1. STRES
Roman Piechota
Tomasz Kaczmarek

2. Plan prezentacji
1.
2.
3.
4.
5.
Wprowadzenie
Wybrane koncepcje psychologiczne stresu
Czynniki wywołujące stres
Sposoby radzenia sobie ze stresem
Zjawisko wypalenia zawodowego i jego symptomy

3. Według Mary Hartley…
jedną z przyczyn, dla których gatunek ludzki przetrwał
tak długo, jest to, że mamy supersprawny system
przeznaczony do pomagania nam w radzeniu sobie z
zagrożeniami. Stosujemy odpowiedź znaną jako „walcz
lub uciekaj”. Są to automatyczne zmiany zachodzące w
naszym organizmie, gdy znajdziemy się w sytuacji
zagrażającej naszemu życiu. Potrzebujemy wtedy
nagłego przyrostu siły, który umożliwi nam zmaganie
się z zagrożeniem. W zmierzchłych czasach nasi
przodkowie albo walczyli, albo uciekali. Tej siły
dostarczają mięśnie oraz organy naszego ciała, które
zawieszają i zmieniają swoje normalne funkcje, aby
wesprzeć niezbędne działanie.

4. Wyróżniamy trzy nurty w określaniu stresu psychologicznego:
• jako bodźca, sytuacji lub wydarzenia
zewnętrznego o określonych właściwościach
• jako reakcji wewnętrznych człowieka, zwłaszcza
reakcji emocjonalnych, doświadczanych
wewnętrznie w postaci określonego przeżycia
• jako relacji między czynnikami zewnętrznymi a
właściwościami człowieka

5. Pierwsze próby zdefiniowania stresu
• Prekursorem w tym zakresie był węgierski biochemik H.Selye, profesor
Instytutu Medycyny i Chirurgii Eksperymentalnej Uniwersytetu w
Montrealu, który zdefiniował stres jako nieswoistą reakcję organizmu na
wszelkie stawiane mu żądania.
• Najczęściej cytowaną definicją jest definicja R.S. Lazarusa: Stresem jest
określona reakcja między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez
osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej
dobrostanowi.
• Definicja J. Strelaua powiada, że stres to stan, który charakteryzowany
jest przez silne emocje negatywne, takie jak strach, lęk, złość, wrogość, a
także inne stany emocjonalne, wywołujące dystres oraz sprzężone z nimi
zmiany fizjologiczne i biochemiczne ewidentnie przekraczając bazalny
poziom aktywacji.

6. Pojęcie eustresu i dystresu
• Dystres (zły stres, stres szkodliwy) to stres niosący cierpienie i
dezintegrację psychiczną.
• Eustres (stres dobry, stres korzystny) to czynnik motywujący, prowadzący
do osiągnięć zyciowych i rozwoju własnej osobowości.

7. Psychologiczne koncepcje stresu
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Teoria frustracji – S. Rosenzweig
Teoria napięcia emocjonalnego – I. Janis
Teoria percepcji zagrożenia – H. Appley
Koncepcja zachowania zasobów – S. Hobfoll
Interakcyjny model stresu – G.R. Eliott, C. Eisdorfer
Transakcyjna teoria stresu – R.S. Lazarus, S. Folkman
Koncepcja stresowych zdarzeń życiowych – B.S. i B.P. Dohrendwend
Koncepcja stresowych czynników pracy – L. Levy, M. Frankenhauser
Koncepcja stresorów organizacyjnych – J. Ivancevich, M.T. Matteson
Koncepcja stresu organizacyjnego – R. Kahn, P. Byosiere
Model analizy cyklów stresowych – J.E. McGrath

8. Teoria frustracji – S. Rosenzweig
• Zdaniem tego prekursora w zakresie teorii
psychologicznych stresu, istotną przyczyną odczuwania
stresu jest frustracja.
• Frustracja jest reakcją człowieka na sytuację, w której
na drodze do realizacji jakiegoś celu pojawia się
przeszkoda, utrudniająca lub uniemożliwiająca jego
osiągnięcie. Celem może być np. osiągnięcie jakiejś
potrzeby.
• Zaletą teorii frustracji jest poszukiwanie mechanizmów
psychologicznych zachowania się człowieka w sytuacji
braku możliwości lub udaremnienia realizacji celu.

