648 r., równocześnie
z przywilejem organizowania targów końmi i bydłem. Żydzi
handlowali na nich od początku, najpierw jako przedstawi-
ciele szlachty, a od połowy XVIII w. samodzielnie. Uchwała
sejmowa z 1775 r. dała im prawo osiedlenia się, założenia
gminy, handlu i propinacji (obrotu mocnym alkoholem). Jed-
nak początek intensywnego rozwoju obecności żydowskiej
na Pradze należy wiązać z rokiem 1780, w którym król Stani-
sław August Poniatowski, właściciel Targówka i Golędzinowa,
wydzierżawił część swojego majątku Szmulowi Jakubowiczo-
wi zwanemu Zbytkowerem. Szmul w tym samym roku założył
na Bródnie cmentarz żydowski, a w swoim folwarku zaczął
rozwijać kolejne przedsięwzięcia. Po śmierci przedsiębiorcy
interesy przejęła i prowadziła z powodzeniem jego trzecia
żona, Judyta. Okolica, w której miał majątek, dziś nosi nazwę
Szmulowizna (Szmulki).
Rozwój miasta został gwałtownie przerwany podczas rzezi
Pragi – po upadku insurekcji kościuszkowskiej w 1794 r. –
jednak w XIX w. wzrost handlu i ulokowanie na szlakach
transportowych doprowadziły do odbudowy miasta i jego
społeczności. Dominował handel hurtowy bydłem, mięsem,
drewnem, artykułami spożywczymi i ubraniami. W latach 80.
XIX w. powstał bazar Różyckiego – legendarne targowisko,
budzące duże emocje do dziś (choć zdecydowanie nie jest
już miejscem, gdzie „kupisz i sprzedasz wszystko”). Zarządcą
bazaru był żydowski kupiec Manas Ryba.
W kolejnych latach wokół rosnącej gminy żydowskiej powstał
szereg instytucji. Na praskich parcelach i podwórkach funk-
cjonowało prawie 40 domów modlitwy, kilkaset sklepów,
restauracji i barów. Potomkowie Szmula Zbytkowera nadal
działali w dzielnicy – jeden z nich, Gabriel Bergson, był ini-
cjatorem budowy synagogi okrągłej, drugi, Michał Bergson,
zbudował Gmach Wychowawczy Gminy Starozakonnych.
W początku XX w. powstawały żydowskie kluby sportowe
(syjonistyczne Makabi miało siedzibę w okolicach dzisiejsze-
go Stadionu Narodowego, robotniczy Bar Kochba w pod-
ziemiach synagogi), działały partie polityczne. W związku
z rosnącą po odzyskaniu przez Polskę niepodległości liczbą
żydowskich studentów ufundowano dom studencki (jednym
z jego mieszkańców był Menachem Begin – późniejszy pre-
mier Izraela).
Po wybuchu wojny i zajęciu Warszawy przez Niemców
Żydzi prascy, tak samo jak Żydzi z pozostałych części mia-
sta, w 1940 r. zostali wyrzuceni ze swoich domów i zmusze-
ni do przeniesienia się do getta w lewobrzeżnej Warszawie.
Większość z nich zginęła w obozie zagłady w Treblince. Na
miejsce żydowskich lokatorów wprowadzili się chrześcijanie,
a mezuzy na framugach drzwi zostały zastąpione tak dziś
charakterystycznymi dla praskiego krajobrazu kapliczkami
na podwórkach. Nieliczni z tych, którzy przeżyli wojnę, wra-
cali do miasta i podejmowali próby odbudowy życia. Pra-
ga, mniej zniszczona niż lewy brzeg Warszawy, w latach 40.
i 50. była siedzibą kolejnych organizacji żydowskich – Cen-
tralnego Komitetu Żydów Polskich, Komitetu Wojewódzkie-
go, ochronki, szkół, w których uczono w jidysz. W kolejnych
latach większość Żydów z Pragi wyemigrowała. Dziś śladami
po tej niegdyś dominującej grupie prażan są budynki, tablice,
często nieoczywiste ślady na murach i we wnętrzach. Gdzie
je znaleźć, dowiecie się z naszego przewodnika.