9. Teoria percepcji zagrożenia – H. Appley
• Stres psychologiczny to stan organizmu, w
którym postrzega się, że dobre samopoczucie jest
zagrożone i że należy skierować wszystkie siły na
samoobronę.
• Zdaniem Appleya o tym, czy zdarzenie jest
stresorem, decyduje przede wszystkim proces
interpretacyjno – oceniający postrzegania.

10. Koncepcja stresowych czynników pracy – L.
Levy, M. Frankenhauser
• Stres w miejscu pracy może być generowany przez dwie
grupy czynników:
1. środowiskowe – czynniki stresowe tkwiące w samej
pracy, np. przeciążenie pracą, stosunki społeczne z
przełożonymi, struktura i klimat organizacyjny, miejsce
w organizacji, źródła ekstraorganizacyjne, np. problemy
życiowe, kariera zawodowa.
2. czynniki osobowościowe – niestabilność emocjonalna,
konformizm, brak inicjatywy, trudności adaptacyjne.

11. Koncepcja stresorów organizacyjnych – J.
Ivancevich, M.T. Matteson
• Autorzy wskazali na grupy stresorów wewnątrzorganizacyjnych i
ekstraorganizacyjnych, określili charakter reakcji stresowej i jej
skutki:
1. Stresory wewnątrzorganizacyjne – środowisko fizyczne, grupowe
czynniki stresu, np. konflikty grupowe, organizacyjne czynniki
stresowe, np. zły klimat organizacyjny
2. Stresory ekstraorganizacyjne – stosunki rodzinne, problemy rasowe
itp.
3. Reakcje na stres: fizjologiczne (nadciśnienie, cukrzyca) i
behawioralne (manifestowanie niezadowolenia z pracy)
4. Odroczone reakcje na stres wiążące się ze stopniowo pogarszającym
się stanem zdrowia

12. Koncepcja stresu organizacyjnego – R.
Kahn, P. Byosiere
• Stres przedstawiony został jako proces złożony z takich elementów,
jak:
1. Zdarzenia stresowe przedorganizacyjne, czyli sygnały zwiastujące
stres
2. Stresory organizacyjne, np. oświetlenie, temperatura, konflikt ról
3. Dostrzeżenie stresu i jego ocena poznawcza, np. ocena zagrożenia,
straty, szkody
4. Bezpośrednie skutki stresu, np. depresja, absencja w pracy, choroby
somatyczne
5. Konsekwencje długoterminowe, np. nerwica, złe samopoczucie,
samobójstwa
• Proces stresu może być modyfikowany na każdym z etapów za
pomocą modyfikatorów osobowych i sytuacyjnych.

13. Stresory
• Człowiek ma do czynienia z różnymi
grupami stresorów, czyli czynnikami,
które powodują stres. Ze względu na ich siłę i zakres
oddziaływania wyróżnia się:
1. Wydarzenia traumatyczne o rozmiarach katastrof,
obejmujące całe grupy ludzi, np. wojny, klęski
żywiołowe.
2.Poważne zagrożenia dotyczące jednostek lub kilku osób,
np. śmierć małżonka lub bliskiej osoby, separacja, czy
utrata pracy.
3.Drobne, codzienne utrapienia.

14. Przyczyny stresu w miejscu pracy
Czynniki
wewnątrzorganizacyjne
•Czynniki fizyczne (hałas, oświetlenie, temperatura i
wilgotność powietrza, hipoksja, ergonomia miejsca pracy)
•Indywidualne czynniki związane z
pracą (przeciążenie pracą ilościowe i jakościowe,
odpowiedzialność, pracę zmianową itp.)
•Grupowe czynniki związane z pracą (brak spójności grupy,
konflikty wewnętrzne, style przywództwa itp.)
•Czynniki organizacyjne (zły klimat organizacyjny,
przestarzała technologia, zła komunikacja itp.)
Czynniki
zewnątrzorganizacyjne
• Problemy osobiste
•Problemy ekonomiczne i
polityczne kraju
•Problemy rasowe i religijne
•Konkurencja na rynku pracy i
zmiany demograficzne

15. Sposoby radzenia sobie ze stresem
• Umiejętność radzenia sobie ze stresem to proces postępowania z
wewnętrznymi i zewnętrznymi wymaganiami postrzeganymi jako
wyczerpujące lub przekraczające zasoby jednostki. Radzenie sobie
może obejmować behawioralne, emocjonalne, motywacyjne reakcje
lub myśli człowieka.
• Proces radzenia sobie ze stresem pełni dwie funkcje:
a)Instrumentalną – zorientowaną na rozwiązaniu problemu, który
był źródłem stresu, poprzez zmianę własnego działania albo zmianę
zagrażającego otoczenia,
b)Uregulowanie emocji – obniżenie przykrego napięcia i innych
negatywnych stanów emocjonalnych oraz stymulowanie emocji w
celu mobilizacji do działania.

16. Strategie radzenia sobie ze stresem wg. R.S.
Lazarusa i S. Folkmana
1.
•
•
2.
•
•
•
•
•
•
Strategie zorientowane problemowo – czyli konsekwentne
osiąganie celu pomimo istniejącego stresu, np.
konfrontacja
planowe rozwiązywanie danego problemu
Strategie zorientowane emocjonalnie – to nie realizacja
pierwotnego celu, ale redukcja negatywnych emocji połączonych z
uczuciem porażki, np.
dystansowanie się
ucieczka w świat fantazji
samoobwinianie się
nadmierna samokontrola
pozytywne przewartościowanie
poszukiwanie wsparcia

17. Strategie Z. Ratajczaka
1.
2.
3.
4.
Strategia prewencyjna – można ją zastosować przed nastąpieniem
zagrożenia, które może mieć miejsce w przewidywalnej
przyszłości.
Strategia walki, ataku, aktywnego mierzenia się z „agresywnym”
czynnikiem bezpośrednio zagrażającym życiu, zdrowiu itp.
Strategia obrony (ochrony) siebie, oszczędzania sił i środków,
ukrywania się, zasłaniania i czekania aż zagrożenie zmniejszy się
samo.
Strategia ucieczki to powszechnie znany sposób radzenia sobie w
tzw. sytuacjach beznadziejnych, gdy już nic nie można zrobić,
zmienić. Człowieka ogarnia wówczas poczucie bezradności,
niemożności podjęcia jakiegokolwiek działania, a takie odczucia
same w sobie tworzą syndrom rzeczywistej bezradności i
faktycznego braku siły.

18. Style radzenia sobie ze stresem – J.D.A. Parker i
N.S. Endler
• Autorzy wyszczególnili trzy style:
a)Zorientowany na zadanie – przez poznawcze
przekształcenia albo próby zmiany sytuacji
dokonuje się rozwiązania danego problemu
b)Zorientowany na emocje – zmniejszenie
napięcia emocjonalnego poprzez koncentrację na
własnych przeżyciach i fantazjowanie
c)Zorientowany na unikanie – w wyniku
angażowania się w środki zastępcze i odwracanie
uwagi

19. Działania antystresowe
• Jeśli znane są teorie, które wyjaśniają zjawisko stresu psychologicznego,
stresory oraz możliwe strategie i style radzenia sobie z tym zjawiskiem,
warto podjąć konkretne działania antystresowe, do których zalicza się:
1. Podpowiedzi instynktowne – płacz, śmiech, żart, które są symptomami
radzenia sobie z trudną sytuacją. Pełnią one funkcję raczej oczyszczającą i
rozładowującą napięcie emocjonalne.
2. Dialog wewnętrzny – rozmowa z samym sobą, której celem jest
wzmacnianie zaufania do własnych sił i możliwości.
3. Ćwiczenia fizyczne – zdaniem specjalistów różne formy aktywności
fizycznej niwelują negatywny wpływ stresu. Ćwiczenia fizyczne sprzyjają
relaksacji, obniżają poziom agresji, rozwijają motywację.
4. Ćwiczenia relaksacyjne – polegające na kontroli oddechu, aby osiągnąć
odprężenie umysłowe i fizyczne, bądź też masaż
5. Medytacja

20. Działania antystresowe c.d.
6. Wsparcie społeczne – polega na rozmowie z kimś bliskim i życzliwym,
komu można się zwierzyć z problemów.
7. Psychoterapia i poradnictwo – pomoc udzielana przez specjalistów
osobom z zaburzeniami emocjonalnymi
8. Muzyka relaksacyjna – utwory powinny być tak dobrane, aby były
spokojne i miały równy rytm.