Porozumienie dla Pragi
Wybrana bibliografia
Adam Dylewski, Ruda, córka Cwiego. Historia Żydów na war-
szawskiej Pradze, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2018
Ewa Małkowska-Bieniek, Warszawa-Warsze. Żydowska War-
szawa, warszawscy Żydzi, Muzeum Historii Żydów Polskich,
Warszawa 2014
Janusz Sujecki, Piątka z panoramy Pragi, Wydawnictwo Aspra
J-R, Warszawa 2015
Jarosław Zieliński, Jerzy S. Majewski, Spacerownik po żydow-
skiej Warszawie, AGORA, Muzeum Historii Żydów Polskich,
Warszawa 2014
Jarosław Zieliński, Warszawskie synagogi. Na tropie tajemnic,
Dom Wydawniczy Księży Młyn, Łódź 2020
5
2
4
26
1
3
23
9
22
20
25
19
24
7
16
27
18
8
10
11
12
13
14
17
6
15
31
30
28 29
21

2. 27 RATUSZOWA 1/3 - WILLA POD ZWARIOWANĄ GWIAZDĄ
Budowa: 1931 r. na terenie ogrodu zoologicznego, mieściła służbowe mieszkanie dyr. zoo,
Jana Żabińskiego. W czasie II wś. w podziemiach willi Antonina i Jan Żabińscy urządzili
schronienie dla uciekinierów z warszawskiego getta. Przez willę przewinęło się ok. 300
osób, m.in. rzeźbiarka Magdalena Gross. W 1965 r. małżeństwo Żabińskich zostało uho-
norowane przez Instytut Yad Vashem tytułem „Sprawiedliwych wśród Narodów Świata”.
28 SYNAGOGA NA PELCOWIŹNIE – MODLIŃSKA
(WIADUKT TRASY TORUŃSKIEJ), obiekt nieistniejący
Przy ulicy Modlińskiej, pod dawnym numerem 35, znajdowała się jedna z dwóch modli-
tewni żydowskich na terenie dawnej Pelcowizny. Drewniany budynek powstał pod koniec
XIX w., od 1902 r. wymieniany
jako synagoga. Wzniesiona na
rzucie kwadratu synagoga przy-
pominała bożnice ze wschod-
nich kresów Rzeczypospolitej,
np. z Hajnówki. Drewniany szkie-
let ścian pokryty był szalunkiem.
W budynku znajdowały się duże,
półkoliście zamknięte okna.
Bożnicę przykryto blaszanym
dachem o półkolistym kształcie.
Budynek został rozebrany lub
doszczętnie spalony w okresie
okupacji.
29 CMENTARZ ŻYDOWSKI NA BRÓDNIE
Oficjalnie cmentarz powstał w 1780 r. z inicjatywy Szmula Zbytkowera, ale pochówki trwały
od co najmniej 1743r. Do zamknięcia cmentarza (1940 r., wraz z przeniesieniem Żydów do
getta) pochowano tu ok. 250 tys. osób. Między 1948 a 1951 r. na polecenie władz komu-
nistycznych ocalałe nagrobki wyrwano. Części użyto jako materiału budowlanego, a część
przygotowano do wywiezienia. Teren cmentarza przeznaczono na park, na wydmach
wysiano las. W połowie lat 80. staraniem Fundacji Rodziny Nissenbaumów wzniesiono
ogrodzenie wraz z monumentalną bramą ozdobioną płaskorzeźbami oraz wybrukowano
aleję główną. W tej chwili pod opieką Gminy Wyznaniowej Żydowskiej, na terenie cmenta-
rza działa m.in. muzeum przybliżające historię praskich Żydów.
30 ALEJA ZIELENIECKA –
DAWNE BOISKO MAKABI WARSZAWA, obiekt nieistniejący
Boisko piłkarskie z bieżnią lekkoatletycz-
ną, należące do Żydowskiego Towarzy-
stwa Gimnastyczno-Sportowego Makabi
Warszawa, największego wielosekcyjnego
żydowskiego klubu sportowego w II RP.
Zawodnikiem Makabi był od 1925 r. Józef
Klotz, zdobywca w 1922 r. (jako piłkarz
Jutrzenki Kraków) pierwszej bramki
w historii reprezentacji Polski w piłce noż-
nej mężczyzn.
31 WITOLIŃSKA 43 – KIBUC GROCHÓW, obiekt nieistniejący
Kibuc na Grochowie był największym i najbardziej znanym ośrodkiem przygotowującym
Żydów do emigracji do Palestyny. Powstał w 1919 r. i działał do 1942 r. Ważny ze względu
na swój lewicowo-syjonistyczny charakter oraz jako ośrodek przygotowań do powstania
w getcie warszawskim (19 IV – 16 V 1943).
1 WRZESIŃSKA 2
Budowa: 1862 r., rozbudowany w l.
1911-12, jeden z najstarszych muro-
wanych budynków na Pradze. Pierw-
szym właścicielem był August Zieliński,
w okresie międzywojennym własność
Ichoka Lichsztejna. W 1945 r. budy-
nek znajconalizowany. Ok. 2007 r.
rozebrano oficynę. Od jesieni 1945 r.
mieściła się tu pierwsza siedziba szko-
ły żydowskiej Centralnego Komitetu
Żydów w Polsce. W IV 1946 r. szkołę
przeniesiono na Targową 22.