21. Zjawisko wypalenia zawodowego
• W psychologicznej literaturze amerykańskiej termin „wypalenie” pojawił się
w połowie lat siedemdziesiątych. W roku 1974 H.J. Freudenberger użył
określenia „wypalenia” do oznaczania stanu wyczerpania. Według niego jest
to stan kształtujący się powoli, przez angażowanie całej swojej życiowej
energii oraz przeżywanie nieustannego stresu, co zkolei wywiera bardzo
negatywny wpływ na przekonania, motywację, a także zachowanie danej
osoby.
• E. Aronson około roku 1983 wprowadził w Niemczech pojęcie wypalenia
zawodowego. Określił je jako stan psychiczny, często występujący u ludzi,
którzy pracują z innymi i którzy w swych relacjach z klientami lub
pacjentami, przełożonymi lub kolegami są stroną dającą. […] Składać się
na to może wiele różnych objawów, m.in.: człowiek ogólnie czuje się dość
kiepsko, czuje się wyczerpany emocjonalnie, psychicznie i fizycznie. Ma
poczucie bezradności i braku perspektyw, nie jest w stanie emocjonować
się pracą i brakuje mu radości życia.

22. Zjawisko wypalenia zawodowego c.d.
• Według Ch. Maslach wypalenie jest syndromem, na który
składają się wyczerpanie emocjonalne, depersonalizacja i
obniżenie oceny własnych dokonań zawodowych. […] Wyczerpanie
emocjonalne dotyczy poczucia przeciążenia emocjonalnego i
znacznego uszczuplenia posiadanych zasobów energetycznych na
skutek kontaktów z innymi. Depersonalizacja wiąże się natomiast
z negatywnym, nierzadko wręcz bezdusznym, a w najlepszym
razie obojętnym reagowaniem na innych ludzi będących
odbiorcami pomocy danej osoby […]. Zaś obniżona ocena dokonań
własnych odnosi się do radykalnego spadku poczucia swoich
kompetencji i utraty przeświadczenia o możliwości odnoszenia
sukcesów w pracy z ludźmi. Wiąże się to również z negatywną
samooceną.

23. Fazy wypalenia zawodowego i koszty ponoszone przez
strony dotknięte syndromem wypalenia
Faza 1. Wyczerpanie
emocjonalne:
bezsenność, ból głowy,
utrata witalności,
drażliwość, zmęczenie
Koszty indywidualne
pracownika: wyczerpanie fizyczne i
psychiczne, poczucie winy, mniejsze
efektywność w pracy, utrata
satysfakcji z wykonywanej pracy
Faza 2.
Depersonalizacja:
unikanie kontaktu z
ludźmi, obojętność, brak
responsywności, uchylanie
się od obowiązków
Koszty ponoszone przez
klienta/współpracownika:
traktowanie przedmiotowo,
wyładowywanie złości i frustracji,
upokarzanie, pozbawienie wsparcia i
pomocy w rozwiązywaniu problemu
Faza 3. Obniżona
ocena dokonań
osobistych: zmniejszona
efektywność,
konfliktowość, nadmierne
stosowanie używek, złe
samopoczucie
Koszty ponoszone przez
organizację: obniżenie efektywności
pracy, absencja, zaniedbywanie
obowiązków, obniżenie morale wśród
innych pracowników, obniżenie
kompetencji i zła jakość pracy, utrata
pracownika

24. Przyczyny wypalenia tkwiące w
organizacji
•
•
•
•
•
Przeciążająca praca
Brak kontroli
Nieadekwatne nagrody
Osłabienie więzi społecznych
Konflikt wartości

25. Cykl H. Miller i A.D. Smith
• Człowiek przeżywający wypalenie zawodowe nie jest zdany tylko na pomoc z
zewnątrz. Wg Miller i Smith potrafi on się sam otrząsnąć i z nowym
zapasem energii przywyknąć do każdej sytuacji.
• Cykl ten składa się z pięciu faz:
1. Faza miesiąca miodowego – to okres, kiedy pracownik cieszy się z
nowej pracy, wyzwań.
2. Stopniowo kiedy zapał ostyga, zaczynamy dostrzegać pewne niedogodności i
minusy dotychczasowej pracy. To faza przebudzenia.
3. Negatywnych wrażeń przybywa i zaczynamy odczuwać monotonię każdego
dnia. Gdy znika entuzjazm i stajemy się coraz bardziej rozczarowani,
znajdujemy się w fazie poparzenia,
4. Które jest zwiastunem czwartej fazy, czyli w pełni rozwiniętego syndromu
wypalenia.
5. Ostatnim etapem jest fenomen Feniksa, czyli czas odrodzenia i
„powstania z popiołów”.