2 ULICA KROWIA
Ulica na Starej Pradze łącząca ul.
Okrzei z okolicami pomnika Koś-
ciuszkowców. Od co najmniej 1790 r.
odbywały się tu targi „na woły i konie”.
Drewniana zabudowa zniszczona
została podczas rzezi Pragi (1794 r.),
później ulica weszła w skład fortyfi-
kacji napoleońskich, na mapy wróciła
w 1888 r. Na zamykającym ją placu do
wybuchy II wś. był największy w stolicy
targ bydłem, na którym handlowa-
ło m.in. ok. 80 kupców żydowskich.
Ostatnie ruiny rzeźni miejskiej roze-
brane zostały w XXI w. pod budowę
Portu Praskiego.
3 SIERAKOWSKIEGO 7 – d. ŻYDOWSKI DOM AKADEMICKI
Budowa: l. 1924-1926, projekt: H. Stifelman, inicjatywa: inż. Mojżesz Koerner. Mieszczący
300 studentów gmach w stylu polskiego renesansu, z elewację autorstwa Z. Otto, zdo-
bioną alegorycznymi płaskorzeźbami i kartuszem z literami AAJ – Auxilium Academicum
Judaicum (pomoc studentom żydowskim). Na parterze znajdowały się sala gimnastyczna
i odczytowa, jadalnia, kuchnia
i czytelnia, w suterenie gabinet
lekarski, łaźnia, izolatki i rowe-
rownia, na wyższych kondyg-
nacjach pokoje dla studentów.
Jednym z nich był student
prawa, przyszły premier Izrae-
la i laureat Pokojowej Nagro-
dy Nobla, Menachem Begin.
W czasie II wś. do budynku
przeniesiono część oddziałów
szpitala praskiego. Po woj-
nie siedzibę miało tu NKWD,
następnie Wojewódzki Urząd
Bezpieczeństwa.
4 OKRZEI 16 (d. Brukowa)
Budowa: l. 1860-63, projekt: J. Orłowski, 1. właściciel: Karol Juliusz Minter; w l. 1885-
1905 siedziba męskiego Gimnazjum Praskiego, przeniesionego w 1907 r. do budynku
mieszczącego dziś liceum Wła-
dysława IV. Jednym z absol-
wentów gimnazjum (1891-98)
był Henryk Goldszmit, peda-
gog i wychowawca znany jako
Janusz Korczak. W 1910 r. budy-
nek sprzedano Warszawskiemu
Towarzystwu Fabryk Wyrobów
Metalowych i Emaliowanych
„Wulkan”. W latach 20. przeszedł
na własność miasta. Obecnie
w rękach prywatnych.
5 OKRZEI 26 – DOM POD SOWAMI
Budowa: 1906 r., projekt: autorstwo przypisywane duetowi H. Stifelman i St. Weiss, właś-
ciciele: Witold i Bronisław Massalscy. Bogato zdobiona kamienica łączy elementy secesji
i eklektyzmu, zdobią ją medaliony z nietoperzami, gryfy, sowy z rozpostartymi skrzydłami.
W latach 30. w kamienicy działała restauracja „U Abrama”, należąca do Abrahama Kronen-
berga. Szyld nie podobał się lokalnym nacjonalistom i był systematycznie niszczony, więc
Kronenberg zmienił nazwę lokalu na „U Adolfa” (zrobił to przed dojściem w Niemczech
do władzy Adolfa Hitlera). Większość mieszkańców kamienicy w 1940 r. została zmuszo-
na do przeniesienia się do getta warszawskiego. Po wojnie kamienicę znacjonalizowano.
Odzyskany przez potomków księcia Massalskiego i sprzedany prywatnemu deweloperowi
budynek przeszedł kapitalny remont.
6 OKRZEI 30
Budowa: ok. 1900 r. z zachowaniem oficyn z lat
60. i 90. XIX w., 1. właściciel: Izaak Wajchenberg
(właściciel oficyn), później Berek Finkelstein
(właściciel oficyn wraz z kamienicą frontową).
Do wybuchu wojny zamieszkana głównie przez
żydowskich najemców (wśród nich rabin Jakub
Zylbersztejn). Po przymusowym wysiedleniu
Żydów do getta zamieszkana przez chrześci-
jan, w 1943 r. „zyskała” na podwórzu kapliczkę.
Budynek, po wojnie w rękach miasta, obecnie
jest wysiedlony ze względu na zły stan tech-
niczny.
7 JAGIELLOŃSKA 28 – d. GMACH WYCHOWAWCZY
WARSZAWSKIEJ GMINY STAROZAKONNYCH
IM. MICHAŁA BERGSONA
Budowa: l. 1913-1914, projekt: H. Stifelman i St. Weiss, fundator: Michał Bergson. Siedziba
żydowskich instytucji opiekuńczych: ochronki, przytułku dziennego i szkoły dla ponad 500
dzieci. Od ulicy umieszczono tu dom modlitwy. Budynek był wyposażony w oświetlenie
elektryczne i centralne ogrzewanie. Od 1954 r. siedziba Teatru Baj, najstarszego teatru
lalek dla dzieci w Polsce (zał. w 1928 r.). W skrzydle działa przedszkole. Obiekt odnowiony
w ramach Zintegrowanego Programu Rewitalizacji.
8 JAGIELLOŃSKA 28 – SYNAGOGA PRASKA, obiekt nieistniejący
Budowa: 1835-36, projekt:
J. Lessel, fundator: Gabriel
Bergson (wnuk Szmula Zbyt-
kowera). Klasycystyczna, jedna
z nielicznych w Europie syna-
gog na planie rotundy, była
główną synagogą społeczności
praskiej. Od wschodu w pół-
kolistej absydzie umieszczo-
no aron ha-kodesz (ozdobna
szafa na zwoje Tory). Główne
wejście (dla mężczyzn) prowa-
dziło przez portyk zachodni
(od Jagiellońskiej), wejście dla
kobiet kobiety przez portyk południowy (od Kłopotowskiego). Ławki wewnątrz ustawiono
promieniście wokół bimy, z której odczytywano Torę. Podczas II wś. Niemcy zdewastowali
synagogę i urządzili w niej odwszalnię. Obiekt częściowo spalony we wrześniu 1944 r.,
uznany w 1949 r. za zabytek, rozebrany w poł. lat 50. Na miejscu synagogi obecnie znaj-
duje się plac zabaw. Pozostałością po synagodze jest ogrodzenie posesji i podziemne fun-
damenty.
9 KŁOPOTOWSKIEGO 31 – d. ŻYDOWSKA ŁAŹNIA RYTUALNA
(MYKWA)
Budowa: 1910-1913, projekt: Naum Hornstein. Trzecia mykwa w tym miejscu (pierwsza:
1836 r., kolejna w 1870 r). Łaźnia działała do II wś. Po wojnie siedziba Centralnego Komite-
tu Żydów w Polsce, potem podstawówka żydowska i koszerna jatka oraz sklep w oficynie.
Do 1991 r. w budynku frontowym działał państwowy żłobek. Obecne siedziba Wielokul-
turowego Liceum Humanistycznego im. Jacka Kuronia. Basen mykwy, po renowacji, jest
w pełni funkcjonalny i okazyjnie wykorzystywany przez grupy chasydów (ortodoksyjnych
Żydów) pielgrzymujących do grobu cadyka z Ger (Góra Kalwaria).
10 TARGOWA 64
Budowa: kamienica frontowa z pocz.
XX w. (1907-1908), oficyny z XIX w.
Właścicielami kamienicy byli Niewia-
domscy. W jednej z oficyn podczas
okupacji ukrywał się wraz z rodziną
Leon Guz, po wojnie znany dziennikarz.
Swoje zapiski z tego okresu opubliko-
wał w książce „Targowa 64. Dziennik 27
I 1943-11 IX 1944”. Kapliczka z obra-
zem Matki Boskiej Częstochowskiej
pojawiła się na podwórku najpraw-
dopodobniej w okresie okupacji, po
eksmisji żydowskich mieszkańców do
getta. W 1945 r. kamienica przeszła na
podstawie dekretu Bieruta na własność
miasta.
11 TARGOWA 56
Budowa: 1865-67; 1. właś-
ciciel: K. Minter. W 1900 r.
kamienicę nabył Manas Ryba,
zarządca bazaru Różyckiego.
22 IX 1939 r. w czasie bom-
bardowania Pragi w oficynie
zginęła m.in. żona i siedmioro
dzieci pana Sucheckiego. Ich
okazały grobowiec znajdował
się na cmentarzu żydowskim
na Bródnie. Budynek należy do
miasta, obecnie działa w nim
Centrum Kreatywności.
12 TARGOWA 54 – BAZAR RÓŻYCKIEGO
Targowisko założone na działkach pomiędzy ulicami Brzeską, Ząbkowską i Targową ok.
1882 r. z inicjatywy Juliana Józefa Różyckiego, farmaceuty, przedsiębiorcy i filantropa.
Biznesowym partnerem Różyckiego był Żyd, Manas Ryba, późniejszy zarządca bazaru. Lata
świetności bazaru przypadały na okres II wś. oraz PRL. Bazar działa do dziś, choć po 1989 r.
następuje jego wyraźny upadek.
13 TARGOWA 50/52
1818-1819 oraz 1829-1830 -
kamienice Berka Lejzerowicza
Rothblitha, 1872-1879 - kamie-
nica Antoniego Sokołowskiego.
Pod tym adresem funkcjono-
wały dwa domy modlitwy. Uni-
kalny obiekt z zachowanymi
pozostałościami oryginalnych
polichromii i inskrypcji hebraj-
skich, w tym datą powstania
(rok 5694/1934), grobem
Racheli w Betlejem, niepełnym
cyklem zodiakalnym oraz Żyda-
mi modlącymi się pod Ścianą
Płaczu w Jerozolimie. Wnętrze, prawdopodobnie zdewastowane podczas wojny, po woj-
nie otynkowane (malowidła zachowały się pod tynkiem), mieściło warsztaty rzemieślnicze.
Obecnie oficyna jest częścią Muzeum Warszawskiej Pragi.
14 TARGOWA 44
Budowa: ok. 1913 r., właściciel: Bolesław Kochanowicz. Bogato zdobiona fasada kamieni-
cy frontowej oraz dwa podwórka – z oficynami mieszkalnymi w pierwszym i budynkami
fabrycznymi oraz składami w drugiej. Działała tu np. fabryka membran gramofonowych
Fajgelbauma. Od jesieni 1946 do 1947 r. w budynku frontowym siedziba Żydowskiego
Komitetu Wojewódzkiego.
15 TARGOWA 22 (d. Wołowa)
Budowa: 1824 r. (kamienica frontowa), projekt:
A. Schuch, właściciel Dominik Cichocki; budo-
wa dwóch oficyn w l. 1906-1907 dla rodziny
Krzyżanowskich. Kamienica frontowa zburzona
w l. 60. XX w. W latach 1946-1947 w budynku
funkcjonowała wyposażona w świetlicę, biblio-
tekę i stołówkę szkoła powszechna przy Woje-
wódzkim Komitecie Żydowskim w Warszawie
pod patronatem Żydowskiego Tow. Kultural-
nego z New Haven.
16 BRZESKA 12
Budowa: 1877-1878, projekt: A. Krysiński; ka-
mienice dla Szkoły Technicznej Kolei Terespol-
skiej. Od 1900 r. działał w nich przez ponad
100 lat szpital kolejowy. Po II wś. siedziba
Żydowskiego Komitetu Wojewódzkiego (póź-
niej na Targowej 44) oraz partii syjonistycznych.
17 BRZESKA 18
Budowa: 1913-14, właściciel Menachem
Rotlewi, przedsiębiorca. W międzywojniu
mieściła się tu m.in. piekarnia i manu-
faktury, zaopatrujące stragany kupców
z bazaru Różyckiego. Przed wybuchem
II wś. kamienica była własnością Szlama
i Fajgi Szymonowicz. W 1945 r. przeszła na
podstawie dekretu Bieruta na własność
miasta. W 2008 r. niszczejący budynek
został odzyskany przez spadkobierców,
którzy w 2015 r. sprzedali go. Obecnie
kompleksowo wyremontowany.
18 BRZESKA 21
Budowa: lata 80. XIX w. Na fasadzie zachowany ory-
ginalny szyld zakładu krawieckiego Mosze Szatza
i Józefa Mozelmana, który znajdował się w kamieni-
cy. Autorem reklamy był malarz Mordka Rubinsztajn,
który mieszkał przy Brzeskiej 17a.
19 ZĄBKOWSKA 12
Budowa: lata 80. XIX w. na posesji Zysla
Jurmana. O jej żydowskich mieszkań-
cach przypominają ślady po mezuzach,
widoczne na futrynach drzwi w oficy-
nach. W 1926 r. działał w kamienicy
żydowski dom modlitwy.
20 ZĄBKOWSKA 11
Budowa: 1868-1869, właściciel Icchak Hersz
Jahrman. W oficynie na parterze był trady-
cyjny żydowski dom modlitewny. W znisz-
czonej podczas okupacji niemieckiej sali po
wojnie działał zakład stolarski. Podczas rewi-
talizacji ulicy Ząbkowskiej odkryto malowid-
ła synagogalne. Jest to drugi zachowany do
dziś na Mazowszu tak zdobiony obiekt.
21 RADZYMIŃSKA 2
Budowa: 1910 r., właściciel Menachem
Rotlewi, przedsiębiorca. Czteropiętro-
wa kamienica mieszkalna usytuowana
w narożniku ulic Radzymińskiej i Kawę-
czyńskiej. Od 1945 r. własność miasta.
Na ścianie szczytowej zachowana data
z rokiem budowy, uzupełniona inicjała-
mi „M. P.” (rosyjski skrót od Menachema
Rotlewiego), stanowiącymi świadectwo
posługiwania się cyrylicą w tego rodza-
ju inskrypcjach. W 1943 r. w jednym
z mieszkań przez pewien czas ukrywał
się Emanuel Ringelblum, twórca pod-
ziemnego archiwum getta warszawskie-
go. W okresie okupacji Żydów ukrywali
również mieszkańcy budynku, Jerzy i Zofia Doboszyńscy, uhonorowani w 1983 r. przez
Instytut Yad Vashem tytułem „Sprawiedliwych wśród Narodów Świata”.
22 SZMULOWIZNA i ULICA FOLWARCZNA
Nazwa Szmulowizna pochodzi od imienia
Szmula (Samuela) Jakubowicza Sonnenberga,
zwanego Zbytkowerem (Zbitkawerem), dzier-
żawcy gruntów królewskich na terenie Pragi
i Targówka. Szmul był kupcem, bankierem, fak-
torem, protegowanym króla Stanisława Augusta
Poniatowskiego. Ten najbogatszy Żyd warszaw-
ski zarobił znaczny majątek na dostawach dla
wojsk. Nazwy Szmulowizna / Szmulowszczyzna
używano od poł. w XIX w. Prócz nazwy dzielnicy
pamiątką po folwarku Szmula jest nazwa ulicy
Folwarcznej.
23 KAWĘCZYŃSKA 53 – BAZYLIKA
NAJŚWIĘTSZEGO SERCA JEZUSOWEGO
Budowa: l. 1907-1923, projekt: Ł. Wolski i H. Kudera, inicjatywa małżeństwa Michała i Marii
Radziwiłłów. Świątynia wzorowana na wczesnochrześcijańskiej rzymskiej bazylice św. Pawła
za Murami. Od 1931 r. posługę w bazylice pełnią salezjanie. W okresie II wś. służyła za schro-
nienie Żydom uciekającym z getta. Za pomoc Żydom ksiądz Michał Kubacki został przez
Instytut Yad Vashem uhonorowany pośmiertnie, w 1997 r., tytułem „Sprawiedliwego wśród
Narodów Świata”.
24 KONOPACKA 16
Budowa: 1939-1940. Po II wś.
Centralny Komitet Żydów Pol-
skich stworzył tu dom dla żydow-
skich repatriantów oraz magazyn
największego po wojnie wydaw-
nictwa książek w języku jidysz –
Jidish Buch; w 1969 r. kamienicę
przejęło na własność miasto, ale
nadal mieszkali w niej aktorzy
Teatru Żydowskiego.
25 KONOPACKA 21
Budowa: 1939 r. Po wojnie Żydowski Komitet
Wojewódzki utworzył tu żydowską stołówkę
społeczną, z której korzystali powracający na
Pragę Żydzi.
26 BRÓDNOWSKA 8 – SYNAGOGA NOWOPRASKA, obiekt nieistniejący
Niezachowana synagoga zbudowana w miejscu wcześniejszej, drewnianej, pochodzącej
z l. 60. XIX w. Budowa sfinansowana przez prywatnych fundatorów oraz Warszawską Gminę
Żydowską. Otwarcie synagogi nastąpiło
w lipcu 1900 r. Synagoga była murowa-
na, jednopiętrowa, usytuowana w głębi
posesji. Wzniesiona na planie prostoką-
ta o wymiarach 27 na 12 metrów, krót-
szym bokiem ku ul. Bródnowskiej. Obok
stały dwa małe budynki, prawdopo-
dobnie stróżówki. W miejscu synagogi
w latach 70. XX w. postawiono 10-pię-
trowy blok mieszkalny.
Fot. NAC
Fot. NAC
Minisłownik
ARON HA-KODESZ – szafa na rodały, czyli zwoje Tory (biblii hebrajskiej), jest
jednym z najważniejszych elementów wyposażenia głównej sali synagogi. Zwy-
kle bardzo ozdobna, stoi na ścianie skierowanej w stronę Jerozolimy (w Europie
to ściana wschodnia).
BIMA – podwyższone miejsce zwykle w centrum synagogi, z którego w trakcie
modlitw odczytywana jest Tora.
JAD – wskaźnik z zakończeniem w kształcie dłoni, używany podczas czytania
Tory, ułatwia czytanie jej fragmentów.
MENORA – jeden z najbardziej rozpoznawalnych symboli judaizmu, siedmio-
ramienny świecznik, jaki wg tradycji miał stać u wejścia do Pierwszego Przybytku
(namiotu, w którym tablice z przykazaniami i Arkę Przymierza przechowywano
podczas wędrówki przez pustynię), a później do Świątyni Jerozolimskiej.
MEZUZA – zwitek pergaminu z naniesionymi dwoma fragmentami Tory,
umieszczony zgodnie z zaleceniem prawa żydowskiego na prawej framudze
drzwi wejściowych do domu, zwykle w ozdobnym pojemniku. Zgodnie z tra-
dycją pielęgnowaną w wielu żydowskich domach osoba przekraczająca drzwi
wejściowe powinna dotknąć mezuzy dłonią na znak szacunku.
Wybrane osoby związane z żydowską Pragą
Szmul Jakubowicz, zw. Zbytkowerem, też: Józef Samuel Sonnenberg (1727-
-1800 lub 01) – kupiec i bankier, protegowany Stanisława Augusta Poniatow-
skiego. Fortunę zdobył na dostawach dla dworu królewskiego i armii: polskiej,
pruskiej i rosyjskiej. W folwarku na Pradze założył garbarnię, rzeźnię, magazyny
mięsa; prowadził też tartak, cegielnię, browar i gorzelnię. W 1780 r. na zakupio-
nych przez siebie gruntach na Bródnie założył cmentarz żydowski. Nazwisko
Sonneberg otrzymał od króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II, wraz z przywile-
jem nabywania dóbr ziemskich. Trzykrotnie żonaty – jego trzecia żona, Judyta,
po śmierci Szmula przejęła zarządzanie interesami.
Był protoplastą rodów Sonnenbergów i Bergsonów; jego potomkami byli m.in.
bł. Franciszka Siedliska (założycielka Zgromadzenia Sióstr Najświętszej Rodzi-
ny z Nazaretu), Berek Sonnenberg, Michał Bergson i Samuel Bergson (kupcy
i filantropi), Michel Bergson (pianista, kompozytor, wieloletni dyrektor konser-
watorium w Genewie) czy Henri Bergson (francuski filozof, laureat Literackiej
Nagrody Nobla w 1927 r.).
Judyta Gitla Jakubowiczowa (1751-1829) – trzecia żona Szmula, pochodziła
z kupieckiej rodziny z Frankfurtu, starannie wykształcona, znała kilka języków.
W Warszawie regularnie gościła na obiadach czwartkowych króla Stanisława,
prowadziła popularny salon wzorowany na życiu niemieckiej inteligencji. Po
śmierci męża przejęła jego interesy, którymi z powodzeniem zarządzała. Była
oficjalną rządową liwerantką (dostawczynią). Dużą część swojego majątku za-
pisała w testamencie na cele dobroczynne (m.in. Szpital Dzieciątka Jezus czy
Instytut Głuchoniemych).
Berek (Berg) Sonnenberg (1764-1822) – syn Szmula Zbytkowera, protoplasta
rodu Bergsonów. Dzierżawił cła na sól w Królestwie Polskim, zmonopolizował
handel wołami, fortunę zbił na dostawach dla wojsk m.in. Księstwa Warszaw-
skiego. Był jedynym Żydem mającym przywilej posiadania gruntów, nierucho-
mości i zamieszkania w Warszawie poza ulicami przeznaczonymi dla staroza-
konnych. W testamencie znaczne kwoty przeznaczył na cele dobroczynne. Jego
potomkowie przyjęli nazwisko Bergson.
Michał Bergson (1831-1919) – praprawnuk Szmula Zbytkowera, kontynuował
rodzinne tradycje bankowe, biznesowe i filantropijne. Był radcą handlowym Ban-
ku Polskiego, członkiem Komitetu Giełdowego. Działał w Warszawskiej Gminie
Żydowskiej i przez lata był jej przewodniczącym. Z jego inicjatywy powstał Gmach
Wychowawczy Warszawskiej Gminy Starozakonnych przy ul. Jagiellońskiej.
Samuel Bergson (1829-1911) – praprawnuk Szmula Zbytkowera, starszy brat
Michała, przewodniczącego Warszawskiej Gminy Żydowskiej. Kupiec, współ-
właściciel domu handlowego „S. i M. Bergson”, działacz społeczny, honorowy
prezes Towarzystwa Dostarczania Pracy Ubogim Żydom przy ul. Stawki. Właści-
ciel kamienicy przy ul. Targowej 61.
Menachem Begin (1913-1992) – urodzony w Brześciu w tradycyjnej żydow-
skiej rodzinie, od wczesnej młodości związany z ruchem syjonistycznym. Studiu-
jąc na Uniwersytecie Warszawskim prawo, mieszkał w Żydowskim Domu Akade-
mickim przy ul. Sierakowskiego. Po wybuchu II wś. uciekł do Wilna, skąd został
wywieziony na Syberię. W 1942 r. wstąpił do Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR (Ar-
mii Andersa), z którymi dotarł do Palestyny, gdzie został i – zwolniony z przysięgi
wojskowej w polskiej armii – stanął na czele Irgunu, organizacji wojskowej wal-
czącej o niepodległy Izrael. Zaangażowany w politykę, negocjował z Anwarem
Sadatem egipsko-izraelskie Porozumienie Pokojowe – za które obaj przywódcy
uhonorowani zostali Pokojową Nagrodą Nobla w 1978 r.
Berek Joselewicz (1764 lub 65-1809) – kupiec żydowski, pułkownik wojska
polskiego; pochodził ze Żmudzi, jako handlarz końmi zamieszkał w należącym
do króla Stanisława Augusta Poniatowskiego Golędzinowie. Przyłączył się do in-
surekcji kościuszkowskiej na czele założonego przez siebie Pułku Lekkokonne-
go Starozakonnych, brał udział w obronie Pragi (rzeź Pragi, 4 listopada 1794 r.).
W następnych latach walczył w szeregach Legionów Polskich Jana Henryka Dą-
browskiego (gdzie szykanowany był przez innych kolegów-oficerów ze względu
na brak szlacheckiego pochodzenia). W 1802 r. przeszedł do Legionu Hanower-
skiego, później do armii Księstwa Warszawskiego; zginął w bitwie pod Kockiem.
Odznaczony Legią Honorową i orderem Virtuti Militari. Był też członkiem wol-
nomularskiej loży Bracia Polacy Zjednoczeni.
Manas Ryba (1843?-1938) – żydowski przedsiębiorca, został zarządcą bazaru
Różyckiego. Działał również w zarządzie Towarzystwa Akcyjnego Dróg Podjaz-
dowych w Królestwie Polskim. Organizacja ta sprawowała nadzór nad kolejką
marecką, którą otwarto w 1899 r. Jego ślub z Esterą z d. Halbfish (z niem. półry-
ba) stał się przyczyną do wielu popularnych „na Różycu” żartów.
Antonina (1908-1971) i Jan (1897-1974) Żabińscy – małżeństwo związane
z warszawskim ogrodem zoologicznym. Antonina była pisarką, Jan zoologiem,
fizjologiem, długoletnim dyrektorem zoo. Walczył w powstaniu warszawskim.
W czasie II wojny światowej w swoim domu na terenie zoo (willa pod zwa-
riowaną gwiazdą) ukrywali ok. 300 osób pochodzenia żydowskiego. W 1965 r.
zostali uhonorowani przez Instytut Yad Vashem tytułem „Sprawiedliwych Wśród
Narodów Świata”. Od 2023 r. patroni warszawskiego zoo.
ks. Michał Kubacki (1898-1978) – ksiądz, salezjanin, w latach 1933-1945
wikariusz parafii przy bazylice Najświętszego Serca Jezusowego w Warszawie.
Podczas wojny kierował parafialnym Caritasem oraz (pod nieobecność pro-
boszcza Antoniego Hlonda, brata prymasa) sprawował funkcję administratora
parafii. W 1943 r. zorganizował schronienie dla Haliny Aszkenazy-Engelhard
po jej ucieczce z transportu do obozu koncentracyjnego na Majdanku (na jej
wniosek został mu przyznany tytuł „Sprawiedliwego wśród Narodów Świata” –
pośmiertnie w 1997 r.). Po wojnie został proboszczem w parafii świętego Jana
Chrzciciela w Lubrzy. Pochowany na cmentarzu parafialnym w Lubrzy (woje-
wództwo lubuskie).
Fot. NAC
Fot. A. Grycuk
Fot. Ghetto Fighters’ House Museum Archive
Fot. Polona
Fot. A. Grycuk
Fot. NAC
Fot. K. Michalski
Fot. K. Michalski
Fot. K. Michalski
Fot. K. Michalski
Fot. K. Michalski
Fot. K. Michalski
Fot. K. Michalski
Fot. K. Michalski
Fot. K. Michalski
Fot. K. Michalski
Fot. K. Michalski
Fot. K. Michalski
Fot. Fotopolska
Fot. K. Michalski
Fot. K. Michalski
Fot. K. Michalski
Szmul Zbytkower z żoną Judytą;
wikipedia.org
Fot. K. Michalski
Fot. K. Michalski
Fot. K. Michalski
Fot. K. Michalski
Fot. K. Michalski
Fot. K. Michalski